2022 թվականի փետրվարին Ուկրաինայում հակամարտության մեկնարկից հետո Ռուսաստանի և Արևմուտքի (ներառյալ Եվրամիության (ԵՄ)) հարաբերությունները մրցակցությունից անցել են բաց առճակատման: Երկու կողմերն էլ այս դիմակայության հնարավոր դաշտ են համարում նախկին խորհրդային հանրապետությունների տարածքը։ Ռուսաստանը Հարավային Կովկասը համարում է իր անվտանգության ճարտարապետության մի մասը։ Այս համատեքստում այն, ինչ կատարվում է Հայաստանի տարածքում, շատ զգայուն է ընկալվում երկու պատճառով։ Առաջին հերթին, Հայաստանը տարածաշրջանում Ռուսաստանի միակ դաշնակիցն է, որի հետ ամենաբարձր մակարդակով կա համապատասխան պայմանագրային և իրավական հիմք։ Երկրորդ՝ սա իր տարածքում ռուսական ռազմական ներկայությամբ միակ պետությունն է, որի լեգիտիմությունը միջազգային հանրությունը կասկածի տակ չի դնում։Այս առումով, վերջերս ԵՄ-ի կողմից Հայաստանի տարածքում երկամյա քաղաքացիական առաքելության ստեղծումը (ՀԵՄԱ) Ռուսաստանի կողմից ընկալվեց որպես ռուսական շահերի դեմ ուղղված գործողություն։ Իրոք, արևմտյան անվտանգության կառույցների ներկայացուցիչների ֆիզիկական ներկայությունը հենց Հայաստանի տարածքում, որը հանդիսանում է Ռուսաստանի անմիջական շահերի գոտու մաս կազմող երկու կազմակերպությունների՝ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության (ՀԱՊԿ) և Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) անդամ պետություն, վկայում է Արևմուտքի ավանդական ազդեցության գոտու ընդլայնման մասին, ինչն էլ չի կարող անտարբեր թողնել Ռուսաստանին։

Ռուսաստանը Հայաստանում ԵՄ քաղաքացիական առաքելությանը կարող է անդրադառնալ երեք մոտեցումների հիման վրա, որոնք առաջիկայում կազդեն հայ-ռուսական հարաբերությունների վրա։

Հաշվի առնելով վերոնշյալ երկու կետերը՝ առաջին մոտեցումը «տագնապային» է։ Այս մոտեցմամբ կարելի է առանձնացնել հետևյալ նկատառումները։ Նախ, ԵՄ առաքելությունը կարող է տեղում մասամբ ճնշել ռուսական ռազմական ներկայությանը: ՀԱՊԿ-ը քննարկել է հայ-ադրբեջանական սահման առաքելություն ուղարկելու հարցը։ Հայաստանը հնարավորություն ուներ ընտրություն կատարել ՀԱՊԿ առաքելության և ԵՄ առաքելության միջև։ Երեւանն ընտրեց երկրորդը։ Այսպիսով, Հայաստանի անվտանգության պատասխանատվությունը, որն ավանդաբար պահանջում էր Ռուսաստանը, առաջին անգամ մասնակիորեն փոխանցվեց Արևմուտքին (տվյալ դեպքում՝ ԵՄ-ին)։ Կարևոր է նշել, որ ԵՄ ներկայիս առաքելությունն ընդգրկում է Հայաստանի մի քանի սահմանամերձ շրջաններ (արևելյան մասում Ադրբեջանի հետ հիմնական սահմանը և հարավ-արևմտյան հատվածում՝ Նախիջևանի սահմանը): Նախորդ եվրոպական առաքելությունն ընդգրկում էր ավելի փոքր տարածք, այն էր՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի արևելյան սահմանամերձ շրջանները։ Թեև գործնականում ՀԵՄԱ-ն ընդգրկում է մեկից ավելի սահմանային տարածքներ, ԵՄ Խորհրդի հայտարարությունը մնում է անորոշ: Ըստ դրա, ՀԵՄԱ-ն ընդգրկում է «Հայաստանի սահմանամերձ շրջանները»։

Ռուսաստանը մտահոգված է, որ այդ առաքելությունը կընդլայնվի և ապագայում կգործի նաև հայ-թուրքական և հայ-իրանական սահմաններում, որտեղ Ռուսաստանը ռազմական ներկայություն ունի։ Այսպիսով, Մոսկվան մտահոգված է, որ ապագայում այդ սահմաններին տեղակայված իր ուժերը կարող են փոխարինվել ԵՄ առաքելությամբ։ Այս հեռանկարն ամրապնդվում է հայ պաշտոնյաների աճող հռետորաբանությամբ, որ ռուսական ռազմական ներկայությունը Հայաստանում ընկալվում է որպես Հայաստանի անվտանգության սպառնալիք:

Երկրորդ՝ ԵՄ առաքելությունը կարող է ամրապնդել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղ բանակցությունների բրյուսելյան ձևաչափը՝ դրանով փոխարինելով Ռուսաստանի աջակցությամբ իրականացվող խաղաղության գործընթացը։ Ըստ հայտարարության՝ ԵՄ առաքելության նպատակն է «ապահովել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված ջանքերին նպաստող պայմաններ»։ Այն փաստը, որ եվրոպական առաքելության ներկայությունը, ի թիվս այլ բաների, նպատակ ունի վերակենդանացնել և հետագայում ամրապնդել Բրյուսելի՝ որպես հայ-ադրբեջանական բանակցություններում գլխավոր միջնորդի դիրքերը, կասկածի տակ է դնում Ռուսաստանին՝ տարածաշրջանում որպես ավանդական «խաղաղության միջնորդի»:

Դիվանագիտական ջանքերի և տեղում ներկայության համադրությունը թույլ կտա ԵՄ-ին վերահսկել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանազատման գործընթացը, մի դեր, որը Ռուսաստանը ստանձնել է որպես տարածաշրջանում միակ միջնորդ։ Այս առումով Ռուսաստանին կարող է մտահոգել, որ Հայաստանի սահմանները, այսինքն՝ ՀԱՊԿ-ի սահմանները, գծվելու են ԵՄ-ի կողմից։

Եվ երրորդ՝ ԵՄ-ի մասնակցությունը Հարավային Կովկասում առաջացրեց Իրանի բացասական արձագանքը, ինչը հանգեցրեց տարածաշրջանում նրա գործունեության ակտիվացմանը (օրինակ՝ իրանցի և հայ դիվանագետների հաճախակի հանդիպումները)։ Մեծ թվով տերությունների (Թուրքիա, ԵՄ և Իրան) ներգրավվածությունը աստիճանաբար կթուլացնի Ռուսաստանի դիրքերը։ Անկախ նրանից, թե ինչպես են զարգանում Մոսկվայի և Թեհրանի հարաբերությունները, Հարավային Կովկասը պատմականորեն եղել և մնում է այս երկու կողմերի, ինչպես նաև Թուրքիայի միջև մրցակցության տարածաշրջան։

Երկրորդ՝ «չափավոր» մոտեցումը հիմնված է երկու նկատառումների վրա։ Նախ, ՀԵՄԱ-ն չունի ոչ կարողություններ, ոչ էլ ռեսուրսներ՝ փոխարինելու Հայաստանում ռուսական ռազմական ներկայությունը և նրա գերիշխող դերը տարածաշրջանի անվտանգության ճարտարապետության մեջ: Դրա ապացույցը ԵՄ-ի անկարողությունն է Ադրբեջանին ստիպելու ապաշրջափակել Բերձորի (Լաչին) միջանցքը կամ Բաքվի ագրեսիան զսպելու հարցերում։ ԵՄ նախորդ առաքելության տեղակայման ժամանակ Ադրբեջանը, ըստ Հայաստանի պաշտպանության նախարարության պաշտոնական հայտարարությունների, միայն 2022 թվականի նոյեմբերին առնվազն 20 անգամ գնդակոծել է հայկական դիրքերը։ Սակայն Բրյուսելի կողմից հասցեական դատապարտում չի եղել։ Այսինքն՝ Հայաստանում ԵՄ առաջին քաղաքացիական առաքելության առկայությունը գործնականում լրացուցիչ անվտանգություն չի ապահովել։ Եթե ՀԵՄԱ-ն չկարողանա զսպել Ադրբեջանի ագրեսիան Հայաստանի դեմ, դա կարող է վարկաբեկել ԵՄ-ին և՛ որպես անվտանգության երաշխավորի, և՛ որպես խաղաղ գործընթացի միջնորդի: Անվտանգության ոլորտում Հայաստանի «ռազմավարական շրջադարձն» այս առումով դեպի Արեւմուտք կդառնա անհիմն։

Երրորդ մոտեցումը կարելի է անվանել «օպորտունիստական»։ Այն հիմնված է ԵՄ ներկայությունից առավելագույն հնարավոր օգուտ քաղելու վրա։ ՀԵՄԱ-ն բացասական միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հետևանքներ ունի Ռուսաստանի համար, քանի որ նրա ազդեցությունը նվազում է: Բայց կարճաժամկետ հեռանկարում նկատելի դրական օգուտ կա ռուսական շահերի համար։ Քանի որ Ռուսաստանի հիմնական ռեսուրսները շարունակում են կենտրոնացված մնալ Ուկրաինայում, Հարավային Կովկասում կայունության պահպանումն ավելի դժվար է դարձել։ Բախումների վերսկսումը կբացի ևս մեկ ճակատ, որի դեպքում Ռուսաստանը պետք է գործողությունների անցնի։ Միևնույն ժամանակ, ՀԵՄԱ-ի առկայությունը կարող է նպաստել Հարավային Կովկասում կայունության ապահովմանը։ Եթե ՀԵՄԱ-ի ներկայությունը, որքան էլ այն փոքր կամ  քաղաքացիական լինի, կանխի լայնածավալ էսկալացիան, դա դրական արդյունք կլինի Ռուսաստանի համար:

Այս երեք մոտեցումները միմյանց բացառող չեն։ Նրանք կարող են լրացնել և հավասարակշռել միմյանց: Ինչպես և սպասվում էր, Ռուսաստանը հավատարիմ է մնում որպես հիմնական գիծ՝ առաջին՝ «տագնապային» գծին։. Այդ մասին են վկայում առաքելությունից առաջ և հետո արված հայտարարությունները։ Այս առումով դիրքորոշման փոփոխության ցուցիչներ չկան։ Սա մասամբ պայմանավորված է երկու գործոնով։ Առաջին՝ նախնական դիվանագիտական պատրաստվածության բացակայությունը. հայկական կողմը Ռուսաստանին՝ իր դաշնակցին, չի տեղեկացրել առաքելության բնույթի, նպատակների ու խնդիրների մասին՝ ընդգծելով, որ այն ուղղված չէ Ռուսաստանի դեմ։ Երկրորդ, Հայաստանի կողմից ԵՄ-ի ջանքերի ողջունումն ուղեկցվել է Հայաստանում և տարածաշրջանում ռուսական ռազմական ներկայության քննադատությամբ։

Կախված այն բանից, թե ինչպես կզարգանան իրադարձությունները, մոտ ապագայում կարելի է ակնկալել, որ Ռուսաստանը կընդունի այս երեք մոտեցումներից մեկը կամ մի քանիսը։

Սերգեյ Մելքոնյանը պատմական գիտությունների թեկնածու է, վերլուծաբան, APRI Armenia-ի գիտաշխատող։

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: