Գնացքն ուշացավ: Եկավ սովորական, մի քիչ անմխիթար, մի քիչ հոգնած, բայց ուշացավ համերգից: Գյումրի հասանք գիշերվա կեսին, հասանք համերգի վերջում, մի քիչ տխրեցինք, հետո հիշեցինք, որ մենք, ախր, Գյումրու գնացքը համերգի համար չէինք նստել, ուղղակի հաշվել էինք աշխատավարձից մնացածն ու վազել կայարան` շնչելու «սրտիդ մեջ տեղավորվող» հայրենիքն ուրիշ անկյուններում:

Վագոններում, ինչպես նախատեսվում էր,  ծորացող շոգ էր ու փոշի: Վագոններում նստած էին կանայք` արեւոտ դեմքերով ու երեխաներ` էնքա՜ն արեւոտ: Մեր վագոնում ամեն ինչ շատ մտածված էր, գծված էին զինվորական համազգեստով տղամարդկանց դեմքերը, կարմիր շապիկով, հսկայական փորով տղամարդու հայացքներն՝ ուղղված ամեն հատիկ արեւածաղիկին՝ ափի միջից հատ-հատ զգույշ վերցնելիս, լուռ, զսպված շարժումներով կանայք, անտարբեր երիտասարդներ: Ամեն ոք վագոնի իր տարածքում էր ասես, բնական-բնական, աղջկա դեմքին արեւի շարած պեպենների նման. միակ տարօրինակը մենք էինք` երեւանցու նման երեք աղջիկներս, որ ամենեւին էլ երեւանցի չենք: Մեզ երբեմն թարս էին նայում, բայց մենք գիտեինք, որ մեր սյունեցի ու տավուշցի ազգականներն էլ են ինչ-որ մեկին էդ նույն ժամանակ թարս նայում, որովհետեւ էդ ինչ-որ մեկը տեղացի չէ, որովհետեւ գունավոր է հագած, որովհետեւ արտասահմանցու նման ուսապարկ ունի: Ու ոչ թե տուն է գնում, կամ, լա՜վ, գոնե բարեկամի տուն է գնում, այլ ուղղակի Գյումրի, ուղղակի Հայաստան, ինչ-որ սիրելի տեղ էս մոլորակում:

Մեզ ասել էին` եկեք երգենք հենց այնպես, ու մենք վեր էինք կացել, գնում էինք: Ու մենք ուրախ էինք ու անսահման երջանիկ, որ շուտով Գյումրիում պիտի «երգենք հենց այնպես»:

Կնոջ ձեռքը կնճռոտած էր, մգացած: Դեմքը չէի տեսնում: Կինը դեմքի վրայից Շիրակի քամին ու արեւն էդ ձեռքով շատ էր սրբել երեւի, ձեռքը պատմում էր էնքան, ինչքան սովորաբար դեմքն է պատմում:

Կնոջ ձեռքին ինչ-որ քաղցրավենիքի տուփ էր, տոպրակներ: Ճմրթելուց հետոն միանգամից եղավ: Մարիամը` երեք տարօրինակներիցս մեկը, վեր թռավ` ի՞նչ եք անում:

Կինը նայեց մեզ զարմացած. ընդամենը ձեռքի աղբն էր թափել վագոնի պատուհանից: Ընդամենը… Նայեց մոտ տասնհինգ վայրկյան:

- Հըբը ի՞նճ էնեմ:

Բարձրաձայն էլ զարմացավ կինը: Ինչ-որ բաներ խոսեցինք, թե ինչ պիտի աներ, հետո ամենքս մեր սեփական աշխարհ մտանք` չհասկացած իրար:

Կինը` մորս տարիքի այդ գյուղացի կինը, ամեն դեպքում չհասկացավ, թե ինչու չպիտի իր ձեռքի աղբը դուրս թափեր պատուհանից: Ես ցանկացա ասել` ինճ էնես, ախր, տար ձեր տուն: Հետո տեսա տավուշցի ու սյունեցի մեր բոլոր ազգականներին` ինչ-որ աղբ պատուհաններից դուրս նետելիս: Զարմացած: Ասես էդպես էլ պիտի լիներ: Լռեցի: Իրենց տան, երկրի, մոլորակի առաջ ունեցած պատասխանատվության զգացումն ինչ դժվար է արթնացնել ամբողջ կյանքում առանց դրա ապրած մարդկանց մեջ: Մանավանդ բարձր տարիքի մարդկանց մեջ, էն մարդկանց, ովքեր սովոր են պահանջել «պետությունից», ովքեր դժգոհում են ամեն ինչից, ովքեր կարծում են` դեռ ԽՍՀՄ-ի կազմում են, «մեծ երկիր ա», ինչքան էլ գողանան, փչացնեն, նետեն, գլուխ պահեն` չի երեւալու: Իսկ գլուխ պահելն էս մանրադիտակի տակ տեղավորված երկրում երեւում է, ամեն դուրս նետված թղթի կտորը երեւում է, երեւում է ոչ միայն ամեն մեկի, այլ ամբողջ երկրի վրա` իմ վրա էլ, ով գլուխ պահելն իր համար ապրելակերպ չի ուզում սարքել:

Ես նախաբաններից վախենում եմ: Բայց Շիրակ գնալու մեր նախաբանն այս էր: Ու այս նախաբանն իմ մեջ ծնեց ցավացող մտքեր: Ես սիրում եմ էս մարդկանց: Հայաստանն էս մարդիկ են նաեւ: Շիրակն էս մարդիկ են նաեւ: Բամբիռի հետ, Բամբիռին հավասար: Ես սիրում եմ էս մարդկանց: Ես մարդկանց եմ սիրում աշխարհի բոլոր կտորների վրա ու չեմ հասկանում, չեմ ընկալում, երբ մենք քայլում ենք աշխարհի վրայով ու չենք փորձում ճանաչել մարդկանց: Երբ մենք բացահայտում ենք մեր սարերը, բայց չենք կանգնում էդ սարերին անասուն պահող մարդկանց հետ զրուցելու: Երբ մենք շոյում ենք հողը, բայց էդ հողին կյանք տվող, աշխատող գյուղացի կնոջ ձեռքը շոյել չգիտենք:
 
Երեւի էդ սիրուց դրդված` ամբողջ Գյումրուն հաջորդ առավոտ պիտի հարցնեինք` ինչպես գնալ Ջաջուռ: Իսկ պատասխանը միշտ նույնն էր` ըսպես ուղիղ կէրթաս, ավտոբուսը կտեսնիս: Ու էդ պատասխանը մեզ տալիս էին քաղաքի բոլոր կետերից, մենք քաղաքի բոլոր կետերից ըսպես ուղիղ էրթացինք ուղիղ երկու ժամ, արդյունքում, իհարկե, նստեցինք մի բան, որ անցնում էր Ջաջուռի կողքով: Եթե ինչ` Ջաջուռ գնացող սպիտակ-կապույտ ՊԱԶ-իկը ժամը մեկին անցնում է Ձիթողցոնց թանգարանի մոտով:

Ջաջուռ. Մինասին գտած

Սարիար գնացող երթուղայինում անգամ հուզվում էի: Ես հազար անգամ պատկերացրել եմ Ջաջուռի ճանապարհը՝ ճանապարհ, որն ինձ Մինասի կտավների, Մինասի ծնունդին մոտ կտանի: Ես աշխարհը մինասագույն եմ տեսնում, ես Հայաստանը մինասագույն եմ սիրում՝ չարենցոտ վառ կարմիր, տաք դեղին, կիսամութի կապույտ ու հունիսյան անուշ մուգ կանաչ: Չեմ հիշում՝ ինչքան երկար է ձգվում Մինասի հետ իմ ինքնության կապը...

Մինչ վարորդն ու ուղեւորները կհուշեին՝ որտեղ պիտի իջնենք, պատուհանից երեւաց ցածր հասակով, թիկնեղ, լանջերի անհասկանալի, անհրապույր գույներով մի սար, ծոցում՝ ցածր տանիքներով գյուղ: Չհասցրի մտածել՝ Մինասի կտավներից թռած է պատկերը, երբ ամբողջ երթուղայինն իր պարտքը համարեց «էս էրեւանցի երեխեքին» ասել՝ հասել եք, հասել:

Մինասի գյուղ հասնելու համար էնքան քիչ բան է պետք եղել փաստորեն: Ընդամենը մեկ կիրակի, 1000 դրամ գնացքի փող մինչեւ Գյումրի ու Գյումրիից 150 դրամ՝ մինչեւ Ջաջուռ: Ու թանգարանի տոմս՝ 200 դրամ: Հետաքրքիր է, չէ՞, 2500 դրամով իրականացող երազանքներին մենք ամենաշատն ենք ուշանում:

Մեզնից ոչինչ չպահանջող սերերն ամենավերջում հիշում:

Թանգարանից ներս տան ներսի հոգատարություն էր, շշուկներ, ասես հարազատ մեկը հոգնած, քնած էր սենյակներից մեկում:

Մինասի կտավները ննջում էին պատերից կախ: Ես երկար, շատ երկար կանգ եմ առնում կտավներից մեկի մոտ. կնոջ հայացքում էնքան սպասում կա, թվում է՝ պիտի գան, պիտի վերադառնան:

Տափակ տանիքներով տները Մինասը վրձնի տակ արեւ ու գույն են արտաշնչում: Ես ձայներ եմ լսում՝ վախի, փախուստի, Մինասի մանկության, որի վրա ջարդերի կարմիր կա կախված…

Գույները լցվում են կոկորդս, լցվում, լցվում... սկսում խեղդել:

Մինասի գրասեղանի մոտ արցունքս օդում բռնում ու տրորում եմ, որ հանկարծ չընկնի սեղանի ապակուն, որ չտեսնեն հանկարծ:

Ցուցանմուշների մեջ Մինասի այրված արվեստանոցից մնացած վրձիններն են՝ վրան չորացած, վերջին կրակից ավելի չորացած ներկ:

Մինասի որդու կինը պատմում է արվեստանոցի այրվելու գիշերվա մասին. գյուղում էր Մինասը, ձմեռ էր, լավագույն կտավներն էր հավաքել մի տեղում, որ հետո Երեւանից Մոսկվա՝ ցուցահանդեսի տանի: Չհասցրեց: Սեւ բլուզով, սեւ մազմորուքով լուսանկարներից մեկում Մինասը որդեկորույս հոր հայացք ունի: Արվեստանոցի էն գիշերը ծանր-ծանր կափարիչ եղավ Մինասի համար…

Գյուղի նեղլիկ փողոցներով անցնելիս՝ թարմ լավաշի հոտ ենք զգում: Հոտի ուղղությամբ քայլում ենք, երեւում են թոնիրն ու կանայք՝ թոնրի մոտ նստած: Մոտենում ենք, ներս են հրավիրում: Լուսանկարելու թույլտվություն ենք խնդրում: Թոնրի կրակի պաչած այտերով ժպտուն կինը մեզ լավաշ է հյուրասիրում՝ տաք, անուշահոտ: Լավաշի հոտի հետ ներսս լցված ծանրությունն անցնում է, մնում եմ ես՝ սիրահարված Մինասին, Ջաջուռին:

Մենք գտանք նրա տունը՝ երկրաշարժից ավերակ դարձած: Աշխարհում միայն մի տուն մնաց Մինասին. դեռ լավ է՝ որդին ու հարսը անասելի քնքշանքով են վերաբերվում այդ տանը՝ Ջաջուռին: Ավերակ տան մոտ բալի ծառեր են.մենք ծառից բալ ենք քաղում, փորձում հասկանալ՝ ծառերն ա՞յս, թե՞ կողքի տանն են պատկանում: Կողքի տնից դուրս է գալիս մի կին, մեզ իրենց տուն կանչում: Տան նախամուտքում արծվաքիթ տղամարդու նկար է փակցրած. Մինասի պապն է: Մինասի հորեղբոր տուն ենք մտել, պարզվում է:

Բարեկամացած ենք դուրս գալիս տնից, Ջաջուռը Մինասից դուրս եւս սիրած: Խոստանում են մտածել Ջաջուռում հյուրատուն ունենալու մասին. հուսամ՝ չեն մոռացել արդեն:

Հետդարձին ափսոսում ենք կիրակի օրվա վերջին ժամերը: Քայլում ենք Վանաձոր տանող ճանապարհով: Մեքենան, որ կանգնում է, հենց Վանաձոր է գնում: Մենք չենք զգում ճանապարհը. կիրթ, քաղաքավարի երկու երիտասարդ են մեքենայում, խոսում ենք քաղաքականությունից, զբոսաշրջությունից, կրթությունից: Ոչ մի անգամ չեն դժգոհում, չեն բողոքում: Հայաստանը սիրել-չսիրելուց չեն խոսում, Հայաստանում ապրում են: Ուրախանում են, որ եկել ենք մեր երկու ազատ օրը թափառելու Հայաստանի մի անկյունում, մի քիչ զարմանում են մեր գծած քարտեզի, մեր գծած կյանքի վրա:

Ես նոթերիս մեջ երկու կարեւոր նշում եմ անում. Ջաջուռ ու մի օրում երկու մարդ առնվազն, ովքեր ապրել ու արարել գիտեն առանց բողոքելու ու պատճառաբանություններ բերելու: Ես նոթերիս մեջ մե՜ծ պլյուս նշանն եմ դնում:
Ու զգում եմ, թե ինչպես է հենց ոտքերիս տակ տարածվում, լայնանում Հայաստանը: Ամեն բացահայտած հաջորդ գյուղի ու հաջորդ ճանապարհի հետ մեծանում է հայրենիքի չափը: Դեպի վեր ու դեպի վար:

Ու էդ ինչպե՞ս եք ասում, թե փոքր է մեր երկիրը: Դուք երկրում եղե՞լ եք: Գիշերով քայլե՞լ եք Գյումրիում: Իսկ Ջաջուռու՞մ: Ձեր լացը զսպե՞լ եք Ջաջուռում: Չէ՞:

Գյումրի գնացող գնացքը նստելուց առաջ գիրք վերցրեք, երկար ճանապարհ է:

Նարինէ Վարդանեանը լրագրող է, այժմ դասավանդում է Արցախում:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: