Խոստովանեմ իսկզբանե՝ իմ կյանքում եղել են նաև … մոռացված մարդիկ: Նրանց հանդիպել եմ մեկ-երկու անգամ ու… կյանքը մեզ տարել է իր ճանապարհներով, որոնք չեն խաչվել: Գեղանկարիչ, բեմադրիչ ու արվեստաբան Հրազդան Թոքմաջյանին հանդիպել եմ 1995-ի մարտին, միայն մեկ անգամ:

***

Ես նրան չէի ճանաչում ու հարցազրույցից առաջ ներքին տարակույս ունեի՝ ի՞նչ եմ խոսելու մի նկարչի հետ, ում առաջին անգամ եմ տեսնում, ում կտավները չեմ տեսել: Կկայանա՞ խոսակցությունը երկու բացարձակապես անծանոթ ու օտար մարդկանց, կհետաքրքրի՞ այդ խոսակցությունը ուրիշ մարդկանց: Հանդիպել էին երկու հայ…

-Ո՞վ եք Դուք:

-Հրազդան Թոքմաջյանը: Ծնվել եմ Լենինականում, 1961-ին: 1977-ից Երևանում եմ, Փանոս Թերլեմեզյանի անվան ուսումնարանում եմ սովորել, ավարտել եմ Խաչատուր Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտի նկարչագծագրական ֆակուլտետը: Երեք տարի դասավանդել եմ Իջևանի Սևքար գյուղում, երկու տարի աշխատել եմ Լենինականում՝ Աննա Պետրոսյանի թատրոնում որպես նկարիչ: 1993-ից Հալեպում եմ, Բարեգործականի հրավերով դսավանդում եմ Հալեպի նկարչական ստուդիայում:

-Սաները հա՞յ են:

-Հիմնականում հայ են, արաբ քրիստոնյաներ էլ կան, հնդիկներ էլ:

-Երկա՞ր եք մնալու Հալեպում:

-Մեծամասամբ իրենցից է կախված:

-Իսկ Դուք ուզու՞մ եք:

-Նկարիչներ կան, ում համար Հայաստանից դուրս գալը նպատակ է, ինձ համար չէ, ես շատ լավ էի զգում ինձ Հայաստանում, պարզապես որոշեցի օգտագործել հնարավորությունը: Հալեպը նորանոր շերտեր է բացում Հայաստանը ճանաչելու, մանավանդ Սիրիան Հայաստանի հետ շատ ընդհանրություններ ունի, հարևան ենք, մշակութային դաշտ ունենք:

-Դուք դասավանդել եք Սևքարում, հիմա դասավանդում եք Սիրիայում, աշխարհընկալման, առարկայի յուրացման կամ մատուցման ի՞նչ տարբերություններ կամ նմանություններ կարող եք նշել:

-Շատ տարբերություններ կան. Սիրիայում մոտեցումը բոլորովին այլ է: Այնտեղ սովորելու եկող մարդիկ նկարիչ դառնալու ցանկությամբ չեն գալիս, գուցե մի քանիսը հետո դառնան նկարիչ, բայց հիմնականը նրանց համար գեղագիտական դաստիարակությունն է: Նրանք գիտեն, որ նկարչությամբ դրամ չպիտի շահեն: Մեզ մոտ ինքնամոռաց ձգտում կար դեպի նկարչությունը, նույնիսկ չէին էլ մտածում՝ հետագայում կկարողանա՞ն այդ գործով ապրել: Սիրիայի սաներիս հիմնական մասը զբաղվում է ուրիշ գործերով և օրական երկու ժամ միայն կարող է հատկացնել նկարչությանը, շնորհքով են, իհարկե, բայց միջավայրը շատ է նյութականացված ու շատ դժվար է դիմանալ, եթե նույնիսկ շնորհքով ես ու վճռել ես նկարիչ դառնալ:

-Ձեզ համար նկարչությունը ինչպե՞ս սկսվեց:

-Մեր տոհմը նախկին արհեստավորների տոհմ է, ձուլագործությամբ ենք զբաղվել: Խորհրդային շրջանում արհեստները սառեցվեցին ու կարծես թե նախկին արհեստավորները ակամայից հակվեցին դեպի արվեստը: Հարազատներիս մեջ արվեստագետներ կան՝ Թոքմաջյան Տիգրանը, Լևոնը:

-Ի՞նչ է նկարիչ լինելը Ձեզ համար:

-Վերացական ձևակերպումներ չեմ տա: Նկարչությունը միջոց է, ասպարեզ, ուր դու կարող ես ստեղծել քո պատկերացրած իրականությունը, որ կապ ունի ու չունի մեր միջավայրի հետ:

-Ի՞նչ եք ուզում Ձեր նկարչությամբ ասել աշխարհին:

-Աշխարհին որևէ բան ասելու խնդիր չեմ առաջադրել ինձ: Ես նկարում եմ կտավներ, որոնք ինձ համար հաճելի են, որոնցում լուծում եմ ինձ հետաքրքրող խնդիրները:   

-Ի՞նչ եք կարծում՝ Ձեր կտավից կարո՞ղ են իմանալ, որ Դուք հայ եք:

-Դա ամենամեծ հաճոյախոսությունը կլիներ ինձ:

-Ընդհանրապես՝ ի՞նչ ասել է հայ: Ես այդ հարցը չէի տա, եթե Դուք միայն Հայաստանում ապրած լինեիք: Սիրիայի տարիների միջով անցած հայի Ձեր ըմբռնումն է ինձ հետաքրքրում:

-Ինչպես բոլորը՝ շատ բազմաբնույթ ենք: Բազմադեմ: Մեր առավելություններն էլ չգիտենք, մեր պակասություններն էլ: Կարծես ինչ-որ տեղից ուշանում ենք, վազում ենք ու վազելու ընթացքում կորցնում ենք մեր ունեցվածքը: Շատ անփույթ ենք, հակառակ, որ նաև շատ շնորհքով: Նախնական կուլտուրան չունենք: Սիրիայի տարիներս վկայում են, որ սփյուռքը չենք ճանաչում: Դա թերություն է, որ գնալ-գալով պետք է շտկել:

-Փարա պիտի լինի:

-Իրենք կգան:

-Մարդուն իր տանը պիտի ճանաչես, իրենց գալով մենք սփյուռքահայերին չենք ճանաչի, ինչպես մեր գնալով նրանք Հայրենիքը չեն ճանաչում:

-Ինձ թվում է՝ մենք մեր հավասարակշիռ վիճակը չունենք՝ կամ հուսահատ ենք, կամ՝ հավակնոտ: Դա սխալ է: Լաց ենք լինում, թե մեզ ծեծեցին, կողոպտեցին, սպանեցին կամ մեր հարևանները անշնորհք են, անխելք: Լավ, մենք լավն ենք, խելոք ենք, բոլորից, ինչպե՞ս է, որ բոլոր անխելքները գոնե նավահանգիստ ունեն, իսկ մենք մեր երեխաների կաթը իբրև օգնություն ենք ստանում: Մեր խելացիության պատրանքը չի՞ բխում մեր հավակնոտությունից:

-Մանր հարցերում՝ գուցե, բայց մեծ հարցերում խելացի չե՞նք:

-Երկրից ու պետականությունից մեծ ի՞նչ կա: Ռուսաստանը Կասպից ծովում նավահանգստի պայմանագիր ուներ ռուս-պարսկական պատերազմից առաջ, որ մինչև հիմա գործում է: Նրանք խելացի ու հետևողական իրենց գիծն են առաջ տարել: Մենք գերազանցապես մեծ սկիզբների ժողովուրդ ենք, խելացիության պակասը չի թողնում ամբողջանալ: Ասում ենք՝ աշխարհագրական դիրքը լավը չէ, արտաքին պայմանները լավը չեն: Ռուսաստանի դիրքը թերություններ չունի՞: Աշխարհի կեսն է, դրանից մե՞ծ թերություն: Բայց Ռուսաստանն իր գիծն ունի: Ցանկացած երկրի աշխարհագրական դիրքը խոցելի է: Ֆրանսիան չունի՞: Բայց կարողացել է թերություններն առավելության վերածելով՝ պետականություն պահել:

-Ինչո՞վ եք դա բացատրում:

-Դժվար է միանշանակ ասել:

-Գուցե այն պատճառով, որ մենք միշտ օրենքը, կարգը շրջանցող ժողովուրդ ենք եղել, որովհետև մեր տերն օտարն է եղել, օտարի դեմ ընդվզելը, չենթարկվելը հանգեցրել է ընդհանրապես պետական իշխանությունն արհամարհելուն:

-Մենք այն ժողովուրդն ենք, որ եթե մի սերունդ կուշտ եղավ, մոռանում է, որ իր նախորդ սերունդը սոված էր ու ամեն ինչ զրույից է սկսում: Փոքր ժողովուրդ լինելը ինչքան թերություն է, նույնքան առավելություն: Մեծ ժողովուրդները մեծ պրոբլեմներ են ունենում:

-Մեր հիշողությունը կա՞րճ է:

-Կարճ է՝ այո:

-Ինչու՞ ենք, ուրեմն, այսքան կպած մեր արմատներին, մեր ավանդույթներին: Ֆրանսիացին, օրինակ, այսքան ավանդապա՞շտ է:

-Ֆրանսիացին ուրիշ խնդիրներ ունի: Երբ հայը կորցնում է իր լեզուն, կրոնը, հողը, դադարում է հայ լինել: Բնազդաբար հայ մնալու ինքնապաշտպանական զգացողությամբ մենք մեզ պահպանում ենք: Բայց խելացի ժողովուրդ լինելու համար բնազդը քիչ է:

-Գուցե պարզապես մենք ավելի շատ անհատականությունների՞ ժողովուրդ ենք, ունենք բացառիկ անհատներ, բայց նրանց մերժող հասարակություն:

-Ցավալի է, որ մեր մտավորականությունն է շատ խեղճ:

-Պատճառը մտածողության ազատություն չունենալն է, միշտ եղել է ներքին գրաքննիչը՝ ցարից է վախեցել, բոլշևիկից, Աստծուց, ինքն իրենից:      

-Գոնե ցարից, բոլշևիկից ու Աստծուց վախենային, ցարին ու բոլշևիկին առաջին հարվածողներից էին, Աստծուն էլ ինչքան հավատում էին, նույնքան հավատուրաց էին:

-Գուցե դա ազգային երկվության ֆենոմե՞նն է:

-Ֆենոմենքը չպետք է վնասեր մեր ազգային անվտանգությանը: Ինչու՞ կորցրինք մեր պետականությունը, ինչու՞ կորցրինք Կիլիկյան թագավորությունը: Ամեն ինչ չբացատրենք ազգային թշնամիներով: Թշնամին միայն թշնամի է: Մենք ի՞նչ ենք անում: Չհասկանա՞նք, որ պետությունը անհրաժեշտություն է, որ հանուն պետության պետք է զսպենք մեր անձնապաստանությունը:

-Ողբերգությունը հենց դա է, պետականությունը կորցինք, բայց գոյատևեցինք, թուրքի լծի տակ էլ, արաբի էլ, պարսիկի էլ, ռուսի էլ: Տեսակը, կերպը պահպանվեց, կյանքը շարունակվեց, գոյը կա, դրա համար էլ պետության արժեքը չենք գիտակցում:

-Ճանապարհ ցույց տվող լուսավոր մարդիկ քիչ են: Հենց Հայաստանից դուրս ենք գալիս, այն զգացողությունն է գերիշխում, թե մյուս ժողովուրդները ինչ-որ բան պարտք են: Այս երկու տարում շատ նկարիչներ են Հալեպ եկել, գալիս են ու զարմանում, որ իրենց չեն դիմավորում ցնծությամբ, իրենք արվեստ են բերել այնտեղաց պապակ ժողովրդին: Ծիծաղելի է մոտեցումը: Նախ՝ նրանք այնքան էլ պապակ չենք, հետո էլ՝ իրենք չեն, որ պիտի հագեցնեն: Եթե Հայաստանը հեղինակություն ունի գեղարվեստի մեջ, մի քանի հոգու է պարտական: Խորհրդային շրջանի գոնե վերջին 10 տարում ցուցահանդեսներում 5-6 նկարիչներ կային, որ տարբերվում էին անհատականությամբ ու մասնագիտական տեխնիկայով՝ Ռաֆայել Աթոյանը, Հակոբ Հակոբյանը, Լավինիա Բաժբեուկ-Մելիքյանը, Հակոբ Սուքիասյանը, Հենրիկ Սիրավյանը: Երբ դրսում Հայաստանի նկարչությունը գնահատում են, շնորհիվ Սարյանի է, Մինասի, բայց բազմաթիվ միջակություններ օգտվում են դրանից: Դա ողբերգություն է նաև այդ մարդկանց համար: Փշրվում են: Բոլոր սիրիահայերը իրենց տներում մեկական վատ կտավ արդեն ունեն: Նկարին վճարելու որոշ սահման կա: Մոտեցումն արևելյան է, այդ գնով կարող են հեռուստացույց կամ սառնարան գնել, նկարն առաջին անհրաժեշտություն չէ: Մինչև 300 դոլար գինը նորմալ է համարվում, 500 դոլարը բարձրագույն գինն է, խոսքն առավել հանրահայտ նկարիչների մասին չէ:

-Ստացվում է, որ վաճառվում է ոչ թե կտավը, այլ՝ անունը:

-Ամբողջ աշխարհում է այդպես: Ինչ-որ տեղ դա ճիշտ է, տարիների վաստակը պետք է թանկ վաճառվի: Նաև աշխարհայացքի բախում կա: Հայաստանում մենք այլ կերպ ենք դաստիարակված, դրսում նույն հայերն են, բայց երևույթները գնահատելու այլ արժեքներ կան: Ամենախոցողը հաշվենկատությունն է, որ արյան մեջ է: Դրսի աշխարհն այլ է, չես կարող հաշվենկատ չլինել, կյանքն է պարտադրում՝ հացի խնդիր է:

-Գուցե այնքան էլ հաշվենկատություն չէ, այլ օտարության մեջ ապրելու հավասարակշռության պարտադիր վիճակ: Վերադառնանք արվեստին՝ բախտավոր նկարիչ լինելուն ի՞նչն է պակասում:

-Նպատակի հստակություն եթե կա, բախտավոր ես: Պետք է երկիր, եթե նույնիսկ նկարիչ չես ու բախտավորության հավակնություն էլ չունես, թիկունքումդ պիտի զգաս քո երկիրը:

-Հայ չեք, իտալացի եք, իսպանացի, ֆրանսիացի, ես ուզում եմ իմանալ՝ ո՞րն է նկարչի բախտավորությունը:

-Քո երկրում ստեղծագործելը ու գնահատվելը:

-Չե՞ք կարող երկրից վերանալ:

-Կարող եմ, բայց կդադարեմ հայ նկարիչ լինել:

-Շատ հին հարց՝ արվեստը հայրենիք չունի՞:

-Անպայման: Մի նշանավոր նկարչի ասեք, որ ազգություն չունի:

-Մի պարզունակացրեք: Իտալացի Միքելանջելոն իմ հարազատն է: Միքելանջելոն էլ, Ռաֆայելն էլ, Լեոնարդոն էլ իտալացի են՝ դասական արվեստից եկող իրենց ավանդույթներով, իրենց երկրի պատմությամբ, բայց չէ՞ որ նրանք արդեն միայն իտալացի չեն, նաև հայ են:

-Համաձայն չեմ: Եթե նրանք իտալացի չլինեին, նրանց արվեստից շատ բան կպակասեր: Նրանք հետաքրքիր են որպես իտալացի նկարիչներ:

-Լեոնարդոն նեգր էր, «Ջոկոնդայի» արժեքը փոխվե՞ց:

-Արժեքը հայրենիք չունի, արվեստագետն ունի: Հենց նույն Լեոնարդոն եթե ուրիշ մշակույթում զարգանար, իր արվեստի նկարագիրն ուրիշ կլիներ: Արվեստն անպայման ազգային պիտի լինի, որ համամարդկային դառնա:

-Ո՞րն է սահմանը, որ դարձնում է համամարդկային:

-Ըստ երևույթին՝ հանճարեղությունը:

-Ի՞նչ է հանճարեղությունը:

-Ճշմարտության բարձրագույն չափանիշը:

-Ճշմարտությունը չափանիշ ունի՞:

-Մենք չափանիշների ենք վերածում, որպեսզի ընկալելի լինի:

-Հայաստանի ո՞ր անկյունում եք Ձեզ լավ զգում:

-Իմ մտերիմների հետ՝ որտեղ էլ լինի:

-Երբևէ չե՞ք ցանկացել Ձեր կտավները գրել:

-Գրե՞մ: Ոչ: Շատ հետաքրքիր հարց է: Ստեղծագործողը պիտի կարողանա զանազանել՝ ո՞ր միտքը գրել, ո՞րը՝ նկարել: Եթե նկարն ավելի լավ էր գրել, ուրեմն վատ նկար է, պետք չէր նկարել, պետք էր գրել: Նկարիչն ընդլայնում է աշխարհի  տեսողական պատկերը:

-Այդպես  ստացվում է աշխարհների անվերջություն:

-Իհարկե, դրա համար էլ արվեստը վերջ չունի, որովհետև ամեն մարդ իր հետ նոր զգացողություն է բերում:

-Որ ասեմ՝ խմենք արվեստի կենացը, ի՞նչ կասեք:

-Ուղղակի կխմեմ:

-Ե՞րբ է բացվելու Ձեր ցուցահանդեսը Երևանում:

-Անշուշտ վերադառնալուց հետո: Առաջին անհատական ցուցահանդեսս Սիրիայում բացվեց: Ժամանակ պիտի անցնի, նոր կտավներ նկարեմ: Բայց ցուցահանդես անպայման կլինի:

…Ուրիշ հարցեր, ուրիշ պատասխաններ էլ եղան, խոսակցությունը երկարեց, ինչպես երկարում է ամռան օրը, խոսակցության մեջ հազար ու մի շերտ ու երանգ կար, որ դժվարանում եմ նույնիսկ որոշել՝ երևա՞ց, թե՞ չերևաց այս հարցազրույցում: Բայց, կարևորը, այնուամենայնիվ, այն էր, որ հանդիպել էին երկու հայ, իսկ ամենակարևորը, որ ցուցահանդես անպայման կլինի:

***

Հարցազրույցը հրապարակվեց «Երկիր Նաիրիի» 1995-ի մարտի 17-ի համարում՝ «Մարդիկ մեր կողքին» վերնագրով: Երկուսս էլ ընդամենը 34 տարեկան էինք, հետո Հրազդան Թոքմաջյանը վերադարձավ Սիրիա: Եվ միայն 2015-ին եկավ հայրենիք ու աշխատանքի անցավ ԳԱԱ Հնագիտության ու ազգագրության ինստիտուտում: Ցուցահանդեսեր, իհարկե, եղան՝ Հալեպում, Բեյրութում, Երևանում, Գյումրիում: Սիրիական տարիներին Հրազդան Թոքմաջյանը Մարաշի ասեղնագործության արվեստը ուսումնասիրելուց հետո հրատարակեց «Մարաշի ասեղնագործությունը» պատկերազարդ ուսումնասիրությունը, 2015-ին՝ «Այնթապի ասեղնագործությունը»՝ գործնականում փրկելով ու երկրորդ կյանք տալով ազգային մշակույթի ինքնատիպ ու անկրկնելի ձեռագործ ժառանգությանը:

Ես չգիտեմ՝ նա դեռ նկարու՞մ է, բայց համոզված եմ, որ նկարիչը միշտ է նկարում, գոնե ինքն իր համար՝ մտքում:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: