Մաս Գ

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Ես նկարել եմ իմ կյանքը

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Հայերի հանճարը չի վերջացել

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Կյանքն ունի իր որոշակի ռիթմը

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Ամեն մարդ իր տեղն ու իր պարտականություններն ունի իր երկրի մեջ

Մեր վերջին հարցազրույցը՝ տպագրված 2003-ին «Հայացք Երևանից» ամսագրի մայիսի համարում, ուներ «Սիրում եմ նկարել ու նկարներով մարդկանց կողքին լինել» վերնագիրը: Ես նրան հարցրի.

-Ինչպե՞ս կբնորոշեք արվեստագետ-քաղաքականություն կապը: Դուք՝ լինելով արվեստագետ, անկեղծ ու շիտակ մասնակցում եք քաղաքական կյանքին Ձեր հոդվածներով ու հարցազրույցներով: Ի՞նչն է Ձեզ գրավում ու ի՞նչն է վանում արվեստագետ-քաղաքականություն փոխհարաբերության մեջ:

-Նախ՝ իբրև հայ մարդ, չեմ կարող անտարբեր լինել իմ ժողովրդի վիճակին, իմ ժողովրդի պատմությանը, այդ պատճառով էլ երբեմն-երբեմն հոդվածներ եմ գրում՝ այդքանն է մասնակցությունս քաղաքականությանը: Ես ոչ թե քաղաքականությանն եմ մասնակցում, այլ պարզապես ուզում եմ իմանալ՝ ի՞նչ է կատարվում իմ երկրում: Եթե մենք չիմանանք մեր ժողովրդի պատմությունը, չիմանանք՝ ի՞նչ է կատարվում այսօր, ի՞նչ վիճակում է ժողովուրդը, ինչպե՞ս պիտի ապրենք: Դժբախտաբար պետք եղած տեղեկությունները չեն մատուցվում ժողովրդին, մարդիկ իրապես չեն իմանում՝ ինչ վիճակում են ապրում: Ահավասիկ՝ խոսում են մարդահամարի մասին, բայց մենք չենք իմանում՝ իրապես քանի՞ հոգի են այսօր այս հողի վրա ապրում, այդ բնակչության ո՞ր տոկոսն է ծեր, ո՞ր տոկոսը՝ երիտասարդ, ո՞ր տոկոսը՝ զարգացած է, ո՞ր տոկոսը հարուստ է, ո՞ր տոկոսը աղքատ է: Չենք իմանում այս բոլորը: Մենք պարզ տեսնում ենք, որ երկիրը արյունաքամ է լինում, ժողովուրդը թողնում է երկիրը ու հեռանում է: Ինչչա՞փ են հեռացել, ու՞ր են գնացել… Իբրև իմ երկրում ապրող քաղաքացի (մանավանդ՝ քաղաքացի, քանի որ 12 տարի արդեն անկախ պետություն ունենք), որ արդեն նոր որակ է ստացել իր պետության վերականգնումով՝ համեմատած հայերիս նախկին վիճակին, ինձ հետաքրքրում է իմ ժողովրդի կյանքը: Ոչ իբրև արվեստագետ, այլ՝ քաղաքացի: Իմ արվեստը հատուկ բնագավառ է և անպայման ու բացահայտ չի ազդում քաղաքականության ու վարչակարգի վրա: Ես ապրել եմ տարբեր վարչակարգերում  ու միշտ նկարել եմ՝ Եգիպտոսում, սովետական իշխանության օրոք, հիմա…



Հիմնականը, աշխարհայացքս, արվեստի մասին պատկերացումներս չեն փոխվել: Իբրև արվեստագետ ինձ համարում եմ անհատականություն, մարդ, որ անում է իր գործը, ու դա է իր առանձնահատկությունը՝ ես սիրում եմ նկարչությունը ու նկարում եմ իմ նկարները: Ինչ էլ պատահի, պիտի միշտ նկարելը նախընտրեի: Լավագույն դեպքում՝ նկարչության շնորհիվ գոյությունս պաշտպանելը: Այնպես որ ուղղակի կերպով քաղաքականության հետ կապ չունեմ, բայց քաղաքականության հետ ամեն հայ մարդու կապով եմ կապված, ամեն քաղաքացու կապով, որ պարտավոր է հետևել ու մասնակցել իր երկրի կյանքին: Դժբախտաբար այս 10 տարիների ընթացքում երկրի վիճակն այնպիսին է, որ չեմ հասկանում՝ ի՞նչ է կատարվում: Պարզ ասեմ՝ մտքիս մեջ խառնաշփոթ կա ու ես հստակ չեմ հասկանում՝ ի՞նչ է կատարվում երկրում, մեր պետությունն ի՞նչ վիճակում է և ու՞ր է գնում, ի՞նչ հեռանկարներ կան ժողովրդի համար: Բայց ապրում եմ, տեսնում եմ, տեսածիս շուրջ մտքերս եմ կիսում:

-Ընտրությունից ընտրություն հասարակությունը քաղաքականանում է և քաղաքականության շրջագծում են ներառվում մտավորականները՝ ունենալով տարբեր դիրքորոշումներ: Սովորաբար համարվում է, որ արվեստագետը ընդդիմություն է իշխանությանը, այդպե՞ս է, այսօր կա՞ արվեստագետ-իշխանություն-ժողովուրդ եռանկյունին:

-Ես չեմ համարում, որ արվեստագետը ընդդիմության մեջ է պետության հետ: Մենք պատմության ընթացքում, եթե արվեստի մասին ենք խոսում ընդհանրապես, ամենահին ժամանակներից պիտի հիշենք, որ անցյալի բոլոր քաղաքակրթությունների ժամանակ արվեստագետները մեծ գործունեություն են ունեցել: Հին Եգիպտոսի արվեստը տեսեք՝ ամբողջը Եգիպտոսի ժողովրդի ստեղծագործությունն է: Եվ եթե արվեստագետն իր ամբողջ կյանքը ընդդիմադիր գոյության մեջ լիներ, արվեստ չէր լինի: Արվեստագետը ի բնե, ի սկզբանե աշխարհ չի գալիս իբրև ընդդիմություն պետության դեմ: Արվեստագետը լավագույն դեպքում ընդդիմությունն է հասարակության մեջ տիրող կաշկանդիչ հանգամանքներին: Արվեստագետի համար լավագույն պայմանը անկաշկանդ լինելն է, իսկ եթե պետությունը կարող արվեստագետին կաշկանդել, ուրեմն պետությունն ամենամեծ վնասն է տալիս ոչ միայն արվեստագետին, այլև իր երկրին, իր քաղաքացուն: Կա նաև կաշկանդելու ուրիշ վիճակ՝ հասարակությունն ապրելով որոշ զարգացում՝ իր ճաշակի, իր մտայնության մեջ չի սիրում փոփոխություն, նախընտրում է քարացած վիճակը: Իսկ արվեստագետը հաճախ իր ստեղծագործական էությամբ գալիս է նոր առաջարկներ անելու հասարակությանը, որ միանգամից չեն ընդունվում ու բարեկամաբար չեն ընդունվում հաճախ: Եթե վերջին դարի աշխարհի նկարչության պատմությանը նայենք, բոլոր նոր խոսք բերող արվեստագետները ենթարկվել են թշնամանքի ու հալածանքի և միայն ժամանակի ընթացքում է դա հաղթահարվել: Մարդիկ զգացել են, հասկացել են այն, ինչ չէին ընդունում ու սկսել են ընդունել: Այդ իմաստով ես՝ իբրև նկարիչ, բարեբախտաբար խանգարող չեմ ունեցել և ընդդիմություն-պետություն հարաբերությունն ավելի շատ տեսնում եմ պետություն ունենալու մրցակցության մեջ: Ավելի շատ տեսնում եմ մարդիկ, որ ուզում են իրենք լինել պետությունը: Պայքար կա իշխանության վիճակում լինելու համար, որի հետ արվեստագետը բացարձակապես կապ չունի: Արվեստագետը չի կարող այս կամ այն անձին պաշտպանել, որպեսզի նա գա իշխանության՝ դա անիմաստ եմ համարում:



Արվեստագետը (հատկապես գրողներին նկատի ունեմ) իբրև զգայուն էակ (ավելի զգայուն՝ քան շրջապատի մարդիկ), կարող է ավելի շուտ տեսնել հասարակության թերությունը, մոլորությունը, շեղումը, և բացահայտի ու խոսի: Եթե նա իսկապես արվեստագետ է, այսինքն՝ իր կարևոր վիճակը անկեղծությունն է, ճշմարտությունն է, այդ դեպքում արվեստագետը կարող է կարևոր դեր ունենալ: Անշուշտ՝ այդպիսի արվեստագետի հետ կարող է պետական գործիչն ընկերություն անել, բարեկամություն անել, ու դա ավելի իրեն է զորացնում, քան՝ արվեստագետին:

-Արվեստագետ-հասարակություն կապը ինչպե՞ս եք տեսնում, արվեստագետը փորձում է կատարելագործել աշխարհը, հասարակությունը դիմադրում է (լինելով ավելի պահպանողական ու քարացած մտածողության տեր) ու մերժում… Արվեստագետն ու քաղաքացին ի՞նչ են տալիս ու ի՞նչ են կորցնում միմյանց հետ հարաբերություններում:

-Արվեստագետը չի կարող դեմ գնալ իր համոզմունքին, ինքը հավատում է իր ճշմարտությանը ու չի կարող նահանջել և հակառակ ամեն ինչի՝ շարունակում է պաշտպանել իր տեսակետները՝ հենց այդտեղ է արվեստագետի արժեքը, այդտեղ է արվեստագետի բերելիք նորությունը: Եթե նա ենթարկվի ճնշումներին ու փոխի իր տեսակետները՝ հաճոյանալով կամ վախենալով, ոչ միայն ինքն է կորցնելու, այլև հասարակությունն է կորցնելու: Արվեստագետն այն մարդն է, որ բերում է նոր ճշմարտություն՝ շարունակելով նախկին ճշմարտությունները: Իր ճշմարտությունը եթե ինքը չի կարող պաշտպանել, ուրեմն չի կարող ստեղծել արվեստի իսկական գործ: Հաճախ արվեստագետ կոչված մարդիկ՝ զիջելով բռնություններին ու ճնշումներին կամ վախենալով՝ չեն կարողացել արտահայտել իրենց արվեստը, և տուժել է այդ մարդը, տուժել է հասարակությունը:

-Անցյալ դարը նկարչական անուններ ունի, ու՞մ անունը կտայիք:

-Մեր մշակույթը միշտ եղել է: Մեր մշակույթը մեկ հիմնական թերություն է ունեցել միշտ՝ ոչ թե հանճարի պակաս է եղել, այլ եղել է երկրի աղքատությունը, թագավորների ու պետականության պակասը: Եթե եվրոպական արվեստով հիանում ենք, հիշենք, որ հարուստ ցեղեր են ու կարողացել են նյութական արժեքները վերածել բարոյականի ու հոգևորի: Մեր մշակույթն այնքան մեծ չէ, ինչպես հին հունականը, կամ՝ իտալականը, եվրոպականը, որովհետև մեր երկիրն այնքան հարուստ չի եղել: Ինչ ստեղծել ենք իբրև նկարչություն, գրականություն, երաժշտություն, ճարտարապետություն, համաշխարհային չէ իր կշռով, բայց արժեք է ու այսօր էլ շարունակվում է՝ մենք կարող ենք ասել, որ 20-րդ դարին տվել ենք Կոմիտաս, Չարենց, Սարյան, Խաչատրյան, Կալենց, Մինաս… Քանակով մեծ թիվ չէ, բայց որակով չափվում ենք աշխարհի հետ: Մենք ունենք մեր որակը, մեր գեների մեջ կա, գալիս է ու կարող է շարունակվել: Հայկականությունը միշտ անսպասելի է ժայթքում՝ ոչ մեկը չէր սպասում, որ Ջաջուռից Մինաս պիտի դուրս գա, ոչ մեկը չէր սպասում, որ մանկությունից հայերեն չիմացող Կոմիտասը պիտի ամենամաքուր, ազնիվ հայ երգը ստեղծի: Ոչ մեկը Ահնիձորից Հրանտ չէր սպասում, կամ՝ Կարսից Չարենց: Հայ ժողովրդի հանճարը կա և պիտի իրեն դրսևորի՝ մենք աշխարհի մեծ մշակույթի մասն ենք մեր չափով:

-Ի՞նչ տեղ ունեն մարդու կյանքում հեքիաթներն ու իդեալները:

-Դա շատ դժվար հարց է, ավելի շատ հոգեբանին ու հոգեվերլուծողին ուղղված: Երբ մարդն ինչ-որ բան է ուզում ու չի կարողանում անել, փափագը վերածվում է մտասևեռումի: Երբ ես արտասահմանում էի ապրում, շատ-շատ էի ուզում Հայաստան գալ և չէի կարող գալ, որովհետև սովետական վարչակարգ էր, ինձ համար Հայաստանը դարձել էր մտասևեռումի վիճակ՝ Հայաստանն այն միակ տեղն էր աշխարհում, ուր ես պիտի երջանիկ լինեի, ամեն ինչ սքանչելի պիտի լիներ: Դա երազ էր, ու ես երազում էի մեռնելուց հինգ րոպե առաջ գոնե Հայաստանում լինել: Հետո ապրում ես քո երկրի մեջ, կամաց-կամաց երազը վերածվում է իրականության, հասկանում ես՝ Հայաստանը շատ սիրելի երկիր է, բայց սովորական երկիր է, մարդիկ սովորական մարդիկ են… Երազելը որոշ զգայնություն ունեցող մարդկանց հատուկ վիճակ է, մադկանց մեծ մասն ավելի գործնական է ու չի երազում, հեքիաթների հետ էլ գործ չունի՝ ապրում է: Իդեալն էլ երազի պես է՝ չիրագործվածն իրագործված տեսնելու մտասևեռում է: Հեքիաթն իր մեջ ժողովրդի իմաստնությունն ունի, ժողովրդի փորձը, նախնիների մտածելակերպը ու բոլորիս էլ պետք է, բայց հեքիաթներով ամբողջ կյանքն ապրել չի կարելի:

-Արվեստի ու կյանքի փոխհարաբերության մասին խոսակցությունները սկիզբ ու վերջ չեն ունենում, քննարկման անկյունաքարը, այնուամենայնիվ, մնում է չափանիշը: Հասարակությունը կամ ունենում է արժեհամակարգ ու առաջ է գնում, կամ ուրանում է իր արժեհամակարգերը, կորցնում ու տեղապտույտի մեջ հայտնվում: Չափանիշի չափանիշը ո՞րը պետք է լինի ու ինչպե՞ս պիտի մենք մեզ հասկանանք:

-Չափանիշ հասկացությունը այս պարագային (թերևս չափանիշներից առաջինը) հայկականությունն է: Մենք պիտի պահպանենք մեր հայությունը, որ ժառանգել ենք: Եթե գործը, նորությունը բխում է ոչ թե մեր հայությունից, այլ արհեստական ներմուծվում է դրսից, հայկականությունը պիտի լինի մերժելու կամ ընդունելու չափանիշը: Դժբախտաբար այսօր երկրի մեջ տիրող անկայունության, շփոթված վիճակի պատճառով տեսնում ենք, որ դրսից Հայաստան են ներմուծվում ՙհոգեկան արժեքներ՚ ու ՙմշակույթի՚ երևույթներ, որոնք ի սկզբանե զգում ենք, որ մերը չեն, բայց համառորեն շարունակվում են ներմուծվել ու ազդեցություն գործել: ՙԱնուշ՚ օպերան, որ գրվեց անցյալ դարասկզբին, վիթխարի ազդեցություն ունեցավ մեր հետագա հոգեկան կյանքի վրա, առանց ՙԱնուշի՚ մենք չենք պատկերացնում մեր մշակութային կյանքը: Ու՞ր է նոր ՙԱնուշը՚, հաջորդ 80 տարվա համար նոր ՙԱնուշն՚ ու՞ր է, ի՞նչ արժեքի ենք դավանելու… Ի՞նչն է մեզ ապրեցնելու, ի՞նչն է մեր հոգեկանի վրա ներգործելու… Կա այլ չափանիշ էլ, մեր արվեստագետները ճանաչումի ու գնահատումի են հասնում ոչ Հայաստանի մեջ, օտար երկրներում են նշանավոր դառնում ու ուժ են տալիս մեր ժողովրդին, մենք հպարտանում ենք նրանցով՝ մենք աշխարհից չենք կտրված…

-1999-ի հոկտեմբերին գրականության վիճակը բնորոշելիս Հրանտ Մաթևոսյանն ասում էր՝ «օրվա շփոթված գրականությունը» ու «շփոթվածի» մեջ տեղավորվում էին և գրողը, և ընթերցողը… Շփոթվածության վիճակից դուրս բերողը ո՞վ պետք է լինի:

-Արվեստագետը ինքն է սկսում: Ոչ մի նախադրյալ չկար, նպաստավոր պայմաններ չկային, երբ Հրանտն առաջին անգամ իր պատմվածքները գրեց: Նա եկավ անակնկալ ու սկիզբը մեծ վերապահությամբ ընդունվեց, մեծ վախով Մոսկվայում ընդունվեց, հետո՝ այստեղ… Եթե գա արվեստագետ, որ նորից ոգևորի, գրգռի, աշխատեցնի միտքը, իր ազդեցությունը անպայման կունենա: Մինչ այդ, այսօր ավելի է դժվարանում վիճակը, որովհետև դրսից եկող շատ մակերեսային ազդեցություններն արդեն բավականին խաթարում են մեր ժողովրդի մտավոր վիճակը և ճաշակը: Միայն հեռուստատեսությունը մեծ ավեր է գործում՝ բոլորս էլ նստում, գիշերները նայում ենք այդ ֆիլմերը, որ այնքան վատն են, նույնիսկ լավ ֆիլմ եղած ժամանակ՝ չես հավատում… Բայց մի երկու ժամ, մինչև քունդ գա, մի բանով պիտի զբաղվես…

-Երկրի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային այս պահի վիճակը ինչպե՞ս կբնորոշեիք, Հայաստանի ու հայի վիճակը:

-Երբ նայում եմ մեր ժողովրդի պատմությանը, վերջին 100 տարվա պատմությունը (լինելով 80 տարեկան՝ դա իմ կյանքի պատմությունն է դառնում), տեսնում եմ, որ աշխարհի պատմությունն ու այսօր ապրող ժողովուրդների պատմության մեջ սա մի բացառիկ ժողովուրդ է: Այսպես բզկտված այլ ժողովուրդ աշխարհում չկա: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո մեկուկես միլիոն զոհեր, գրեթե նույնչափ տարագիրներ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում էլի մի քանի հարյուր հազար հայեր զոհվեցին, զուտ կորուստներ՝ նախապես երկրի իշխանության պատճառով (37-ի բռնություններն ու սպանությունները, 40-ականների աքսորները), էլի մեծ զոհեր ու միայն կորուստներ:



Այսօր՝ Ղարաբաղյան շարժման պատմությունից ի վեր, անկախությունից ի վեր ահավասիկ՝ հարյուր հազարավոր գաղթականներ, կամավոր ու ստիպված, անկախ իրենցից, ցավով երկիրը թողին-գնացին, այս պայմաններում, այսքան սարսափելի կորուստներից հետո կանք: Աշխարհի պետքը չէ, աշխարհում 6 միլիարդ մարդ կա, մի քանի միլիոն այս կողմ-այն կողմ՝ վեջը չէ: Մենք ի՞նչ ենք անում: Ես մի բան եմ տեսնում, տարօրինակ բան՝ մեզ սպանում են, բայց մենք շարունակում ենք գոյություն ունենալ, սա է իրականությունը: Մենք շարունակում ենք ապրել և գոյություն ունենալ՝ սա է մարդու դիմադրելու ու կյանքը շարունակելու բնածին հատկությունը, պայքարելու հատկությունը: Բայց մենք ու՞ր ենք գնում: Նախորդ պատմությանը նայելով, միայն մեկ բան կարող եմ ասել՝ եթե մենք գիտակցեցինք և եթե գիտակցում ենք, որ այսօր ունենք պետություն, եթե մինչև հիմա ենթարկվել ենք աղետների, հիմնական պատճառն այն է, որ չենք ունեցել մեր հզորությունը, մենք չենք տնօրինել մեր կյանքը, ուրիշներն են մեզ ղեկավարել… Երկաթե շերեփ չունենալու պատմությունը երեկ էր, այսօր ունենք այդ շերեփը՝ մեր պետությունը, և մնում է ուժեղացնենք այդ երկաթե շերեփը՝ մեր պետականությունը, պաշտպանենք…

-Մենք չենք սիրում մեր պետությունը…

-Ուրեմն մենք արժանի ենք դժոխքի: Մենք ոչ միայն պիտի սիրենք մեր պետությունը, այլև պիտի հասկանանք, որ հետագա աղետներից խուսափելու միակ պաշտպանությունը մեր պետությունն է:

-Բայց պետությունն էլ մեզ չի սիրում: Պետություն-հասարակություն կոնֆլիկտը բոլո՞ր ժամանակներինն է, թե՞ մեր հայտնագործությունն է: Պետությունը վարում է մի քաղաքականություն, հասարակությունը ուզում է, որ վարվի ուրիշ մի քաղաքականություն: Ու նույն մարդիկ որակվում են և ժողովուրդ, և ամբոխ, պետությունը՝ բռնապետություն: Կա շատ նուրբ սահմանագիծ, որ չի գիտակցվում…

-Եթե չգիտակցենք պետականության ստեղծման կարևորությունը մեր ժողովրդի գոյատևման մեջ, ուրեմն արժանի ենք հետագա բոլոր աղետներին: Ամեն մարդ ուզում է ազատ ապրել, ամեն անհատ, ամեն մարդ ուզում է, որ ամեն ինչ իր կամքով լինի՝ ծնված օրից մինչև վերջ: Բայց դա հնարավոր չէ, հնարավորը մարդկանց գործակցությունն է, իրարու հետ ապրելը: Իրարու հետ գործակցության մեջ կարող ենք գոյություն ունենալ: Ուրեմն ավելի բարդ աստիճանի վրա գնալով՝ մենք չենք կարող իբրև հասարակություն գոյություն ունենալ, եթե մենք չենք ստեղծում մեր օրենքները, չենք ենթարկվում մեր օրենքներին, չենք ստեղծում մեր պետությունը, չենք ենթարկվում մեր պետությանը: Եթե դա ի վիճակի չենք, բոլոր դռները բաց են, երկրի սահմաններն ազատ են՝ ձգիր-գնա Ռուսաստան, ձգիր-գնա Ամերիկա, ապրիր քեզ համար և վերջ… Կարևորը, որ մենք այս հողի վրա ապրենք, պիտի սովորենք իրար հանդուրժել, իրար օգնելով ապրել: Այսինքն՝ պիտի հասկանանք, որ միայն վերցնելը չէ, պիտի նաև տանք: Եթե այս գիտակցությանը հասանք, եթե հասկացանք, որ օրենքը օգտակար բան է, ոչ թե սխալ, որ զրկվելով որոշ ազատություններից՝ ավելին ենք ունենում… Եթե ոչ, խնդրեմ, ինչ դժվարություն կա, օդանավ նստիր, գնա, իջիր օտար երկիր, այնտեղ մնա, քեզ բանտ կտանեն, կամ սկզբում ճամբար կտանեն, հետո կամաց-կամաց դուրս կանեն, կասեն՝ փողոց ավլե, մասնագետ ես՝ աշխատիր, ապրիր… Ի՞նչ է եղել, կամ ունես ու պաշտպանում ես հայրենիք ունենալդ, կամ գնա ու լուռ մնա:

***

-Անցյալ դարի 90-ականներից ու մինչև հիմա մենք ունենք ազգային հարց, որ չլուծեցինք դեռ՝ Արցախի հարցը: Ձեր կարծիքով՝ դա հայկական հարցի երկրորդ տարբերա՞կն է, որ իրականում լուծում չունի, թե՞ կան լուծումներ, բայց ժամանակը չի եկել, որ այդ լուծումները գտնվեն:

-Նախ՝ հայկական հարց հասկացությունն ավելի հին է, ուրեմն պիտի այնտեղից սկսենք: 19-րդ դարի կեսերից հետո հայերը, որ 400 տարուց ավելի ապրում էին Օսմանյան կայսրության տիրապետության մեջ, հիշողությունների զարթոնք ապրեցին, սկսեցին հիշել (թեև չէին մոռացել), որ ժամանակին ունեցել են պետականություն, հող, երկիր: Դա որքան էր ինքնաբերաբար՝ հայերի կողմից, որքան էր դրսից ներմուծվում իբրև օտարամուտ գաղափարներ՝ հետևելով Եվրոպայում տեղի ունեցող հեղափոխություններին ու իրադարձություններին, այլ հարց է: Փաստորեն հայկական հարցը շուկայում առևտրի հարց դարձավ՝ ապրանք մի կողմից Օսմանյան կայսրության, մյուս կողմից՝ Եվրոպայի պետությունների ու Ռուսաստանի միջև: Այդ առևտրի մեջ հայերիս ազգային հարցը իբրև մանրադրամ շահարկվում էր օտարների կողմից՝ ճնշում բանեցնելու համար Թուրքիայի վրա: Վերջիվերջո՝ թուրքերը տեսան, որ մեկ լուծում կա, ամենակտրուկ ու կոպիտ՝ վայրենի պետություն էին ու դիմեցին ամենավայրենի ձևին՝ մարդասպանությանը: Ու ջնջեցին-վերջացրին հայկական հարցը՝ սպանելով հայերին: Մի ամբողջ ժողովուրդ, ազնվագույն մի ժողովուրդ: Թուրքիայում հայերն ինչո՞վ էին զբաղվում՝ առևտրականներ էին, արհեստավորներ էին, հողագործներ էին, մշակույթի գործիչներ էին: Այսինքն՝  օգտակար տարր էին երկրի մեջ և այդ տարրը ոչնչացնելը որևէ ձևով չի արդարացվելու երբևէ: Հայերի մի կարևոր փոքրամասնությունը, որ հայ ժողովուրդը ղեկավարելու գործը վրան առած էր, դժբախտաբար հույսը կապում էր եվրոպական պետությունների հետ, չտեսնելով կամ չցանկանալով-չկարողանալով տեսնել (որովհետև տհաս մարդիկ էին), որ այդ խաղի մեջ մենք կորցնելու ենք ու ոչ մի անգամ օտարները չեն պաշտպանելու մեր շահերը: Բացարձակապես չեն պաշտպանելու: Դա աներևակայելի բան է, որ ամերիկացին, ռուսը կամ ֆրանսիացին, գերմանացին հայերի շահը պաշտպանեն: Երբ հայերը մի քիչ ուշքի եկան, սկսվեց հայ դատի պաշտպանության երևույթը՝ կորցրածը ետ վերցնելու, կորցրածի համար պայքարելու, որ մարդիկ ընդունեն ցեղասպանությունը: Ու դարձյալ սխալմամբ՝ մեր հույսը դնում ենք ամերիկյան կոնգրեսի, ֆրանսիական սենատի վրա, որպեսզի ուրիշները մեզ օգնեն՝ դա լինելիք չէ: Դա սխալ էր առաջ ու սխալ է հիմա:

-Այսինքն՝ շարունակվում է նույն սխալը, որ եղավ 1915-ին, մենք ուժ չունենք ու չենք խոստովանում մեր անելիքը չիմանալը, և ուզում ենք, որ ուրիշները մեզ համար մեր հարցերը լուծեն:

-Այո, բայց կա, կա լուծում, ես համոզված եմ, որ կա: Պահանջատիրության հարցը ես այդ լուծումի մեջ եմ տեսնում՝ ստեղծիր քո պետականությունը և զորացրու: Երբ զորանաս, արդեն չես դիմի ուրիշներին: Մենք մեր հարցերը կլուծենք մեր ուժերի ու մեր կարողությունների սահմաններում: Աշխարհը ոչ թե հայերի ցեղասպանությունը պիտի ճանաչի, այլ հայերի պետականությունը, իբրև արժեք ունեցող ժողովուրդ, իբրև ուժ… Եթե մենք անտեսում ենք դա ու տակավին շարունակում ենք խոսակցությունը՝ ահավասիկ այս տարի էլ Բուշը չնշեց ՙցեղասպանություն՚ բառը, անիմաստ է, որովհետև Բուշն ինքը մտածում է, որ ցեղասպանությունը հիշելն անիմաստ է, եկեք այսօր մտածեք՝ ինչպես հարցերը կարգավորել Թուրքիայի հետ, որովհետև կողք-կողքի եք և պիտի ապրեք կողք-կողքի: Իսկ մենք թե՝ ոչ, դու մեզ խոսք ես տվել, մենք քեզ քվե ենք տվել, և այլն, և այլն…Հարցի լուծումը սա է, ու սա շատ պարզ է: Աշխարհն այսօր ճանաչում է մեր պետականությունը, ՄԱԿ-ի անդամ ենք, բայց աշխարհը մեզ պիտի ճանաչի նաև իբրև քաղաքակիրթ ու ուժեղ մի երկիր՝ ինտելեկտով ու կարգուկանոնով՝ մինչև չուժեղանանք, չենք կարողանալու ծրագրել մեր հարաբերությունները: Մենք պարտավոր ենք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների մեջ մտնել, մենք հարևաններ ենք, ուրեմն նախ մենք պիտի զորանանք, դառնանք միասնական-միակտուր, մեր հարցերը մեր մեջ լուծենք, հաշտվենք իրար հետ, հանդուրժենք իրար, զորանանք իրարով…

-Ուրեմն ինչու՞ է այս պայմաններում ցեղասպանության ճանաչումը դրված մեր արտաքին քաղաքականության հիմքում, ի՞նչ է տալու այդ ճանաչումը մեզ, ընդամենը բարոյակա՞ն հաղթանակ ժամանակին բարբարոս եղած հարևանի նկատմամբ, միլիոնավոր զոհերի հիշատակը դրանով հարգվե՞ց, հավերժացա՞վ: Էրգիրը մոռանա՞նք: Քրեական օրենսգրքում առաջարկվում է հոդված ավելացնել այն հայերին պատժելու համար տուգանելու կամ բանտարկելու, որ Հայաստանում չեն ընդունում ցեղասպանությունը… Ինչպե՞ս ենք այս աբսուրդին հասել:

-Անշուշտ՝ իմ ասելիքը նույնն է՝ մենք ինչչափ էլ խոսենք, ինչչափ էլ աղմկենք, ինչչափ էլ մեզ խաբենք, թե մենք ցեղասպանության մասին խոսում ենք, ուրեմն ավելի հայրենասեր ենք, դա որոշ մարդկանց գործն է, ինչ ուզում են՝ անեն: Ես համոզված եմ, որ մենք ռեալ կարող ենք արժեք ներկայացնել, և ցեղասպանության հարցը մեզ համար նախևառաջ պիտի դառնա ինքզինքներս կատարելագործելու, հասկանալու, որ այս ամենին ենթարկվել ենք, որովհետև եղել ենք թույլ և տկար: Մենք պետք է մեզ ուժեղացնենք՝ մեր պետությունը, մեր օրենքները, չխաբենք, չխարդախենք, չսպանենք իրար… Հետո նոր մեր հարաբերությունները ճշտենք այլ երկրների հետ: Մի խումբ մարդիկ ինչ ուզում են, թող ասեն, նրանց գործունեությունը կապ չունի մեր ժողովրդի հետ: Ակումբը չէ, որ որոշում է հասարակության անելիքը, այլ պետությունը: Եթե մինչև անկախությունը մենք մի վիճակի մեջ էինք, դուրսը ակումբներ, եկեղեցի և այլք ղեկավարում էին մեր ժողովրդին: 90-ից ի վեր մենք անկախ պետություն ենք և ակումբներն ու կուսակցությունները երկրորդական դեր ունեն մեր երկրի հարցերը լուծելիս, բուն հարցերը այսօր որոշվում են պետության ու ժողովրդի միասնությամբ:

-Բայց պետությունն է այդ քաղաքականությունը վարում…

-Պետությունն այդ քաղաքականությունը չի վարում, մի քանի մարդ են վարում, որ այսօր չկարողանալով մի քանի հարցեր լուծել, չունենալով այդ կարողությունը, ուժը կամ համբերությունը՝ մեզ խաբելու խոսակցություններ են սկսում ու վարում՝ սա ճանաչեց, նա ճանաչեց, սա այս ասեց, մեկը մի գիրք գրեց՝ շքանշան տանք… Սրանք նախնական, փոքր, տհաս մարդու արարքներ են: Ես կարծում եմ, որ քիչ թե շատ մտածող ամեն հայ մարդ, որ զբաղվում է իր ժողովրդի պատմությամբ և քիչ թե շատ գիտի իր ժողովրդի պատմությունը, չի կարող այլ կերպ մտածել: Ես ճշմարտություն չեմ հայտնաբերում, ես իբրև հայ մարդ տեսնում եմ վիճակը ու ասում եմ՝ այդ տեսակ օրենք առաջարկողը թող մտածի, որ հայ մարդն այսօր, թքելով այդ օրենքի վրա, գնում է երկրից, մարդն այսօր ոչ թե ցեղասպանության դեմ է խոսում, այլ թքում է ամեն ինչի վրա ու երկրից գնում է: Չէ՞ որ մենք պետք է հասկանանք ժամանակն ու հասկանանք, որ Ամերիկա գնացող կամ Ռուսաստան գնացող մարդը չի վերադառնալու ու վերջնական կորած մարդ է իր ժողովրդի համար… Այսօր, 20 տարի հետո… Այդ ամենը թողած էսպես ու էնպես ասողին ենք ուզում պատժել… Եղբայր, մարդը թողել է հայրենիքը, մարդը թողել է տունուտեղը ու գնում է: Էջմիածինն է թողնում: Երևանն է թողնում: Արարատն է թողնում, գնում, դրա մասին մտածիր, դա կանխիր…

-80 տարի ապրած մարդը ի՞նչ կցանկանար ասել իրենից հետո եկող հային ու հայ նկարչին:

-Ի՞նչ պիտի մաղթեմ: Երջանկություն: Ես ուղղակի գիտեմ, որ հաջորդ սերունդների համար (նայելով աշխարհի այսօրվա վիճակը՝ լարվածությունն ու զարգացումները), շատ ավելի դժվար է լինելու աշխարհում ապրելը: Որևէ ժամանակից առավել բացահայտ է, որ ուժն է, կոպիտ ուժն է տիրապետում աշխարհում: Այդ դրության զարգացումը, նոր տեխնիկաներ ներդնելը մարդու կյանքում փոքր երկրներին ավելի է տկարացնելու մեծ երկրների առաջ: Այս բոլոր պայմանները հաջորդ սերնդի համար ավելի ծանր վիճակ են ստեղծելու՝ իբրև հայ ապրելու համար, հայ պետություն ստեղծելու համար: Մաղթելու եմ, որ տակից դուրս գանք: Կյանքը շատ ավելի պարզ էր 50 տարի առաջ, շատ ավելի դժվար է լինելու 50 տարի հետո: Մեզնով չի սկսվում մեր ժողովրդի պատմությունը, մեզնով չի վերջանում: Կյանքը շարունակվում է…

-Ի՞նչ է նշանակում Ձեզ համար սպիտակ կտավը:

-Սպիտակ կտավի շատ պետք ունեմ, որպեսզի վրան կյանք դնեմ, տարածություն դնեմ, պատմություն պատմեմ: Նկարելը ներքին պահանջ է, ոչ թե գործ է: Սիրում եմ նկարել ու նկարներով մարդկանց կողքին լինել:

***

Նա հեռացավ 90 տարեկանում՝ 2013-ի մարտի 9-ին: Մարտի 11-ին «Իրատեսում» փորձեցի մեղքերս քավել.

«Սպիտակ կտավի առաջ՝ ինչպես սպիտակ թղթի».

Հայաստանը նորից փոքրացավ, փոքրացավ ու կծկվեց` ինչպես ցավին դիմադրող սիրտը:

Հայաստանը նորից փոքրացավ, փոքրացավ ու կծկվեց` ինչպես ափով ջրվեժի դիմաց ջրի հորձանքը փակելիս:

Հայաստանը նորից փոքրացավ, փոքրացավ ու կծկվեց` ինչպես քաթանը կտավ դառնալուց առաջ, որ ուզում է ամփոփել սերը:

Հակոբ Հակոբյանը վախճանվեց:

Թող տարեգիրները գրեն նրա կենսագրության էջերը, տարիների ու կտավների մեջ տեղավորեն ապրած կյանքը: Ես չեմ կարող: Նա վախճանվեց` ինչպես Միքելանջելոն` 89 տարեկանում և ինչպես Միքելանջելոն` հավատարիմ ինքն իրեն ու իր կյանքի իր սահմանած դավանանքին: Չքանդակած իր երազանքների կղզին: Նա վախճանվեց` իր երկիրը սրտում ու մարդանց կողքին: Կտավների մասնատած իր երազանքների կղզին:



Նրա կտավները չոր ու ցամաք են` հույզը քամած ու հանած, ու երբ նայում ես չոր ու ցամաք հայրենիքիդ, կոկորդդ կծկվում է հույզերից:

Նրա կտավները պարզ ու բաց են` ինչպես հողի նման հողը ու երկնքի նման երկինքը` համարյա անգույն ու համարյա անգիծ, բայց հնարավո՞ր է նկարել հողը կամ երկինքը, նկարել ու հետո հանգիստ նայել այդ նկարին:

Նա նկարեց ամբողջ կյանքում` կտավին հավատալով ու կտավին ապավինած, կտավի մեջ տեղավորելով աշխարհն ու իր վերաբերմունքը աշխարհին: Նա նկարեց, և դա այն ամենն էր, որ նա չէր կարող չանել, քանի դեռ բաբախում էր սիրտը, քանի դեռ աջը զորում էր քաթանին թելադրել իր կամքը:

Հակոբ Հակոբյանը վախճանվեց:

Տարեգիրները, կենսագիրները, ժամանակագիրները ամեն ինչ երբևէ կգրեն: Բայց ոչ ոք այլևս չի գրի այնպես` ինչպես ինքն էր գրում` ամեն բառի մեջ աղոթք, ամեն բառի մեջ ամենապարզ ցավ ու հպարտություն, որ ինքը կա ու ինքը նկարում է իր երկիրը: Եվ դա մի բառով կոչվում է երջանկություն: Եթե նա` հայ նկարիչ Հակոբ Հակոբյանը, ապրեր ու նկարեր մեծ աշխարհի ցանկացած քաղաքում` Լոնդոնում, Փարիզում, Հռոմում, Վիեննայում, նա աշխարհահռչակ հայ նկարիչ էր լինելու, բայց գուցե նրա կտավներում Հայաստանն այսքան հայելային պատկեր չէր ունենալու` անցած ոչ միայն սրտի ու հոգու, այլև` մտքի միջով:

Հիմա նրանք հանդիպել են` Հենրիկ Մալյանը, Հրանտ Մաթևոսյանը, Այդին Մորիկյանը, Հակոբ Հակոբյանը, և տիեզերքում ամեն մեկն իր կղզին ունի` Հայաստան անունով, և այդ կղզիներում կյանքը շարունակվում է:

Վախճանվել է Հակոբ Հակոբյանը:

Հայաստանը նորից մեծացավ, մեծացավ, ու բացվեց` ինչպես ցավին դիմադրող սիրտը:

Հայաստանը նորից մեծացավ, մեծացավ ու բացվեց` ինչպես ափով ջրվեժի դիմաց ջրի հորձանքը փակելիս:

Հայաստանը նորից մեծացավ, մեծացավ ու լուսավորվեց` ինչպես քաթանը կտավ դառնալուց առաջ, որ ամփոփել է սերը:

Հ.Գ.-Ես նորից չհասցրի գալ և ասել բառերի բառը, որ ինձնից սպասում էին, բայց բառերը ևս կղզիներ են, ու քանի հնչում է բառը, կյանքը շարունակվում է:

***

Երջանկություն է, որ հասցրեց հրատարակել իր «Ու մերթ լացավ, ու մերթ խնդաց իմ հոգիս» գիրքը, որ կյանքի ու արվեստի մնայուն ու անցողիկ արժեքների գնահատությամբ, փիլիսոփայությամբ, խոսքի լիցքով ու մտքի պոռթկումով բնավ չի զիջում նշանավոր ոչ մի գրողի, եթե չի գերազանցում: Իր նկարչության ու քանդակագործության մեջ Հակոբ Հակոբյանի պես մեկն ունենալը երջանկություն պիտի համարեին իտալացիները, որ աշխարհին Վերածնունդ պարգևեցին, ֆրանսիացիները, որ շարունակեցին նրանց ու շաղկապեցին 19-րդ դարը 20-րդին իրենց իմպրեսիոնիստներով, իսպանացիները, որ Գոյա, Պիկասո ու Դալի ունեն: Ու հիմա ականջներիս մեջ է… մորս ձայնը: Ամեն հունվարի 1-ին մայրս ասում էր. ՙԳնա, զանգի, գոնե մի տարի առաջինը դու զանգի՚: Չէի հասցնում, ամեն տարի առաջինը Հակոբ Հակոբյանն էր զանգահարում ու շնորհավորում ծնողներիս ու իմ ամանորը: Նրա մաղթանքները հավուր պատշաճի խոսքեր չէին, սրտանց, սիրով ու հոգով նկարված կտավներ էին, ու ես, որ ոչ գրելու, ոչ խոսելու խնդիր չունեմ, կարողանում էի ասել մի քանի բառ միայն՝ «Խնդրում եմ՝ ապրեք ու նկարեք»: ՀՀ ժողովրդական նկարիչ, ՀԽՍՀ  պետական կրկնակի մրցանակակիր, ՀՀ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշանակիր, Սուրբ Մեսրոպ - Սուրբ Սահակ շքանշանակիր, Երևանի պատվավոր քաղաքացի Հակոբ Հակոբյանին՝ Ալեքսանդրիայում ծնված, Կիպրոսի Մելքոնյան վարժարանում ուսանած, Կահիրեի գեղարվեստի ու Փարիզի Գրան Շոմիե ակադեմիաներն ավարտած նկարչին, որ 1962-ին ընտանիքով հայրենադարձվեց Հայաստան՝ 39 տարեկանում կյանքը նորից սկսելու:  

Ու կես դար ապրեց հայրենիքում՝ դարերի համաշխարհային նկարչության մեջ իր անունը գրելու:

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Ես նկարել եմ իմ կյանքը

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Հայերի հանճարը չի վերջացել

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Կյանքն ունի իր որոշակի ռիթմը

Կարդացեք նաեւ՝ Հակոբ Հակոբյան. Ամեն մարդ իր տեղն ու իր պարտականություններն ունի իր երկրի մեջ

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: