Հայ-ադրբեջանական համակեցության հեռանկարների նկատմամբ բացասական վերաբերմունքը Հայաստանում զարմանալի չէ: Սակայն եթե մրցակցությունը չհանդարտվի, ապա աշխարհը կստանա ոչ թե տարածաշրջանային նոր փոխկապակցվածություն, այլ տարածաշրջանային նոր պառակտում, գրում է Conciliation Resources-ի Կովկասի ուսումնասիրությունների ծրագրի տնօրեն Լոուրենս Բրոերսը «Վալդայ» միջազգային դիսկուսիոն ակումբի կայքի համար գրված հոդվածում:

Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը ավարտող 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի զինադադարի հայտարարության 9-րդ կետում ասվում է, որ «տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական եւ տրանսպորտային կապերը» պետք է ապաշրջափակվեն: Քանի որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը եւ նրա միջնորդությամբ հայ-ադրբեջանական խաղաղության գործընթացը պատերազմի արդյունքում տապալվեցին, հռչակագրի այս կետը դարձել է հետպատերազմյան կայունացման եւ խաղաղության հեռանկարների քննարկման միակ թեման:

Քննարկման մեծ մասը կենտրոնացած է զինադադարի մասին հայտարարության մեջ հստակ նշված միակ երթուղու վրա, այսինքն՝ Ռուսաստանի անվտանգության դաշնային ծառայության վերահսկողության ներքո, երկրի հարավում գտնվող Սյունիքի մարզի միջով՝ Ադրբեջանի հիմնական մասից նրա Նախիջեւանի էքսկլավ Հայաստանի անվտանգ տարանցումն ապահովելու Հայաստանի պարտավորության վրա: Այն փաստը, որ փաստաթուղթը վերաբերում է միայն այս երթուղուն, որը երբեմն անվանում են «Զանգեզուրի միջանցք», արտացոլում է հետպատերազմյան ուժերի հավասարակշռությունը: Նախագահ Իլհամ Ալիեւը Հայաստանի հարավային մասով անցնող միջանցքը հրադադարի մասին համաձայնագրում ներառելը Ադրբեջանի պատմական նվաճում է հայտարարել (1999-2001 թվականներին նախագահներ Հեյդար Ալիեւը եւ Ռոբերտ Քոչարյանը քննարկել են այդ գաղափարը՝ որպես պատասխան Ադրբեջանի շատ էական զիջումների):

Տարածաշրջանային պառակտման հաղթահարո՞ւմ

Սակայն Հարավային Կովկասի տնտեսական եւ տրանսպորտային բոլոր հաղորդակցությունների լիարժեք բացման հետեւանքների խնդիրը շատ ավելի լայն է: Հետխորհրդային անկախության երեք տասնամյակների ընթացքում Հարավային Կովկասը, ըստ քաղաքագետ Աննա Օհանյանի, դարձել է «մասնատված շրջանների» վառ օրինակ: Դրանք թույլ, հաճախ հետգաղութային տարածաշրջանային համակարգեր են, որոնք կարող են ինտեգրվել որոշ ուղղություններում, բայց ի վիճակի չեն ստեղծել կառավարման ընդհանուր ենթակառուցվածք քաղաքական մակարդակում, որը կկարգավորեր տարածաշրջանային փոխգործակցությունը եւ կապահովեր կայուն շահեր ներկայացնող կայուն համայնք: 9-րդ կետը, որը պահանջում է բացել բոլոր տնտեսական եւ տրանսպորտային կապերը, թույլ է տալիս հաղթահարել տարածաշրջանային բաժանումը եւ Հարավային Կովկասին  հնարավորություն է տալիս դառնալ ավելին, քան ռազմական ճակատներով եւ շրջափակումներով մասնատված մնացորդային կայսերական քարտեզ։

Մինչ Ադրբեջանը կապահովի երկար սպասված ուղիղ կապ ինչպես Նախիջեւանի, այնպես էլ Թուրքիայի հետ, Հայաստանի խթանները կապված են բազմամյա շրջափակումը դադարեցնելու հետ: Շրջափակման հետեւանքով Հայաստանը կախված է Իրանի հետ նեղ ու հեռավոր սահմանից, ինչպես նաեւ խոցելի Վրաստանի հետ սահմանի աշխարհաքաղաքական ճգնաժամերի առումով: Նախիջեւանի երթուղու բացումը թույլ կտա Հայաստանին երկաթուղային կապ ապահովել Ռուսաստանի հետ՝ Երեւանից Նախիջեւան տանող, հարավային Ադրբեջանից՝ Բաքու եւ դեպի հյուսիս՝ Ռուսաստանի Դաշնություն՝ Կասպից ծովի ափով տանող երթուղիներով, այլ ոչ թե Վրաստանի՝ եղանակային պայմաններից կախված «Վերին Լարսի» անցակետով: Նման երթուղին կապահովի նաեւ Իրանի հետ երկաթուղային հաղորդակցությունը Նախիջեւանի Ջուլֆայի միջոցով, այլ ոչ թե Մեղրիով անցնող լեռնային ճանապարհով: Հայաստանը կարող է դառնալ նաեւ տարանցիկ գոտի Իրանի եւ Սեւծովյան տարածաշրջանի միջեւ առեւտրի համար:

Լուսանկարը` REUTERS

Այս ծրագիրը պատկերվում է հունվարի 11-ին Մոսկվայում Իլհամ Ալիեւի եւ Նիկոլ Փաշինյանի հետպատերազմյան առաջին հանդիպման մասին պատմող հոդվածի քարտեզի վրա: Այն ժամանակ նրանք Վլադիմիր Պուտինի հետ պայմանավորվեցին  ստեղծել աշխատանքային խումբ Ռուսաստանի, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի փոխվարչապետերի գլխավորությամբ: Այս խմբին հանձնարարվել էր մշակել առաջարկություններ ենթակառուցվածքային նախագծերի վերաբերյալ, որոնք կապահովեն 9-րդ կետի իրագործումը: Դա կարող է ներկայացվել որպես Ռուսաստանի, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի համար շահավետ տարբերակ՝ Թուրքիայի եւ Իրանի համար զուգընթաց օգուտներով: Տուժելու է միայն Վրաստանը, որն այժմ ապահովում է միակ տարանցիկ ճանապարհն արեւելքից արեւմուտք՝ Կասպից ծովից դեպի Սեւ ծով, չնայած երկարաժամկետ հեռանկարում նա նույնպես կշահի տարածաշրջանում կայունացումից եւ տնտեսական բարգավաճումից: Վերաբացված Հարավային Կովկասի այս ծրագրերը հստակ դրված են «3+3 ձեւաչափի» հիմքում, որը ներառում է տարածաշրջանի երեք ազգային պետությունների եւ հարեւան երեք տարածաշրջանային տերությունների միջեւ պարտականությունների նոր բաժանում:

Առեւտրի եւ տնտեսական փոխկախվածության հանդարտեցնող ազդեցությունը միջազգային հարաբերությունների եւ աշխարհակարգի բնագավառում հիմնական սկզբունքներից մեկն է, որը հիմնվում է Յերեմիա Բենթեմի եւ այլոց աշխատանքների «տնտեսական պացիֆիզմի» եւ ուտիլիտար փիլիսոփայության գաղափարների վրա: Պարզ ասած, ստեղծվում են փոխշահավետ նոր կախվածություններ, եւ կարող է առաջ գալ շահագրգիռ կողմերի համայնք, որն օգուտ ունի խաղաղությունից եւ չունի՝ բռնությունից: Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից երկու տարի առաջ Berlin Economics-ի կողմից հրապարակված զեկույցում նշվում էր, որ լիակատար կարգավորման դեպքում Հայաստանը եւ Ադրբեջանը կստանան զգալի խաղաղության շահաբաժիններ ռազմական ծախսերի կրճատման, էներգիայի եւ ջրի կառավարման միմյանց լրացնելու, ներդրումների ավելացման եւ առեւտրի աճի միջոցով:

Ինտեգրման խոչընդոտները

Գործնականում, սակայն, դեռ շատ խնդիրներ կան:

Առաջին խնդիրը աշխարհագրությունն է: Եթե Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ տրանսպորտային կապը համարենք Հայաստանի համար կարեւոր նպատակ, ապա հարավային Ադրբեջանով եւ Կասպից ծովի երկայնքով շրջանցիկ երթուղու ստեղծումը ամենակարճ ճանապարհը չէ: Հայաստանի համար առավել նախընտրելի է Երեւանի, Իջեւանի, Ղազախի եւ այնուհետեւ Ռուսաստանի միջեւ շատ ավելի կարճ երկաթուղու վերակառուցումը, քանի որ այն ապահովում է ուղիղ երթուղի, ինչպես նաեւ ավելի երկար հետագիծ Հայաստանի տարածքով:

Երկրորդ խնդիրը փողն է: Վերոհիշյալ երթուղիները երկար տարիների դադարից հետո զգալի ներդրումներ են պահանջում: Վերականգնման գինը հետխորհրդային Հարավային Կովկասի այլ ենթակառուցվածքային նախագծերի համեմատ այնքան էլ բարձր չէ, սակայն հարցը, թե ով է վճարելու, քաղաքականապես կարեւոր է: Մինչդեռ Ադրբեջանը կարող է հոգալ իր տարածքով երթուղիների կառուցման ծախսերը, Հայաստանը բախվում է «հնարք-22» իրավիճակի հետ: Սյունիքի երթուղու ֆինանսավորումը, որը երկրի ներսում դիտվում է որպես կապիտուլյացիա, այլ երթուղիներ բացելուց առանձին քաղաքականապես շատ դժվար խնդիր կլիներ երկրի ցանկացած կառավարության համար: Բայց եթե Ռուսաստանը հոգա ծախսերը, դա նույնպես կհանգեցնի ներքին խնդիրների, քանի որ կխորացնի ինքնիշխանության առանց այդ էլ էական կորուստը եւ կապահովի Մոսկվայի վերահսկողությունը առաջարկվող միջանցքի տարածքում: Մնում են արտաքին դոնորները, ինչպիսիք են Համաշխարհային բանկը կամ Վերակառուցման եւ զարգացման եվրոպական բանկը (ՎԶԵԲ): Սակայն հայ-ադրբեջանական ենթակառուցվածքների մեջ օտարերկրյա ներդրողները մտահոգ կլինեն իրենց կապիտալի անվտանգության համար՝ համապարփակ կարգավորման բացակայության պայմաններում:

Լուսանկարը` Վաղինակ Ղազարյան/Մեդիամաքս

Երրորդ խնդիրը ռիսկն է: Հրադադարի հայտարարությունն ուղղակիորեն ամրագրում է, որ Սյունիքի տարածքով Ադրբեջանի տարանցումը կվերահսկվի Ռուսաստանի Դաշնային Անվտանգության դաշնային ծառայության կողմից: Այս երաշխիքները չեն տարածվում ապագա հայկական տարանցման վրա, որն անցնելու է Ադրբեջանի տարածքով, ինչը հարցեր է առաջացնում նախագծերի հետեւողականության եւ հետագայում բացվող երթուղիների երաշխիքների վերաբերյալ։ Այնտեղ, որտեղ այդպիսի երաշխիքներ չեն լինելու, կարող են առաջանալ քաշքշուկներ եւ ձգձգումներ: Այս դինամիկան ճակատագրի հեգնանքով հիշեցնում է Մադրիդյան սկզբունքների իրագործման հետեւողականության հետ կապված խնդիրը՝ այն խաղաղ առաջարկները, որոնց վրա հիմնված էին հայ-ադրբեջանական խաղաղ բանակցությունները 2007-ից մինչեւ 2020 թվականները: Ցանկացած կողմ, որը կզգա, որ իր շահերը կարճաժամկետ տեսանկյունից չեն դիտարկվում եւ երկարաժամկետ կտրվածքով երաշխավորված չեն, ժամանակ է ձգելու:

Պետք է ընդգծել այն փաստը, որ տարածաշրջանային կապերը ներկայում քննարկվում են ավելի լայն քաղաքական կարգավորումից առանձին: Խոսքը գնում է Հարավային Կովկասի որոշակի տրանզակցիոն կայունացման մասին՝ առանձնացված տարածաշրջանային հարաբերությունների քաղաքական վերափոխումից: Ադրբեջանցի շատ մեկնաբաններ շեշտում էին ապագայի վրա կենտրոնացված օրակարգի անհրաժեշտությունը, որը կշրջանցի զգայուն քաղաքական խնդիրները, իսկ որոշ հայ-ադրբեջանական համատեղ մեկնաբանություններում ընդգծվում է, որ տնտեսական խթանները հանդիսանում են խաղաղության ուղի: Սակայն, շարունակվող թշնամության պայմաններում բացակայում են կանխատեսելիության եւ անվտանգության ակնկալիքները, որոնք կարող են ամրապնդել նոր տնտեսական կապերը, ինչպես նաեւ ներգրավել անհրաժեշտ ներդրումները:

Դիմադրություն եւ մրցակցություն

Հայ-ադրբեջանական համակեցության հեռանկարների նկատմամբ Հայաստանում բացասական վերաբերմունքը զարմանալի չէ: 2021 թվականի մարտի հարցման մասնակից հայաստանցիների ավելի քան կեսը (53 տոկոսը) «ամբողջությամբ բացասական» վերաբերմունք էին հայտնել Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ տրանսպորտային ուղիների բացման վերաբերյալ: Իսկ 59 տոկոսը համարում էին, որ Սյունիքի տարածքով տարանցիկ միջանցքի բացումը սպառնալիք է ազգային անվտանգությանը: Այս ցուցանիշները, որոնք գուցե անսպասելի էին մի երկրի համար, որը 30 տարի շարունակ գոյատեւել է շրջափակման մեջ, պայմանավորված էին հին, ինչպես նաեւ հետպատերազմյան նոր ճգնաժամերի հետ:

Հայ գերիների շարունակվող պահումը, ադրբեջանական կորուստներն ականապատ տարածքներում, Ադրբեջանի տարածքային ոտնձգությունները հայ-ադրբեջանական չճշգրտված սահմանի հանդեպ Սյունիքի մարզում, որը նշվել է որպես նոր տարանցիկ միջանցքի վայր, եւ նրա սպառնալիքները, անհրաժեշտության դեպքում, ուժով դեպի Նախիջեւան միջանցք կազմակերպելու մասին վկայում են, որ հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում ճնշման տակտիկան շարունակ գերակշռում է: Հետեւաբար, Նախիջեւանի հետ տարածաշրջանային կապի ծրագրերը ներառված են տրանսպորտային կապերի եւ բաց սահմանների դիխոտոմիկ ռազմավարական տեսլականի մեջ, իսկ տակտիկական մակարդակում վերարտադրվում է հակամարտության նույն դինամիկան, որը եւ հանգեցրել է սահմանների փակմանը: Հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով լարվածության պատճառով ենթակառուցվածքային նախագծերի աշխատանքային խումբը հունիսի 1-ից դադարեցրել է իր գործունեությունը:

Լուսանկարը` Վաղինակ Ղազարյան/Մեդիամաքս

Հակամարտության դինամիկայի չթուլացող կարեւորությունը նշանակություն ունի ոչ միայն կարճաժամկետ, այլեւ երկարաժամկետ հեռանկարում 1990-ականներին տեղահանված ադրբեջանական համայնքների համար: Այժմ հարյուր հազարավոր ներքին տեղահանված ադրբեջանցիներ կարող են վերադառնալ, երբ Ադրբեջանի իրավասության տակ գտնվող դեօկուպացված տարածքները մաքրվեն ականներից եւ չպայթած զինամթերքից: Նրանցից շատերը կապրեն ինչպես Հայաստանի սահմանների, այնպես էլ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության անմիջական հարեւանությամբ: Եթե հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը չհանդարտվի, այդ համայնքները կվերադառնան խիստ մեկուսացված, աշխարհագրորեն հեռու եւ տնտեսապես խնդրահարույց տարածքներ, որտեղ տիրելու են հայկական համայնքների նկատմամբ կայուն փոխադարձ թշնամանք եւ կասկածներ: Դա կլինի ոչ թե տարածաշրջանային նոր փոխկապակցվածություն, այլ տարածաշրջանային նոր պառակտում: