Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շեմին Մեդիամաքս-ը հարցազրույցների շարք է նախաձեռնել Հայաստանում եւ սփյուռքում ապրող մտավորականների հետ: Փորձում ենք տարբեր կարծիքներ լսել այն մասին, թե արդյո՞ք Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը կարող է որոշակի «նոր սկիզբ» դառնալ հայության համար:

Այսօր մեր զրուցակիցն է լրագրող Մարկ Գրիգորյանը:

- Ձեր կյանքի մեծ մասը անցկացրել եք Հայաստանում, սակայն մոտ 10 տարի ապրել եք Լոնդոնում, աշխատանքի բերումով եղել եք հայկական շատ համայնքներում, հաճախ այցելել եք Ստամբուլ: Որո՞նք են այն տարբերությունները Հայաստանի եւ Սփյուռքի միջեւ, որոնք թույլ չեն տալիս մեզ ընդհանուր հայտարարի գալ առանցքային հարցերի շուրջ:

- Անկեղծ ասած, ես չգիտեմ՝ ի՞նչ է նշանակում «առանցքային հարցեր»: Եթե մենք խոսում ենք Հայաստանի կողմից վարվող քաղաքականության մասին, շատ բնական եմ համարում, որ մենք ընդհանուր հայտարարի չենք գալիս: Այն մարդիկ, ովքեր ապրում են Հայաստանում, այդ քաղաքականությունը զգում են իրենց մաշկի վրա: Դժվարությամբ եմ պատկերացնում, որ, ասենք, Ամերիկայի կամ Ֆրանսիայի հայազգի քաղաքացիները նույն ընկալումներն ու վերաբերմունքն ունենան:

- Իսկ պե՞տք է ձգտել ընդհանուր հայտարար ունենալուն: Միգուցե լավ է ունենալ մի քանի ձեւակերպված տեսակետ եւ փորձել դրանց միջեւ կամուրջներ կառուցել:

- Ուզենք թե չուզենք, մենք ունենալու ենք տարբեր տեսակետներ: Մարդկային բնությունն է դա թելադրում: Կան նաեւ այլ կարեւոր գործոններ, որոնք ազդում են Ցեղասպանության խնդրի ընկալման վրա: Օրինակ, ամերիկահայության գրեթե 90 տոկոսը Ցեղասպանություն վերապրողների ուղիղ հետնորդներն են: Հայաստանում նույնպես շատ են, բայց, իհարկե, 90 տոկոս դժվար թե կազմեն:

ԽՍՀՄ տարիներին, մինչև 1965 թվականը, երբ Հայաստանում արգելված էր խոսել Ցեղասպանության մասին, Սփյուռքում այդ խնդիրը չափազանց քաղաքականացված էր: Այսինքն՝ հայկական կուսակցությունները փորձում էին այդ հարցը ներկայացնել որպես իրենցը՝ ՀՅԴ-ն իր ձեւով, ՌԱԿ-ը՝ իր ձեւով, հնչակյաններն` իրենց: Եվ Ցեղասպանության խնդրի քաղաքականացվածության հետեւանքներից մեկը հարցի մոնոպոլիզացիայի փորձերն են տարբեր խմբերի կողմից:

- Եթե զգայական ընկալումը մի կողմ դնենք, արդյո՞ք կարողացել ենք ձեւակերպել՝ ի՞նչ ենք անելու, եթե Ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը տեղի ունենա: Ի վերջո, մեր պահանջը ո՞րն է:

- Մի մասի համար ճանաչումը իրենց ընտանիքի ցավը ճանաչելն է, իրենց զոհերի արժանապատվությունը վերականգնելն է: Ոմանց համար վրեժխնդրության հարցն է առաջնային, ոմանք էլ ուզում են վերադարձնել իրենց կորցված սեփականությունը:

Բայց եկեք մի պահ ենթադրենք, որ ապրիլի 24-ին Էրդողանը կասի՝ «Մենք ընդունում ենք, որ դա Ցեղասպանություն էր: Մեկ ու կես միլիոն հայեր անմեղ տուժեցին: Խոնարհվում ենք այդ մարդկանց հիշատակի առջեւ»:

Համոզված եմ, որ հայերից շատերը պատրաստ չեն ընդունել դա: Շատերը պատրաստ չեն Ցեղասպանության ճանաչմանը Թուրքիայի կառավարության կողմից: Մարդիկ կան, որոնք պատրաստ չենք նույնիսկ ընդունել, որ Թուրքիայում ապրում են 80 հազար հայեր, որոնց տեսակետը պետք է հարգենք եւ նրանց կյանքի նկատմամբ շատ ուշադիր լինենք:

Պատրաստ չենք ընդունել, որ Ցեղասպանության քաղաքական ճանաչման փուլը պետք է զուգորդվի այլ տիպի ճանաչումներով: 20-ից ավել երկրներ արդեն ճանաչել են Ցեղասպանությունը: Աշխարհում շատերն արդեն գիտեն՝ եթե հայ ես, ուրեմն Ցեղասպանությունից տառապած ժողովրդի ներկայացուցիչ ես: Իրականությունը փոխվել է, բայց մենք դեռ դրան պատրաստ չենք: Մենք պետք է հասկանանք, ո՞րն է լինելու մեր անելիքը ապրիլի 25-ին:

- Կարծում եք, 100-րդ տարելիցը կարո՞ղ է սկիզբ դառնալ այդ հարցերի շուրջ մտորելու համար:

- Կուզեի, որ նման փոփոխության համար սկիզբ դառնար եւ հասարակության մեջ՝ Սփյուռքում եւ Հայաստանում, քննարկեինք եւ փորձեինք հասկանալ՝ որտեղ ենք հիմա եւ դեպի ուր պետք է շարժվենք: Թող տարբեր սցենարներ քննարկվեն, միայն թե իրականությունից ետ չմնանք:

- 2014թ. հոկտեմբերին Դուք մի շարք այլ հայ մտավորականների հետ Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի նախաձեռնությամբ հանդիպել էիք Լիսաբոնում՝  քննարկելու, թե ինչպիսին է լինելու Հայաստանը 100 տարի հետո: Հնարավո՞ր է նման քննարկումների միջոցով հասկանալ, թե ո՞ւր ենք գնում:

- Այդ հանդիպումը հստակ ցույց տվեց, որ աշխարհի տարբեր վայրերում ապրող հայերը շատ տարբեր խնդիրներ ունեն: Չի կարելի նույն հարթության մեջ դիտարկել Ռուսաստանի եւ, ասենք, Արգենտինայի հայության խնդիրները:

Իհարկե, կան նաեւ ընդհանուր խնդիրներ, օրինակ, ինքնության խնդիրը: Մենք պետք է հասկանանք՝ փոփոխվող աշխարհում ինչպիսի՞ն պետք է լինի հայի ինքնությունը: Միեւնույն ժամանակ, ասենք, ռուսահայության առջեւ կանգնած են քաղաքական խնդիրներ, որոնք բացարձակապես չեն հետաքրքրում նույն Արգենտինայի հայերին: 

Հայության խնդիրը Ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը չէ միայն: Կան նաեւ այլ հարցեր, որոնք պետք է քննարկել ու վեր հանել:

- Ինքնության հարցում կարո՞ղ եք առանձնացնել այն մի քանի բաղադրիչները, որոնք կարեւոր են բոլոր հայերի համար: Երեւի, առաջնայինը լեզուն է, այդ թվում՝ արեւմտահայերենի պահպանումը:

- Արեւմտահայերենը մեր մեծագույն հարստություններից մեկն է: Դա լեզու է, որով խոսում եւ մտածում են միլիոնավոր մարդիկ, կա գեղեցիկ գրականություն:

Իհարկե, միամտություն կլինի ենթադրել, որ Ռուսաստանի հայկական համայնքը հենց այսօրվանից պետք է ներդրում ունենա արեւմտահայերենի պահպանման մեջ, բայց պետք է գիտակցի միասնական քայլեր անելու կարեւորությունը:

Այսօր Ստամբուլում ավելի շատ հայկական դպրոցներ ու եկեղեցիներ կան, քան Թիֆլիսում՝ չնայած այն տարբերությանը, որն ունենք Թուրքիայի եւ Վրաստանի հետ հարաբերություններում: Պատճառներից մեկն այն է, որ պոլսահայության կյանքն ունի համայնքային կազմակերպվածության ձեւ: Հայկական դասական համայնքները կենտրոնանում են եկեղեցիների, դպրոցների շուրջ: Թբիլիսիում նման համայնք չէր կարող լինել, որովհետեւ ԽՍՀՄ-ում կյանքի նման կազմակերպումը հակասովետական էր համարվում: Համայնքային ինստիտուտների պահպանության եւ արդիականացման խնդիրը, կարծում եմ, այն հարցերից է, որը պետք է քննարկենք եւ լուծել միասնական ջանքերով:

Ես շատ լավ հիշում եմ, թե ինչպես էին իմ երեխաները դպրոցում սովորում գեղեցիկ արեւմտահայերենով գրված Պետրոս Դուրյանի «Լճակ» բանաստեղծությունը: Այսօր այն հասկանալի չէ մեր երեխաներին: Եթե վստահ ենք, որ այդ բանաստեղծությունը եւ արեւմտահայերենով գրված այլ ստեղծագործություններ իսկապես կարեւոր են մեր կրթության եւ մշակույթի ազգային նկարագրի համար, ուրեմն պետք է երեխաներին արեւմտահայերեն սովորեցնենք, որպեսզի նրանք կարողանան հասկանալ այն, ինչ սովորում են, այլ ոչ թե պարզապես անգիր անեն: Պետք է կողմնորոշվենք ու հասկանանք՝ ի՞նչն է մեզ համար առավել կարեւոր:

- Արդյո՞ք ամեն տարի ԱՄՆ նախագահից մեր ակնկալած «ցեղասպանություն» բառը մեզ հետ չի պահում այլ օգտակար նախաձեռնություններից: Օրինակ, վարձել լավագույն իրավագետներին, որոնք կվերլուծեն ԱՄՆ նախագահների վերջին 10-15 տարվա ուղերձները եւ դրա հիման վրա կասեն, որ այն, ինչ դրանցում նկարագրված է, հենց այն է, ինչ սահմանված է ՄԱԿ-ի Կոնվենցիայում:

- Կարծում եմ, որ երբ Օբաման առաջին անգամ օգտագործեց Medz Eghern բառակապակցությունը, մենք չպետք է խորը հիասթափվեինք եւ ասեինք, թե նա խաբեց բոլորին՝  Ցեղասպանություն բառը չարտասանելով: Ընդհակառակը, պետք էր ասել՝ տեսեք, Օբաման մի քայլ առաջ կատարեց եւ փաստացի ճանաչեց ցեղասպանությունը. ընդ որում, դա արեց հայերեն: Մենք այդ հնարավորությունը բաց թողեցինք:

Պետք է նաեւ հասկանանք տարբերությունը ցեղասպանության քաղաքական եւ իրավական ճանաչման միջեւ: Երբ բոլորս ուրախանում ենք, որ եւս մի երկիր ճանաչեց Ցեղասպանությունը, երբեմն չենք տեսնում, որ հաճախ դա օգտագործվում է որպես զենք՝ Թուրքիայի վրա ազդելու համար: Այդ զենքը մենք ենք տվել նրանց ձեռքը: Դա քաղաքական զենք է: Իրավական, բարոյական, պատմական այլ զենքեր էլ կան, որոնցից պետք է օգտվենք:

Ուզում եմ նաև հիշեցնեմ, որ Հրանտ Դինքի խոսքերով, իր համար կարեւոր չէ, որ այդ բառը արտասանեն, այլ կարեւոր է, որ Թուրքիայի պետությունը ճանաչի, որ եղել են այդ զոհերը, ճանաչի, որ այդ մարդկանց առջեւ մեղավոր է:

Մարկ Գրիգորյանի հետ զրուցել է Արա Թադեւոսյանը

Կարդացեք նաեւ.

Ռալֆ Յիրիկյանի հարցացրույցը

Ավետիք Չալաբյանի հարցացրույցը

Ռուբեն Վարդանյանի հարցացրույցը

Ռազմիկ Փանոսյանի հարցացրույցը

Ժիրայր Լիպարիտյանի հարցացրույցը