Մեդիամաքսը շարունակում է հարցազրույցների շարքը Հայաստանում եւ սփյուռքում ապրող մտավորականների հետ: Փորձում ենք տարբեր կարծիքներ լսել այն մասին, թե արդյո՞ք Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը կարող է որոշակի «նոր սկիզբ» դառնալ հայության համար:

Այսօր մեր զրուցակիցն է Չիկագոյի համալսարանի քաղաքագիտության եւ պատմության պատվավոր պրոֆեսոր Ռոնալդ Սյունին:

- Ո՞րն է Ձեզ համար Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հիմնական խորհուրդը:

- Կարծում եմ, որ 100-րդ տարելիցը շատ լավ պահ է հայերի, թուրքերի եւ մյուս բոլորի համար լրջորեն խորհել կատարվածի մասին եւ փորձել առաջ շարժվել:

Կարծում եմ, որ Թուրքիայի կառավարության շատ պաշտոնյաների անհեթեթ ժխտողական դիրքորոշումներն եւ որոշ տարօրինակ մարդկանց (ես չեմ կարող նրանց գիտնական անվանել) կարծիքները այլեւս որեւէ դեր չեն խաղում: Մենք գտնվում ենք մի իրավիճակում, երբ առավել խելամիտ մարդիկ, բոլոր նրանք, ովքեր մանրակրկիտ ուսումնասիրել են այդ իրադարձությունները, հասկանում են, որ տեղի ունեցած սարսափելի ողբերգությունը, անկասկած, համապատասխանում են «ցեղասպանություն» սահմանմանը: Այժմ իրական հարցն այն է, թե ինչպե՞ս ենք հասկանում այն, թե ինչո՞ւ է դա տեղի ունեցավ եւ ինչպես կարելի է դա կանխել ապագայում:

Դա է միակ ճանապարհը, որպեսզի թուրքերը, քրդերը, հայերը եւ մյուս ժողովուրդները կարողանան հաշտվել իրադարձությունների արդար, օբյեկտիվ, վերլուծական ըմբռնման հետ եւ հասկանան` ինչո՞ւ այդ դեպքերը տեղի ունեցան:

- Իսկ ո՞րն է տեղի ունեցածի հասկանալու մեխանիզմը: 

- Մենք մեծ առաջընթաց ենք գրանցել վերջին 10-15 տարիների ընթացքում: Երբ սկսեցի ուսումնասիրել այդ թեման, արդեն իրադարձություններին վերաբերող գրականության եւ փաստաթղթերի շատ լավ զանգված կար: Նրանից հետո, երբ աշխատանքներին միացան այնպիսի փայլուն գիտնականներ, ինչպիսիք են Ռիչարդ Հովհաննիսյանը եւ Վահագն Դադրյանը, թուրք գիտնականները (Թաներ Աքչամը եւ այլք), այնուհետ` գերմանացի գիտնականները, օրինակ՝ Վոլֆգանգ Գերստները, տեղեկատվությունը էլ ավելի հստակ դարձավ:

Սակայն որոշ հայեր տատանվում էին այդ իրադարձությունները բացատրելու հարցում: Մենք, անշուշտ, գիտենք, թե ինչ է տեղի ունեցել, մենք գիտենք կատարվածի ծավալները, բայց մենք փոքր-ինչ տրամադրված չենք փորձել բացատրել կատարվածը: Մի հայտնի գիտնական ասել էր ինձ. «Ռոնա՛լդ, մի՛ փորձիր բացատրել Ցեղասպանությունը: Եթե փորձես բացատրել, թե ինչու երիտթուրքերն արեցին դա, դու կռացիոնալացնես նրանց արարքը եւ հետո միգուցե փորձես արդարացնել»: Այնպես որ, կասկածներ կային, սակայն գիտնականները եւ պատմաբանները հաղթահարեցին այն եւ այժմ փորձում են բացատրել, թե ինչու է նման բան տեղի ունեցել: Երբ ունեք ազգությամբ հայ, թուրք, քուրդ գիտնականների կողմից համաձայնեցված գրականության համակարգ, դուք առնվազն հիմք ունեք, որից կարող եք սկսել քննարկումները եւ դուրս գալ «ո՞վ է մեղավոր, ո՞վ է անմեղ» շրջանակից:     

Երբ մոտավորապես 15 տարի առաջ մենք նախաձեռնեցինք Հայ-թուրքական կրթաթոշակների գաղափարը, մեզ համար դժվար էր գտնել հայ գիտնականներ, որոնք կգային եւ աշխատանքներ կներկայացնեին: Հիասթափված էի, որ չունենք գիտական այնպիսի ներուժ, ինչպիսին ձեւավորվում էր Թուրքիայի գիտական շրջանակներում, մասնավորապես` անգլիալեզու մասնավոր համալսարաններում, ինչպես նաեւ Միչիգանի, Չիկագոյի համալսարաններում եւ այլուր աշխատող թուրք եւ քուրդ պատմաբանների կողմից:

Սակայն իրավիճակը փոխվում է, եւ ես իսկապես ուրախ եմ այդ փոփոխության համար: Անկախ ամեն ինչից, Հայաստանը պատերազմում ներգրավված պետություն է, այն պաշարման մեջ է՝ վտանգներով եւ սպառնալիքներով շրջապատված, եւ դրանով պայմանավորված` գիտական շրջանակները վախենում են փոխել ընդունված շարադրանքը: Հայաստանում ազգայնականության եւ շովինիզմի բարձր մակարդակ կա, ինչը խոչընդոտում է այս իրադարձությունների շուրջ պատմության անաչառ ուսումնասիրությանը, քանի որ այն կարող է սպառնալիք կամ խաղաքարտ դառնալ քաղաքական հակառակորդի ձեռքում:

Միչիգանի համալսարանում եւ այլուր ուսանող երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչները սկսում են հարցեր ուղղել եւ նոր հայացքներ ձեւավորել: Դժվար է ասել՝ արդյո՞ք կկարողանան նրանք իրենց տեղը գտնել Հայաստանում գերիշխող հայացքների պայմաններում: Սա քաղաքական եւ սոցիալական հարց է: Բայց հենց այն փաստը, որ դուք հիմա հարցազրույց եք վերցնում մեկից, որին տարիներ առաջ եւ անգամ հիմա Հայաստանում «դավաճան» են անվանում միայն նրա համար, որ նա զբաղվում է նմանօրինակ հետազոտությամբ, վկայում է այն մասին, որ առաջընթաց կա, որ մարդիկ սկսում ենք հարցեր ուղղել մտածողության ավանդական ձեւերի մասին: Չեք կարող երիտասարդներին, նոր սերնդին հետ պահել, նրանք արդեն շփումներ ունեն Արեւմուտքի գիտնականների հետ, եւ նրանք պատրաստվում են բեկում մտցնել: Դա դանդաղ կընթանա, բայց ի վերջո տեղի կունենա: 

- Ի՞նչ եք մտածում Հայաստան-Սփյուռք այսօրվա հարաբերությունների մասին:

- Նախ եւ առաջ, Սփյուռքը մինչեւ 1991թ. Հայաստանը լավ չգիտեր: Սփյուռքի մեծ մասն այնքան թշնամական էր տրամադրված Խորհրդային Միության եւ Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ, որ նրանք Հայաստանի մասին չգիտեին ավելին, քան որ այն այցելելու, հին եկեղեցիները, գեղեցիկ Երեւանը տեսնելու վայր է:

Երբ Սփյուռքը վերջապես «հանդիպեց» Հայաստանի հետ, հայտնաբերեց, թե որքան տարբեր մշակույթների կրողներ են: Ամերիկայի, Ֆրանսիայի, Լիբանանի, Ստամբուլի հայ համայնքները նույնը չեն: Դրանք տարբեր են: Այս համայնքները տարբերվում են ոչ միայն միմյանցից, այլեւ Հայաստանից: Այս պատճառով որոշակի շոկային վիճակ առաջացավ՝ խորհրդային ժառանգությամբ երկրի, դրա պատմության եւ ապագայի պատկերացումների շուրջ: Մշակույթների խզում կար, որի մասին մարդիկ պարզապես տեղյակ չէին, որովհետեւ նրանք պատկերացնում էին, թե մենք բոլորս հայեր ենք, կիսում ենք միեւնույն արժեքներն ու պատկերացումները:   

Բացի այդ, Հայաստանի խնդիրները տարբերվում են Սփյուռքի խնդիրներից: Հայաստանն ունի անվտանգության լրջագույն խնդիրներ, այն դիմագրավում է իր սահմաններին կանգնած թշնամիներին: Հայաստանը եւ հայաստանյան կառավարությունը կանգնած են հսկայական վտանգի առջեւ, եւ Սփյուռքը մտահոգված է այս կապակցությամբ: Սակայն նրանք տարբեր պատկերացումներ ունեն այն մասին, թե ինչպես այդ խնդիրը կարող է լուծվել:     

Ռոնալդ Սյունին

Լուսանկարը` ՌԴ Էկոնոմիկայի բարձրագույն դպրոց

Մյուս խնդիրը հետեւյալն է. կան պահեր, երբ Սփյուռքն իրեն Հայաստանի վերադասն է զգում: Սփյուռքը հարուստ է, կենսափորձով լի, բազմազգ, եւ կարող է խորհուրդներով օգնել Հայաստանին: Հասկանալի է, որ հայաստանցիները կարող են վիրավորված զգալ այդ վերաբերմունքից՝ կարծելով, որ իրենց հետ ենթակաների պես են վարվում, ովքեր օգնության կարիք ունեն, ում պետք է մշտապես ուղղություն ցույց տալ: Այստեղ գործ ունենք ոչ միայն տարբեր մշակույթների, այլեւ տարբեր՝ վերադաս-ստորադաս ընկալումների հետ, որոնք ակնհայտ կերպով ազդում են այս հարաբերությունների վրա:  

Սփյուռքը երբեմն չի կարող հասկանալ մեր հայրենիքի առանձնահատկությունները, հայկական մշակույթը, քաղաքականությունը եւ դրա պահանջները: Սակայն Սփյուռքը մտահոգված է, հետաքրքրված է Հայաստանով եւ շատ բան կարող է տալ Հայաստանին՝ ե՛ւ նյութական, ե՛ւ մտավոր, ե՛ւ մշակույթի առումով: Իմ կարծիքով՝ այս նպատակին հասնելու լավագույն ճանապարհը մշտական երկխոսությունն է, քան թե «մենք բոլորս նույնն ենք» գաղափարը: Սա ընդհանուր բնույթի հայտարարություն է: Մենք պետք է շարունակենք երկխոսությունը, որը միայն ու միայն կհզորացնի թե՛ Սփյուռքը, թե՛ հայրենիքը:  

- Կարծիքներ կան, որ 100-րդ տարելիցից հետո Ցեղասպանության գործոնը կկորցնի իր ուժը, եւ Սփյուռքում կարող է նկատվել ինքնության ճգնաժամ: Որքանո՞վ է սա իրական:

-Կարծում եմ՝ այդ պնդումներն արհեստական բնույթ են կրում: Ցեղասպանությունն իրականություն է, որը տեղի է ունեցել: Այն միշտ ցավոտ հարց է լինելու հայերի համար, ինչպես Հոլոքոստը` հրեաների համար:

Ցեղասպանության հարցը միշտ էլ կենտրոնական նշանակություն է ունենալու հայի ինքնության համար, բայց Ցեղասպանության ճանաչման դեպքում մենք կարող ենք կորցնել բաց վերքի զգացողությունը, որն առաջացել է այն պատճառով, որ մարդիկ հրաժարվում են պարզ եւ անկեղծ նայել տեղի ունեցածին եւ դրա պատճառներին: Նրանք շարունակում են այս ցավը թաղել ժխտումների, ստերի եւ հորինվածքների մեջ: Այդ վերքը կարող է սկսել բուժվել, սակայն Ցեղասպանության փաստը, ինչպես նաեւ Հայոց պատմության այլ բաղադրիչները՝

մեր հինավուրց լեզուն, հազարամյակների ընթացքում մեր գոյատեւումը, շարունակելու են ավելի հարուստ եւ ավելի խորը հայկական ինքնության մաս կազմել:

- Պատմեք մի փոքր Ձեր նոր գրքի մասին:

- Գիրքը կոչվում է «Նրանք կարող ապրել միայն անապատում. Հայոց ցեղասպանության պատմությունը»: Այս մեջբերումը պատկանում է Թալեաթ փաշային, այդ բառերը նա ասել էր Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուին: Գիրքը վերլուծական բնույթ ունի, այն փորձում է քայլ առ քայլ պատմել հայերի եւ թուրքերի պատմության եւ այն մասին, թե ինչպես են նրանք հասել այն սարսափելի հանգրվանին, երբ Օսմանյան կառավարությունը որոշեց տեղահանել եւ բնաջնջել օսմանյան բնակչության մի քանի ժողովուրդներին, մասնավորապես՝ հայերին եւ ասորիներին:

Գրքում փաստարկներ են բերվում այն մասին, թե ինչպես թուրքերի եւ քրդերի մոտ հասունացավ այն մտայնությունը, որը թույլ տվեց օսմանյան առաջնորդներին եւ նրանց շատ հետեւորդների հայերին ընկալել որպես սպառնալիք թուրքական պետության եւ թուրք ժողովրդի համար: Այդ հուզական միջավայրում հայերն այպիսի մեծ վտանգ էին համարվում, որ նրանց պետք էր ֆիզիկապես ոչնչացնել: Գրքում ես ցանկանում եմ վեր հանել այս ահռելի ոճրագործությունն իրականացնելու թուրքերի մտածողության արմատները: 

Ռոնալդ Սյունիի հետ զրուցել է Արա Թադեւոսյանը

Կարդացեք նաեւ.

Տեր Մեսրոպ քահանա Արամյանի հարցազրույցը

Մարկ Գրիգորյանի հարցացրույցը

Ռալֆ Յիրիկյանի հարցացրույցը

Ավետիք Չալաբյանի հարցացրույցը

Ռուբեն Վարդանյանի հարցացրույցը

Ռազմիկ Փանոսյանի հարցացրույցը

Ժիրայր Լիպարիտյանի հարցացրույցը