Վերջերս ինձ համար էլ անակնկալ հասկացա, որ իմ բոլոր ընկերներն ու ծանոթները նախորդ հարյուրամյակից ու նույնիսկ հազարամյակից են: Չէ, իհարկե, այս դարում էլ եղել են ու կան մարդիկ, որ իմ կյանքում հայտնվել են երբեմն կարճ, երբեմն երկար ժամանակով, բայց երևի իսկապես ընկերությունը գինու պես է՝ որքան հին, այնքան ընտիր, եթե, իհարկե, քացախի չի վերածվում բայց դա ուրիշ պատմություն է: Ստացվել է այնպես, որ երբեք հատուկ արխիվ չեմ հավաքել, բայց տասնամյակների մեջ կուտակվել են բազում հրապարակումներ ու նյութեր, որ դարձել են պատկառելի ու տպավորիչ արխիվ, որի գոյությունը ես նույնիսկ չէի պատկերացնում: Ու հիմա երբ թերթում եմ գրադարակներում անկանոն խռնված թերթերն ու ամսագրերը, զարմանում եմ՝ ինչպե՞ս եմ հասցրել այսքան գրել: Եվ ու՞մ է այս ամենը պետք: Մակուլատուրա՞, թե տարեգրություն: Կամ՝ժամանակագրությու՞ն: Չգիտեմ, գուցե երկուսն էլ: Բայց միանշանակ է, որ այս ամենի մեջ նաև իմ կյանքն է, որ անցել է այդ մարդկանց հետ ու որքան նրանք, նույնքան ես եմ պատասխանատու ժամանակի ու մթնոլորտի համար, որի մեջ ապրել ենք բոլորս: Ու այս ամենը բնավ էլ փիլիսոփայական կամ հարաբերական հարթության մեջ չէ: Ոմանց հետ հանդիպել եմ առաջին ու վերջին անգամ, ոմանց մոռացել եմ ընդհանրապես, ոմանց հետ մինչև հիմա ինչ-որ կապեր կան: Գոնե պատահաբար հանդիպելիս՝ երկար չենք մտածում՝ որտե՞ղ եմ տեսել, կամ՝ իսկ ընդհանրապես ծանո՞թ ենք:     

***

Մեխակ Գաբրիելյանի հետ ծանոթացել եմ, երբ աշխատում էի ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունում, ես մամլո քարտուղար էի, նա՝ փախստականների և բնակչության տեղաշարժի վարչության պետ: Այդ ժամանակ նախարարը Հրանուշ Հակոբյանն էր: Բացի ամեն երկուշաբթի առավոտյան խորհրդակցությունից, ուրբաթ օրերը նաև նախարարի ընդունելության օրեր էին, որոնց մասնակցում էր նաև Մեխակ Գաբրիելյանը, որովհետև 90-ականներին փախստականների խնդիրներով հիմնականում զբաղվում էր սոցապը: 1998-ի հոկտեմբերի 16-ին էլ «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ում «Երկիրը տեսնել ժամանակի մեջ» վերնագրով նրա հետ հարցազրույց էի արել՝ ամեն ինչի մասին:

***

Այցեքարտ. Մեխակ Գաբրիելյան, ծնվել է 1951-ին, Ախալցխայում: 8-ամյակն ավարտելուց հետո տեղափոխվել է Երևան, մեքենաշինական տեխնիկումն ավարտելուց հետո զորակոչվել է բանակ: 1973-ինն ընդունվել է Երևանի Պոլիտեխնիկ ինստիտուտ, միաժամանակ աշխատել սարքաշինական գործարանում: Ինստիտուտն ավարտելուց հետո շարունակել է աշխատել նույն բուհում: 80-ականներին հարել է «Ազգային միացյալ կուսակցությանը», «Ազգային ինքնորոշում» միավորման հիմնադիր անդամներից է: 1989-ին հիմնադրել է «Հայաստանի ազգային անկախություն» կուսակցությունը, որն այնուհետև հանդիսացավ ՀՅԴ բազան Հայաստանում: Եղել է ՀՀ առաջին խորհրդարանի պատգամավոր և խորհրդարանական ՀՅԴ խմբակցության ղեկավարը: 1992-ին ՀՅԴ-ից հեռացվել է: Անկուսակցական է: Ամուսնացած է, ունի 3 երեխա:

-Ո՞վ եք Դուք՝ ըստ Ձեզ:

-Սովորական հայ մարդ՝ ազգային մտածելակերպով: Օրինավոր և սիրող ամուսին, լավ հայր:

-Անցած ճանապարհի Ձեր գնահատականը՝ Ձեր և ՀՀ-ի:

-Իմ անցած ճանապա՞րհը: Մի քիչ ավելի ակտիվ հայի սովորական ճաննապարհ: Սխալներով ու սայթաքումներով, ձեռքբերումներով: Ոչնչից չեմ հրաժարվում: Սխալները գիտակցում եմ թեպետ կային օրինաչափ ու օբյեկտիվ պատճառներ, սուբյեկտիվն էլ քիչ դեր չուներ:

-Ի՞նչ կարող էիք անել Դուք:

-Ամենաառաջինը, որ պարտավոր էինք անել, չպառակտվելն էր, չմասնատվելը:

-Միասնության գաղափարը կենսագործելի է, երբ կա արտաքին խանգարող ուժ՝ թշնամի, բայց վերանում է այդ ուժը, միասնությունը սովորաբար տրոհվում է:

-Հայաստանի պարագայում այդ ուժերը հիմա էլ կան: Տարածաշրջանային դիրքը թելադրում է միշտ զգոն լինել: Զգոնության կորուստը հանգեցրեց այս վիճակին: Գուցե իմ դերը 0,1 տոկոս էր այդ խնդիրների լուծման մեջ, բայց կարծում եմ, որ այն ժամանակներում ինձ նման մտածողները շատ էին: 8 կամ 10 տարի անց իրոք կարելի էր ունենալ բարվոք վիճակում գտնվող ու բարգավաճող երկիր, եթե…

-Որոշակի ի՞նչ կարող էիք անել, որ չարեցիք:

-Այն ժամանակներում, երբ քաղաքական մտածելակերպ էր ձևավորվում ու ստեղծվում էին կուսակցությունները, նաև իմ սխալների հետևանքով ոչ թե տարակարծություն առաջացավ, այլ՝ տարակազմակերպություններ: Այսօրվա մի քանի տասնյակ կուսակցություններն ունեն նույն մտածելակերպը, նույն դիմագիծը, ինչու՞ այդքան կուսակցություններ պիտի լինեին: Ինչու՞ չպիտի լինեին մի քանի, ոչ թե իրար բզկտող, այլ ուժեղ, փոխհամաձայնեցված գործող կուսակցություններ:

-Ձեր հարցի պատասխանը՝ մի քիչ սխալ, մի քիչ ճիշտ, ես ունեմ՝ ցանկացած կուսակցության նպատակն իշխանությունն է, այս կետում բոլոր կուսակցությունները միմյանց թշնամանում են: Տեսականորեն ճիշտ եք, բայց իրականությունը հաճախ է հակասում կամ հերքում տեսությունը:

-Այսօրվա կյանքը, այո, հերքում է, իշխանությունը տալիս է փող:

-Միաժամանակ փողը ստեղծում է իշխանություն:

-Հաճախ: Ըստ իս՝ իշխանությունը պետք է լինի հանուն պետության և ժողովրդի:

-Այո, բայց որևէ իշխանություն որևէ երկրում երբևէ կասի՞, որ իր նպատակը ժողովրդին ծառայելը չէ:

-Ցավոք, ցավոք: Բայց կյանքը հաստատում է, որ փողի և իշխանության կախարդանքից պետք է ազատվել: Այդ ճանապարհով ստեղծված անձնական բարեկեցությունն ավազին հիմնված ամրոց է: Ես համաձայն եմ, որ ասածներս իրական կյանքից կտրված են թվալու, բայց դա է ճշմարտությունը:

-Դուք ՀՀ առաջին խորհրդարանի պատգամավոր էիք, ինչու՞ երկրորդում չկաք:

-Չընտրվեցի: Առաջադրվել էի իմ նախկին ընտրատարածքում: Ժողովուրդն այլևս չցանկացավ ձայն տալ մի մարդու, որ պիտի պաշտպաներ գաղափարներ ու սկզբունքներ: Երբ ձայները գնվում են, ընտրությունը որպես այդպիսին բացառվում է: Իհարկե, կային և սուբյեկտիվ պատճառներ:

-Պատգամավոր չլինելը քաղաքական ասպարեզից հեռանալու պատճառ չէ, ինչու՞ հեռացաք քաղաքականությունից: Մեծ քաղաքականությունից:

-Կատարվածն իմաստավորելու ցանկությամբ: Յուրաքանչյուրիս կյանքում նման փուլեր կան, կար նաև անձնական խնդիր, սկսեցի զբաղվել ընտանեկան վիճակի բարելավումով, մասամբ հաջողվեց: Երկու տարում մասնավոր գործ սկսեցի, որով և զբաղվում էի մինչև իշխանության կողմից աշխատանքի հրավեր ստանալը:

-Ի՞նչ առաջարկվեց:

-Ստեղծել փախստականների և միգրացիայի հիմահարցի լուծման համակարգ և ըստ այդմ գործունեություն ապահովել: 1997-ի հունիսին էր: Ընդունեցի միակ պայմանով՝ ոլորտի քաղաքականության մշակման և գործունեության կազմակերպման մեջ պիտի ունենամ բացարձակ ազատություն: ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարար Հրանուշ Հակոբյանն ընդունեց: Երբ ստանձնում էի պաշտոնս, կառուցվածքային զգալի փոփոխություններ եղել էին: 1995-ին լուծարվել էր փախստականների կոմիտեն, սոցապ նախարարության համակարգում մի քանի վարչություններ էին ստեղծվել, որոնք հետո միացվել էին: Այդուհանդերձ, վիճակը մխիթարական չէր, վարչության ամբողջ աշխատակազմը՝ 13 մարդ, առանց տեխնիկական միջոցների: Մեկ տարվա ընթացքում առանց պետության օժանդակության ստեղծվեց բավականին հզոր համակարգ՝ շուրջ 60 աշխատակիցներով, տեխիկապես զինված, մարզային ներկայացուցչություններով և ամենակարևորը՝ երկրով մեկ սփռված փախստականների հիմնահարցերի համակարգմամբ և ճշգրտմամբ: Կարևոր եմ համարում և օրենսդրական դաշտի կարգավորումը: Փախստականների մասին օրենքի մի քանի նախագծեր կային, որ չէին քննարկվել: Անցած տարի 4 ամսում հաջողվեց ստեղծել վերջնական նախագիծ, որը մի քանի տասնյակ հասարակական կազմակերպությունների, ՄԱԿ-ի փորձագետների, ՀՀ կառավարման համակարգի տարբեր օղակների քննարկումներից և կառավարության հավանություն ստանալուց հետո ներկայացվեց ԱԺ: Առայժմ չի քննարկվել:

-Այսինքն՝ փախստականների հիմնահարցերի լուծմանն օրենսդրական դաշտը կարող ենք համարել ստեղծված կամ համարյա ստեղծվա՞ծ…

-Ադրբեջանից բռնագաղթվածների հիմնահարցերի լուծման օրենսդրական դաշտ ստեղծված էր կառավարության որոշումներով: Նոր օրենքն ավելի շատ վերաբերվում է փախստականների կարգավիճակ հայցողներին, որոնք հիմնականում հայեր չեն: Օրենքի ընդունումից հետո հարկ կլինի կառավարության տասնյակ որոշումներ ընդունել, որոնց մի մասի նախագծերը պատրաստ են համակարգը ձևավորելու և գործարկելու համար:

-Փախստականների հիմնական խնդիրներն են բնակարանն ու աշխատանքը: Ի՞նչ լուծումներ եք առաջարկում:

-Աշխատանքի առումով ՀՀ քաղաքացիներից տարբերակում չկա: Բնակարանային հարցում կա: Եթե այլ խավերի համար բնակարանային շինարարության հատկացումներ չեն արվում, փախստականների համար քիչ, բայց արվում են: Բնակարանային խնդրի լուծման համար մեծ է նաև միջազգային կազմակերպությունների օգնությունը, թեպետ ինքս այդ օգնությունը քիչ եմ համարում:

-Չի՞ ստացվում, որ փախստականներին արտոնություններ են տրվում ի հաշիվ տեղական բնակչության:

-Այդպես էլ պետք է լինի: «Մենք» ու «նրանք» տարբերակումը համարում եմ սխալ, փախստականները մերոնք են՝ ամեն ինչ կորցրած:

-«Ամեն ինչ», որ մենք չենք գտել:

-Համաձայն եմ, բայց մեր չգտածը մենք չենք կորցրել, այսինքն՝ ՀՀ-ում բնակվողը տուն ու ունեցվածք չի կորցրել, տեղահան չի արվել, իսկ նրանք զրկվել են տնից, միջավայրից, սովոր ապրելակերպից:

-Պաշտոնապես բնակչության 70 տոկոսից ավելին գտնվում է գտնվում է չքավորության գծից ներքև: Նման բնակչություն ունեցող պետության համար դա բարոյական կատեգորիա չի՞ դառնում:

-Գուցե 70, գուցե ավելի: Նույնիսկ այդ դեպքում փախստականների մասին չմտածելն անբարոյականություն է:

-Այո, բայց երբ այսօր բուն բնակչության տնտեսական բռնագաղթ է տեղի ունենում, պետությունն ի վիճակի՞ է կենտրոնացնել ուշադրությունը փախստականների վրա:

-Ամբողջ ուշադրության կենտրոնացման խնդիր չկա: Արտագաղթում են նաև փախստականները: Եվ բարոյական, և քաղաքական, և տնտեսական առումներով փախստականներին ուշադրության կենտրոնում պահելն արդարացված է: Կարճ ժամանակում մեծ փոփոխություններ պիտի լինեն պետության քաղաքականության մեջ տնտեսության վերականգնման ուղղությամբ: Մարդկանց պետք է վերադարձնել ապագայի հույսը:

-Հետխորհրդային տարածքի բոլոր երկրներն ունեցել են միգրացիոն հիմնահարցեր, ի՞նչն է առանձնահատուկ ՀՀ-ի համար:

-Սկսենք նրանից, որ խոպան միշտ գնացել են: 19-րդ դարում ամբողջ Սասունը Պոլսում չէ՞ր բախտ ու աշխատանք որոնում: Այս առումով միգրացիոն համակարգի չգոյությունը շատ մեծ բացթողում էր: Միգրացիայի բնագավառը շատ երկրներում շահույթի միջոց է: Համաշխարհային բանկի տվյալներով՝ նավթից հետո աշխատանքային բիզնեսն ամենաշահութաբերն է: Առավելևս մեր պարագայում՝ միգրացիոն խնդիրները կապվում են նաև սփյուռքի հետ: Մինչդեռ այս խնդիրները համակարգող որևէ պաշտոնական կառույց չկա: Պետությունն իր և քաղաքացիների շահերից ելնելով՝ պետք է կարգավորի նրանց արտագնա աշխատանքային գործունեությունը: Տնտեսության ներկա վիճակի զարգացման տեմպերի, ժողովրդագրական միտումների, գյուղատնտեսության սպասվող ինտենսիֆիկացիայի պայմաններում դա միակ ելքն է երկրի համընթաց զարգացումն ապահովելու, աշխատաշուկայում լարվածությունը թուլացնելու և ապրելու տանելի պայմաններ ստեղծելու համար:

-Արտագաղթը ներգաղթի վերածելու ի՞նչ լծակներ կարող են լինել՝ երաշխիքնե՞ր, վարկե՞ր, արտոնություննե՞ր…

-Նախ պետք է կանխել արտագաղթը, ստեղծել հավասարակշռված վիճակ: Եվ պետք է մշակել քաղաքականություն:

-Կարծու՞մ եք, որ այսօր պետությունը կարող է ստեղծել աշխատող կառույց:

-Կարծում եմ, որ բոլոր նախադրյալները կան մի քանի ամսում աշխատող կառույց ստեղծելու: Օրենսդրության առումով բավականին փաստաթղթեր կան, կան գործիմաց կադրեր, պետության և միջազգային կազմակերպությունների շահագրգիռ աջակցությունն է պետք:

-Ի՞նչ կարգավիճակ պիտի ունենա կառույցը:              

-Լավագույն տարբերակը նախարարությունն է: Եթե ոչ, ապա կառավարությանն առընթեր վարչություն մեծ իրավասություններով: Աշխատակազմի ձևավորումից հետո շատ կարևոր է օրենսդրական փաթեթների ստեղծումը և կառավարությունում ու ԱԺ-ում հաստատելը: Հիմա վարչությունը միգրացիայի բնագավառում երկու խոշոր ծրագրեր է իրականացնում: ՀՀ միգրացիայի ծրագիրը և արտակարգ իրավիճակներում, ասենք, հոծ ներգաղթի դեպքում առաջացող խնդիրների լուծման ծրագիրը: Ամենակարևորը միգրացիայի քաղաքականության հայեցակարգի ընդունումն է կառավարության կողմից: Սա նույնպես 90 տոկոսով պատրաստի փաստաթուղթ է:

-Հայաստանը 2000-ին և հետո՝ երկրի այսօրվա քաղաքական վիճակի գնահատմամբ:

-Ըստ իս, մի քանի կարևոր քայլեր պիտի արվեն: Նախ՝ վիրահատական եղանակով հարկային քաղաքականությունը պիտի պարզեցվի ու նվազեցվի, ձեռտու դարձվի գործարանների աշխատանքը: Տնտեսական քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի փոքր և միջին ձեռներեցության զարգացմանը, ոչ թե խոշորների պաշտպանությաննը: Տնտեսության զարգացումը պետք է խթանվի: Այս քայլն արագ կվերացնի ստվերային տնտեսությունը: Երկրորդ քայլը պետք է լինի վերահսկիչ մարմինների թվի և գործունեության սահմանափակումը: Օտարների մասին չխոսենք, նրանք առայժմ կխուսափեն Հայաստանում ներդրումներ անելուց, յուրայինների կապիտալի ներհոսքը մեզ համար շատ կարևոր է, նրանց պետք է վերադարձնել: Հայաստանից հեռացածերին պետք է երաշխիքներ տրվեն, որ այսուհետ անօրինական գործողություններ չեն լինի իրենց նկատմամբ: Ապագայի կանխատեսումը 2000 և ավելի թվականների համար անհնար է: Այսօր մենք պիտի մտածենք կայունության մասին, վերջին տարիների մեր կառավարությունների խնդիրները հիմնականում վերաբերվել են անցնող օրվան, երկիրը ժամանակի մեջ չեն տեսել: Օրվա խնդիրները լուծելու հետևանքով այս երկիրը պիտի ունենայինք:

-Ձեր հարցը ինձ:

-Ինքներդ պատասխանեք Ձեր վերջին հարցին:

-Այսինքն՝ ի՞նչ է պետք այս երկրին՝ երկիր դառնալու համար: Չգիտեմ: Մենք բոլորս ապրում ենք ականապատված դաշտում, որի քարտեզը կորցրել ենք:

***

Հավարտ խոստովանեմ՝ այս հարցազրույցը այդպես էլ կմնար իմ արխիվի փոշոտվող դարակներում մինչև հերթական «խուզարկությունը», եթե չլինեին փախստականների հիմնախնդիրները: Փաստորեն՝ պատմությունն իրոք կրկնվում է, ու մենք երբեք պատրաստ չենք…

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: