Մեդիամաքս-ի բացառիկ հարցազրույցը հետազոտող Թոմաս դե Վաալի հետ

-Նախ, թույլ տվեք շնորհավորել Ձեզ «Մեծ ողբերգություն. հայերը եւ թուրքերը Ցեղասպանության ստվերում» գրքի լույս ընծայման առիթով: Ո՞րն է Ձեր գրքի գլխավոր ուղերձը եւ ո՞ր ընթերցողի համար է այն նախատեսված՝ թուրքերի եւ հայերի, թե՞ Արեւմտյան աշխարհի:

-Շնորհակալություն: Բոլոր գրքերիս մեկնակետը հետեւյալն է. գտնել այն բացը գրականության մեջ, որը պետք է լրացնել: 1915-1916թթ. Հայոց ցեղասպանության մասին վերջին տարիներին գիտնականների եւ պատմաբանների կողմից հրապարակվել են որոշ լավ աշխատանքներ, որոնք պատմում են, թե ինչ է եղել եւ ինչու: Դրանցից են Դոնալդ Բլոքսհամի, Ռայմոնդ Գեւորգյանի, Թաներ Աքչամի եւ այլոց գործերը: Ռոնալդ Սյունին պատրաստվում է նոր գերազանց մի գիրք հրատարակել:

Այնուամենայնիվ, ավելի քիչ է գրվել խնդրի հետեւանքների, քաղաքականության եւ այն մասին, թե ինչպես է այն փոխվել վերջին 100 տարվա ընթացքում: Գրքում անդրադառնում եմ հայկական սփյուռքում Խորհրդային միության հանդեպ պայքարին, 1940-ականներին Ստալինի՝ Թուրքիայի նկատմամբ տարածքային պահանջներին, 1970-ականների ահաբեկչությանը եւ թուրքական պատասխանին, 1965 թ-ի զարթոնքին եւ ցույցերին: 

Վերջին 12 տարիների ընթացքում հայ-թուրքական հարաբերություններում հսկայական իրադարձություններ են եղել, որոնց մեծ մասը շատ դրական եմ համարում: Գրում եմ Թուրքիա կատարած այցերիս, իսլամացված հայերի վերաբացահայտման մասին:

Ո՞ւմ համար է գիրքը: Բոլոր նրանց, ովքեր հետաքրքրված են հայ-թուրքական հարաբերություններով: Նաեւ նրանց, ովքեր հետաքրքրված են բարոյականությունը եւ քաղաքականությունը հատող ավելի մեծ հարցով. «Ի՞նչ ենք մենք պարտական անցյալին եւ նրանց, ովքեր տառապել են, ի՞նչը պետք է հիշենք եւ հարգենք եւ ե՞րբ պետք է այն բաց թողնենք»:        

- Ծրագրո՞ւմ եք արդյոք գիրքը թարգմանել հայերեն կամ թուրքերեն:

- Թուրքական "Իլեթիսիմ" հրատարակությունն այժմ աշխատում է գրքի թուրքերեն տարբերակի վրա: Անշուշտ, ուրախ կլինեի, եթե հայերեն տարբերակ էլ լիներ, բայց այս պահին նման առաջարկներ չկան: Կարծում եմ, գրքում կա շատ տեղեկատվություն եւ դրվագներ, որոնք քիչ են հայտնի թե՛ հայ, թե՛ թուրք ընթերցողին:   

- Գիրքը անվանելով «Մեծ ողբերգություն»՝ նկատի ունեի՞ք Մեծ Եղեռնը:

- Ճիշտ այդպես: Գրքում արծարծված հարցերից մեկը 1915-1916 թթ.-ին հայերի վերապրած տառապանքի անվանման հարցն էր: Իմ կարծիքով, «Մեծ ողբերգությունը» շատ հզոր բնորոշում է: Գիտեմ, որ կան նաեւ այլ հայերեն բառեր, եւ Մարկ Նշանյանը կիրառում է «աղետ» բառը: Թուրք մտավորական Չենգիզ Աքթարը Հայոց ցեղասպանությունն անվանում է «Ամբողջ Անատոլիայի Մեծ ողբերգություն»:        

- Foreign Affairs ամսագրում Ձեր վերջին հոդվածում նշում եք, թե հայերը չափից շատ են կենտրոնանում Ցեղասպանություն բառի (G-word) վրա: Ձեր կարծիքով, հայերը կարո՞ղ էին ավելի ճիշտ օգտագործել ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբամայի կողմից գործածված «Մեծ Եղեռն» արտահայտությունը:   

- Երբ սկսում էի աշխատանքս, ցանկանում էի երկու հարցի պատասխանել: Առաջինը՝ «որտե՞ղ եւ ինչու՞ ողբերգական այդ հարվածը, որը հայերն անվանում են «Մեծ Եղեռն», սկսեցին անվանել «Հայոց ցեղասպանություն»: Եվ երկրորդը՝ «ինչպե՞ս է ստացվել, որ Օսմանյան հայերի կոտորածի վերաբերյալ մարդկանց մոտ ծագող առաջին հարցը հետեւյալն է. «Արդյո՞ք դա ցեղասպանություն էր»: Փոքր-ինչ տարօրինակ եմ համարում այն, որ շատերի մոտ սա դարձել է այն հարցը, որը գալիս է հիշեցնելու մարդկանց այն մասին, որ կան այլ՝ ավելի խորը հարցեր, որոնց պետք է պատասխանել:     

- Չե՞ք կարծում, որ չափից շատ երեսպաշտություն կա այս հարցի հետ կապված: Արեւմուտքում բոլորն ընդունում են, որ ավելի քան մեկ միլիոն հայեր են սպանվել 1915 թ-ին, եւ ակնհայտ է, որ այս կոտորածը ծրագրված գործողություն էր կոնկրետ ազգի դեմ: Այսպիսով, բոլորն ընդունում են, որ այն իր բնույթով ցեղասպանություն էր, սակայն նախընտրում են այլ բառեր կիրառել: Չե՞ք կարծում, որ հենց այս երեսպաշտությունն է հայերին ավելի բարկացնում եւ թույլ չի տալիս, որպեսզի մենք կենտրոնանանք ավելի հայեցակարգային հարցերի վրա:

-Ես հասկանում եմ, որ հայերը բարկանում են այս առիթով: Թուրքիայի Հանրապետությունը չի իրականացրել այս սպանությունները, բայց այն ճնշում է գործադրում պատմության վրա, չնայած այս հարցում որոշ փոփոխություններ են նկատվում: Շատ գիտնականներ՝ Ռաֆայել Լեմկինից սկսած, համաձայնել են, որ այն, ինչ իրականացրել է Օսմանյան պետությունը հայերի հանդեպ, համապատասխանում է «ցեղասպանություն» եզրույթին, որը Լեմկինը կիրառության մեջ է դրել 1944 թ-ին: Ինչպես ասացի, ես նույնպես օգտագործում եմ «Հայոց ցեղասպանություն» բառակապակցությունը: Սա գիտականորեն չափանշված արտահայտություն է դարձել, եւ ես նախընտրում եմ լինել նրանց թվում, ովքեր օգտագործում են այն:

Ես գրել եմ գիրքը եւ Foreign Affairs-ի հոդվածը, որպեսզի հրավիրեմ հայերի եւ այլոց ուշադրությունը «Ցեղասպանություն» բառի բացասական կողմի վրա: Այս արտահայտությունը չափազանց քաղաքականացված է դարձել, եւ կան անվերջ իրավական փաստարկներ 1948 թ-ին ընդունված ՄԱԿ-ի Ցեղասպանությունների կանխարգելման կոնվենցիայում կիրառված արտահայտության նշանակության շուրջ: Այն կիրառվում է որպես բռնության բառի քաղաքական արտահայտություն, եւ բազմաթիվ էթնիկ խմբեր ձգտում են իրենց պատմական տառապանքն անվանել «ցեղասպանություն»: Իմ դիտարկմամբ, այդ աղմուկը խոչընդոտներ է ստեղծում սովորական մարդկանց համար՝ հասկանալու Մեծ եղեռնի մարդկային պատմությունը, եւ թուրքերի համար՝ ճանաչելու տեղի ունեցածը: Այսպիսով, կարող ենք ասել, որ, այո՛, կա որոշակի տրամաբանություն՝ օգտագործելու «ցեղասպանություն» եզրույթը, բայց այն որոշ առումով նաեւ սառը եւ տգեղ իրավական արտահայտություն է: Սա ինչ-որ չափով նույնն է, եթե մեկը, ում տատն ու պապը սպանվել են, անվերջ ասի իր ընկերներին, ընտանիքին եւ անծանոթներին, որ «իմ նախնիները դարձել են սպանության զոհ»: Սա ճիշտ է, բայց ոչ այնքան նպաստավոր, որպեսզի քո պատմությունը լսեն:       

- Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչը սխալ ընթացավ հայ-թուրքական արձանագրությունների գործընթացում: Հայերը սխա՞լ էին հաշվարկել իրավիճակը եւ խաբվեցին թուրքերի կողմից, ովքեր ցանկանում էին պարզապես ժամանակ շահել եւ չէին պատրաստվում հարաբերություններ կարգավորել, թե՞ թուրքերը թերագնահատել էին իրենց վրա Ադրբեջանի ազդեցության մակարդակը:

- Կարծում եմ, որ բոլորն էլ ինչ-որ տեղ սխալվել էին իրենց հաշվարկներում: Համայն հայության եւ Թուրքիայի մի մասը՝ Հայաստանի կառավարությունը եւ Թուրքիայի կառավարության մի մասը, ցանկանում էին հարաբերությունների կարգավորում, սահմանի բացում եւ մեծ վստահությամբ աշխատում էին այս խնդիրների լուծման ուղղությամբ: Բայց մյուսները կասկածով ու անհանգստությամբ էին լցված՝ շատերը հայկական սփյուռքում, թուրքերի մի մասը եւ, իհարկե, Ադրբեջանը: Եվ բացասական դիրքորոշում ունեցողների ձայնը գերակշռեց:

Ես զրուցել եմ 2007 թ-ից բանակցություններում ընդգրկվածներից շատերի հետ: Շվեյցարացի միջնորդները պրոֆեսիոնալ աշխատանք էին կատարել: ԱՄՆ կառավարությունը մեծ ջանք էր ներդրել, սակայն այժմ ակնհայտ է, որ ամերիկացիները պետք է ավելի շատ ռեսուրսներ ուղղեին՝ համոզելու արձանագրությունների վերաբերյալ կասկած ունեցողներին, առաջին հերթին՝ Ադրբեջանին, որը առանցքային դեր խաղաց համաձայնությունն արգելափակելու հարցում:   

- Հայաստանի նախագահը պետք է դժվարին որոշում կայացնի մինչեւ 2015 թ-ի ապրիլի 24-ը: Տարբերակներից մեկը Հայաստանի ստորագրության ետկանչն է արձանագրություններից, ինչը հազիվ թե ողջունվի արեւմտյան գործընկերների եւ, մասնավորապես, ԱՄՆ-ի կողմից: Մյուս տարբերակը արձանագրությունների պահպանումն է՝ հասկանալով հանդերձ, որ Թուրքիան եւս 5 տարի դրանք չի վավերացնի: Ստացվում է, որ Թուրքիան երկու տարբերակում էլ շահում է, մինչդեռ Հայաստանը ոչինչ չի ստանում: Ի՞նչ եք կարծում, գուցե կա՞ երրորդ տարբերակ:

- Կարծում եմ, որ միջազգային համատեքստում նախագահ Սարգսյանը ավելի շատ կշահի՝ պահպանելով Հայաստանի ստորագրությունն արձանագրությունների ներքո, քան չեղյալ հայտարարելով այն: Բայց նա քաղաքական գործիչ է եւ կօգտագործի այն փաստը, որ փաստաթղթերի չեղյալ հայտարարմամբ կարող է որոշակի լծակներ շահել: Չպետք է մոռանալ, որ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը ճնշում է Թուրքիայի վրա՝ որոշ կառուցողական քայլեր ձեռնարկելու առումով: Հուսով եմ, որ մենք կտեսնենք որոշակի առաջընթաց խորհրդանշական հարցերում՝ Անատոլիայում հայկական եկեղեցիների, հուշարձանների եւ փողոցների անվանափոխության դրսեւորմամբ, ինչպես նաեւ որոշ գործնական քայլեր, ինչպես, օրինակ, Հայաստանի հետ սահմանին օպտիկամանրաթելային մալուխի անցկացումը: Չպետք է մոռանանք, որ Թուրքիայում կան շատ մարդիկ, ովքեր դեռ ցանկանում են Հայաստանի հետ կարգավորել հարաբերությունները, եւ նրանցից ոմանք դեռեւս կառավարության կազմում են: Եթե հայ-թուրքական պատնեշը չի կարող քանդվել միանգամից, ապա պետք է ջանքեր գործադրել այն քար առ քար քանդելու համար:      

- Ի՞նչ կասեք հայ-թուրքական հաշտեցման գործընթացում Ռուսաստանի դերակատարության մասին: Սերգեյ Լավրովը Խավիեր Սոլանայի, Հիլարի Քլինթոնի եւ այլոց հետ ներկա էր արձանագրությունների ստորագրման արարողությանը, բայց թվում էր, որ Ռուսաստանն այդքան էլ ներգրավված չէր գործընթացի նախապատրաստման ընթացքին: Ինչպիսի՞ն է, ըստ Ձեզ, Ռուսաստանի ներկայիս դիրքորոշումն այս հարցում ՝ նկատի ունենալով Պուտին-Էրդողան մերձեցումը:         

- Կարծում եմ, որ ռուսաստանյան ղեկավարությունն այս հարցում հիմնականում գործում էր «երկու ճակատով»: Նրանք առավելություններ էին ակնկալում հայ-թուրքական հաշտեցումից, հատկապես տնտեսական իմաստով՝ նկատի ունենալով Հայաստանում ռուսաստանյան ընկերությունների առկայությունը: Սակայն արձանագրությունների տապալումը նաեւ թույլ տվեց նրանց ամրապնդել ռազմական դաշինքը Հայաստանի հետ:

Թոմաս դե Վաալի հետ զրուցել է Արա Թադեւոսյանը: