Մեդիամաքսը շարունակում է հարցազրույցների շարքը Հայաստանում եւ Սփյուռքում ապրող մտավորականների հետ: Փորձում ենք տարբեր կարծիքներ լսել այն մասին, թե արդյոք Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը կարող է որոշակի «նոր սկիզբ» դառնալ հայության համար:

Այսօր մեր զրուցակիցն է լրագրող եւ գրող Վիգեն Չիթերյանը, որը մի քանի ամիս առաջ հրապարակեց իր նոր՝ «Բաց վերքեր. հայերը, թուրքերը եւ Ցեղասպանության մեկ դարը» (Open Wounds. Armenians, Turks and a Century of Genocide) գիրքը:

- Ո՞րն է Ձեր նոր գրքի հիմնական ուղերձը:

- Հիմնական հարցը, որը փորձել եմ արծարծել հետեւյալն է՝ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում իրագործված Հայոց Ցեղասպանությունը Լոզանի պայմանագրից հետո անտեսվեց եւ մոռացվեց միջազգային հարաբերություններում:

Ես հարց եմ տալիս՝ եթե նման ծավալի ոճիր տեղի ունենար Եվրոպայում, մի՞թե այն կարող էր անարձագանք մնալ: Սակայն XX դարի առաջին ցեղասպանությունը անտեսելու քաղաքականությունը չի կարող ջնջել այդ հանցանքի հետքերը: Գիրքը փորձել եմ կառուցել՝ այդ հետքերով գնալով եւ փորձելով պարզել, թե 100 անց Ցեղասպանությունն ինչպիսի ազդեցություն եւ ներգործություն ունի:

- Մենք կարո՞ղ ենք 100-ամյակը օգտագործել անցյալը վերաիմաստավորելու եւ ապագային այլ կերպ նայելու համար:

- Կարծում եմ, որ նախ պետք է գնահատական տանք այն տարբեր փուլերին, որոնք տեղի ունեցան այս 100 տարիների ընթացքում: Բնական է, որ 1920-ական թվականներին, Ցեղասպանությունից ընդամենը մի քանի տարի անց, մենք չէինք կարող այնպես պայքարել, ինչպես դա եղավ 1960-ականներին:

Կարծում եմ, վերջին 10 տարվա ընթացքում կարողացանք որոշակի արդյունքի հասնել: Թերևս, ամենակարևորն այն էր, որ մինչեւ 1980-ական թվականները Ցեղասպանությունն ընկալվում էր որպես միայն հայերին հուզող հարց: Այնուհետեւ տարբեր շրջանակներ եկան այն համոզման, որ Ցեղասպանությունը միայն հայկական ցավի երեւույթ չէ, այլ նաեւ իրենց հուզող եւ հետաքրքրող հարցեր ձեւավորող երեւույթ է: Կարեւոր է, որ հենց Թուրքիայում շատ մարդիկ սկսեցին բացահայտ ձեւով խոսել Հայոց Ցեղասպանության մասին:

Իհարկե, սա բավարար չէ: Մենք պետք է շարունակենք պայքարը, որպեսզի Հայոց Ցեղասպանությունը ճանաչվի իբրեւ ողջ մարդկության դեմ գործած ոճիր:

- Ոմանք կարծում են, որ 100-ամյակից հետո Ցեղասպանությունը կարող է դադարել Սփյուռքի համար առանցքային հարց լինել:

- Ես այդպես չեմ կարծում: Այս պայքարը 2015-ին չի վերջանալու՝ Թուրքիան Ցեղասպանությունը տեսանելի ապագայում չի ճանաչի: Այլ հարց է, որ պայքարը արդյունավետ շարունակելու համար դրան պետք է նոր իմաստ հաղորդենք,

այլեւս չենք կարող հին գաղափարներով շարունակել: Պետք է մեր պայքարը կապենք այսօրվա միջազգային իրողության եւ արժեքների հետ:

- Ինչպե՞ս կձեւակերպեք այդ նոր իմաստը:

- Պետք է ցույց տանք, որ սա համամարդկային խնդիր է: Այսօր Ցեղասպանության մասին խոսելով՝ չպետք է միայն հայերի ցավի մասին խոսենք: Մենք այդ ցավը կրեցինք 100 տարի առաջ, բայց նույն երեւույթները՝ ջարդ, տեղահանություններ, տեսնում ենք այսօր Միջին Արեւելքում:

Մենք այն ժողովուրդն ենք, որը պետք է աշխարհին հասցնի այն գաղափարը, որ եթե 100 տարի առաջ մեզ հետ կատարվածը համապատասխան գնահատական ստանար, XX եւ XXI դարերում մենք անհամեմատ ավելի քիչ վայրագություններ եւ զանգվածային սպանություններ կտեսնեինք:

Պետք է նաեւ աշխարհի ուշադրությունը հրավիրենք այն փաստի վրա, որ բոլոր այն ռեժիմները, որոնք ցեղասպանություններ էին գործում, ի վերջո պարտվում էին՝ թուրքերը պարտվեցին Առաջին աշխարհամարտում, Հիտլերը պարտվեց, Ստալինի ռեժիմը փլուզվեց, Հութուների ռեժիմը Ռուանդայում դարձյալ փլուզվեց:

Նրանք չկարողացան իրենց շարունակությունը ապահովել, քանի որ ցեղասպանության ոճիրը հարցեր չի լուծում, այլ աղավաղում է դրանք՝ քաղաքական հարթությունից այլ հարթություններ տեղափոխելով:

- Հայաստանի եւ Սփյուռքի հարաբերությունները վերագնահատելու համար լա՞վ առիթ է 100-ամյակը:

- Հայաստանի եւ Սփյուռքի միջեւ երկխոսության պակաս կա: Շատ քայլեր են արվում, բայց դրանք ձեւական բնույթ ունեն: Հայաստանը պետք է Սփյուռքին լսելու  կարողություն ունենա:

Սփյուռքը իր բազմազանությամբ շատ հարուստ երեւույթ է, բայց որպեսզի Հայաստանը կարողանա այդ հարստությունը իմաստավորել եւ օգտագործել, պետք է կարողանա լսել եւ ըմբռնել:

- Ինչպիսի՞ լուծումներ կառաջարկեք իրական երկխոսություն ունենալու համար:

- Հայաստանը պետք է քաղաքական մշակույթ զարգացնի, որպեսզի այդ երկխոսությունը հնարավոր կդարձնի: Այսօրվա կենտրոնացված եւ օլիգարխիկ համակարգը Հայաստանի եւ Սփյուռքի ներուժի մեծ մասը չի կարող ներգրավվել:

- Որքանո՞վ է իրական Սփյուռքի ձուլման վտանգը գլոբալիզացիայի պայմաններում:

- Սփյուռքն արդեն հսկայական դեմոգրաֆիկ փոփոխությունների միջով է անցել վերջին 20-30 տարիների ընթացքում: Այս, գլոբալիզացիան «դրսից» ազդում է Սփյուռքի վրա, սակայն Սփյուռքի ներքին օրգանիկ կառույցն էլ ամբողջովին ձեւափոխվել է:

Նախկինում Սփյուռքի ծանրակշիռ համայնքները Մերձավոր Արեւելքում էին: Այսօր դրանք նախկին ազդեցությունը չունեն, իսկ Սիրիայի հայ համայնքը փաստացի դադարել է գոյություն ունենալ: Հիմա ծանրակշիռ համայնքները Ռուսաստանում, ԱՄՆ-ում եւ Ֆրանսիայում են: Երկրորդ փոփոխությունը ՝ հայկական Սփյուռքի մեծ մասը այլեւս հայախոս չէ: Ավելացնենք սրան գլոբալիզացիան, Հայաստանի, Արցախի խնդիրները:

Վերջին 20-30 տարիների ընթացքում մենք Սփյուռքի պահպանմանը պատշաճ ուշադրություն չենք դարձրել: Սփյուռքը կարող է կորել, եթե մենք չպահպանենք:

Պահպանման միջոց է նոր կառույցների ստեղծումը, որոնք թույլ կտան հայկական ինքնությունը կապել արդի հարցերի հետ:

Մենք մնացել ենք 1950-1960-ական թվականների կառույցների հույսին, որոնք նոր սերնդի համար իմաստ չեն ներկայացնում: Հայաստանի եւ Սփյուռքի բնակիչների միջեւ սահմանն այլեւս կարեւոր չէ ՝Հայաստանի բնակիչը կարող է շատ հանգիստ Սփյուռքի բնակիչ դառնալ եւ հակառակը: Պետք է հասկանանք, որ Սփյուռքը շատ կարեւոր է, մենք պետք է վերամշակենք, վերախնամենք նրա կառույցները՝ թերթերը, դպրոցները, ակումբները: Պետք է նոր տեսակի եւ որակի կառույցներ ստեղծենք, որպեսզի հայկական ինքնությունը տարբեր համայնքների մեջ շարունակականություն ունենա:

- Չե՞ք կարծում, որ խնդիրներից մեկը նաեւ այն է, որ մենք չունենք Հայաստանի եւ Սփյուռքի ապագայի ձեւակերպումը: Ինչպիսի՞ ապագա ենք ուզում հայ ժողովրդի համար: Ի՞նչ ենք անելու այդ ապագայում՝ նոր արժեքներ ենք ստեղծելու, թե ապավինելու ենք նախկինում ստեղծված հզոր մշակութային արժեքներին:

- Ապագայի ձեւակերպումը չի կարող մի քանի մտավորականների կամ չինովնիկների մտքի արգասիքը լինել, այն կարող է ձեւավորվել միայն սոցիալական շարժման արդյունքում: Վերջին 10 տարվա ընթացքում ես Հայաստանում նկատում եմ նման սոցիալական շարժումներ կամ նախաձեռնություններ, որոնք այս կամ այն ձեւով մասնակցում են ավելի լավ ապագայի շուրջ քննարկումներին:

Ինչ վերաբերում է ձեր հարցի երկրորդ մասին, ապա իրականում մենք քիչ բան գիտենք մեր անցյալի մշակույթի մասին: Դա վերաբերվում է թե Հայաստանին, թե Սփյուռքին: Խորհրդային համակարգը եւ ստալինիզմը փորձում էին խզել մեր կապը անցյալի հետ: Սփյուռքում խնդիրն այլ էր. այստեղ գերիշխում էր Ցեղասպանության թեման, որն անջատում էր մեզ նրանից, ինչ ունեինք մինչեւ 1915 թվականը:

Երբեմն մեր մշակույթը ընկալում ենք ֆոլկլորային ձեւով, իսկ իրականում այն հզոր քաղաքակրթական արժեք ունի: Ցեղասպանության պատճառներից մեկը հենց այն էր, որ մենք շատ ավելի զարգացած մշակույթ ունեինք, քան Օսմանյան համակարգը կարող էր հանդուրժել: Նույնը կարելի է ասել նաեւ պետական եւ քաղաքական ասպարեզների մասին: Հայկական ազգային Սահմանադրությունը Օսմանյան սահմանադրությունից 25 տարի առաջ էր ստեղծվել: Հայկական քաղաքական կուսակցություններ կային այն ժամանակ, երբ օսմանյան կուսակցություններ չկային:

Մենք իսկապես հարուստ մշակույթ ունենք, որից պետք է պատմական դասեր քաղենք եւ ներշնչանք ստանանք: Կարեւոր է վերակապվել մեր անցյալի հետ:

Վիգեն Չիթերյանի հետ զրուցել է Արա Թադեւոսյանը

Կարդացեք նաեւ.

Արամ Մեհրաբյանի հարցազրույցը

Ռոնալդ Սյունիի հարցազրույցը

Տեր Մեսրոպ քահանա Արամյանի հարցազրույցը

Մարկ Գրիգորյանի հարցացրույցը

Ռալֆ Յիրիկյանի հարցացրույցը

Ավետիք Չալաբյանի հարցացրույցը

Ռուբեն Վարդանյանի հարցացրույցը

Ռազմիկ Փանոսյանի հարցացրույցը

Ժիրայր Լիպարիտյանի հարցացրույցը