Ես դիտում եմ Արցախի Քաշաթաղի իմ գյուղ Վաղազինի իմ տան կապույտ-սպիտակ պատուհանից երևացող տեսարանը, ես դիտում ու լուսանկարչական ապարատի օգնությամբ 100-րդ անգամ ֆիքսում եմ  նույն կադրը՝ Սյունիքի սարերի մուգ ու բաց ուրվագծերով հաղթանդամ մեջքը։

Նույն տեսարանը, նույն կադրը, նույն պատուհանից. սեղանաձև գլխով սարն ամենամուգն է, հենց կողքից սուր, բողոքական, ձյան մի բարակ շերտ վրան՝ խոյանում է մյուս գագաթը, իսկ արդեն երկրորդ շերտով երևացող սարերը ծառագանգուր են՝ մուգ կանաչի խառնուրդով։

Երբ լսում եմ տեսարանը կադրի վերափոխող ձայնն ու ֆոտոխցիկի օբյեկտիվը հեռանում է աչքիս բիբից, տարիները նույնպես հեռանում են…հեռանում են 8-ով, ու ես վերադառնում եմ հիմա. իմ պատուհանից բուսաբանական այգու կիսածառ բլուրն է, այստեղ՝ Երևանում։

Գիշերը, երբ մութն օգնում է մոռանալ որտեղ լինելս, միտքս ու հիշողությունս սկսում է անտուն շան նման անցնել մութ ու լույս փողոցներով, թափառել մենակ ու փնտրել…ամենից շատ ու ամենից հաճախ միտքս Վաղազինով է թափառում։ Ամենից շատ ու ամենից հաճախ միտքս ինձ է փնտրում այնտեղ՝ այն երջանիկ ժամանակներում։

Ես մտքիս մեջ մեր միահարկ, անշուք դպրոցից իջնում եմ դեպի Մազուլյանների տուն, այն մեկը, որ կառուցվել է պետության կողմից՝ նվեր բազմազավակ ընտանիքին։ Մազուլյանները 12 երեխա ունեն, որից վեցը դպրոցահասակ են՝ իմ աշակերտները։ Տան մոտով անցնելիս ես մտովի բարևում եմ բակում նստած տղամարդուն ու հանկարծ հասկանում եմ, որ Մազուլյանների հայրիկի անունն եմ մոռացել։

- Երեկ էն նոր ծնած կովին գայլը խփեց,- ասում է բարի աչքերով ու ճերմակ գլխով տղամարդը։

- Կորյունն ասաց,- պատասխանում եմ,- էն ու՞մ ձին ա։

- Խա չես մացե՞ր,- գլուխը պատուհանից հանում է Մարգոն՝ Մազուլյանների մայրիկը, 12 երեխաների մայրիկ, ում կայտառությունն ու Մարտունու (ՀՀ Մարտունու, չենք մոռանում՝ Քաշաթաղում մեծ մասը վերաբնակեցված են) բարբառն իմ սրտի մխիթարանքներից են,- Դավիթն ա առել, երկու ոչխար տվեց, առավ։

Դավիթը նրանց մեծ տղան է, գյուղի միակ երիտասարդը։ Պարբերաբար ձի է առնում, ձին փախչում է, հետ գնում իր հին տերերի մոտ, բայց Դավիթը դեռ չի հանձնվում։

Տղամարդն ասում է՝

-Արի պոպոք տամ, տար, ընկեր Վարդանյան։

Ինձ աշակերտներիս նման «ընկեր Վարդանյանով» է դիմում, կարծես՝ անունս ամաչում է տալ։

Ես նրան անանուն շնորհակալություն եմ հայտնում մտքիս մեջ…

Նրա հետ զրույցն ամբողջությամբ վերապատմում եմ մի քանի անգամ, բայց անունը, ոչ մի կերպ, չի ստացվում հիշել։

Նստում եմ տեղումս։ Ուղեղս ճիգ է գործադրում, ասես ածելիով հատ-հատ բացում եմ հիշողությանս բոլոր ծալքերը։

Երկու տարի ես ապրել եմ այս մարդկանց հետ, երկու տարի բարևել եմ ամեն օր, ինչպե՞ս կարելի է չհիշել, ինչպե՞ս։

Արցախի հետ կապված ինչ-որ բաներ, լինում է, որ դժվար հիշեմ։ Օրինակ՝ Խծաբերդի դպրոցի երեխաների անունները, Ջրականի դիրքի տղաների անունները… Բայց Վաղազինի հետ կապված նման բան չէր եղել։ Վաղազինում ամեն բան հիշում եմ. տների հոտը, «Միհրանի դոշը», որտեղից սունկ էինք հավաքում, գյուղի բոլոր շների անունները, բոլորի բարեկամներին, որոնց անգամ չեմ էլ տեսել… նախկինում ջանքի կարիք չէր լինում հիշել այն կյանքը, որն ամենաերջանիկն էր ունեցածներիս մեջ։

Լացս գալիս է։

«Սոցցանցերում չի լինի»,- անցնում է մտքովս։

Բացում եմ գուգլի որոնման հատվածը, գրում եմ «Սերոբ Մազուլյան»… բերում է Հետքի «Վանք. դիմադրություն և կորուստ» հոդվածը 2023 թվականի մեկօրյա պատերազմի մասին։ Զոհերի թվում՝ «Սերոբ Մարատի Մազուլյան»… Մարատ։ Մարատ ձյաձա։

Ասես ածելիով բացված ուղեղս սկսում է զգալ ամեն բջիջը. ու հրաժարվում է ընկալել, որ Մարատ ձյաձայի անունը հիշելու համար ես փնտրում եմ նրա զոհված որդու անունը։

Ում ես չեմ դասավանդել, բայց ում բանակից վերադարձին սպասել եմ նրա քույր ու եղբայրների հետ:

Մոռացման վախն ինձ օրեր շարունակ հետապնդում է:

Հասարակական տրանսպորտի մեջ երկու կին են խոսում, կանանցից մեկը «Մենք ենք, մեր սարերը» հուշարձանի՝ Ձեդո-Բաբոյի պատկերով զարդ է կրում: Սկզբից դա եմ տեսնում, հետո ականջակալս հանում եմ ականջիցս՝ վստահ, որ լսելու եմ կարոտած բարբառը:

Վերջին մեկ տարում, երբ հասարակական վայրում բարբառ եմ լսում, միանգամից մի քանի զգացողություն եմ ունենում. նախ, հուզվում եմ հարազատությունից ու կարոտից, որովհետև լսում եմ Արցախի բարբառը, հետո հուզվում եմ ու տխրում եմ իրականությունից, որ լսում եմ Արցախի բարբառը Երևանում, ու երրորդը՝ լարվում եմ: Ակամա առաջ եմ գալիս, զգայարաններս սրվում են, հարձակվողական դիրք եմ ընդունում՝ պատրաստ պաշտպանելու էն, ինչ մնացել է մեզ մեր բոլորի Արցախից: Մարդիկ ու բարբառը: Ու մեր ապրած կյանքն այնտեղ:

Իսկ պաշտպանելու առիթ երկու անգամ եմ ունեցել: Առաջինը՝ 2020 թվականին, երկրորդը՝  բռնի տեղահանումից հետո, տրանսպորտում:

2020 թվականին ես ապրում էի Արցախում:

Սեպտեմբերի 27-ը կիրակի էր, ես պլանավորել էի երկար քնել, բայց վաղ առավոտյան արթնացա Ստեփանակերտի իմ վարձով բնակարանում՝ ծանոթ ձայներից։ Կրակում էին քաղաքի վրա։

Ես, որ Տավուշի մարզի Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղում եմ մեծացել, շատ լավ հասկացա՝ կրակում են «մեծ զենքով». քաղաքին շատ մոտ տարածքներում արկեր էին ընկնում։

Արդեն մոտակա դպրոցի ապաստարանում խոսակցություններ էին այն մասին, որ պատերազմ է։

Թվում էր՝ կավարտվի շուտով։ Օրեր շարունակ մենք Ստեփանակերտում փորձում էինք ինչ-որ բան անել. այդ «ինչ-որ բանն» ավելի շատ պարզապես Արցախում լինելն էր, որովհետև հերթով մարդիկ գնում էին, հերթով հացի փռերը, որտեղ փորձում էինք օգտակար լինել, փակվում էին վնասվելու պատճառով. մի քանի օր շարունակ ապրում էինք մեր ընկեր Աշոտի հայրական տան բունկերում, որտեղ տարածքն այնքան փոքր էր, որ հինգով չէինք տեղավորվում, մեզնից մեկը միշտ դրսում էր։

Հետո Բերձոր գնացինք։ Հետո արդեն՝ Երևան։ Հետո…եղբայրս վիրավորվեց։
Մենք օրեր շարունակ պարզապես ապրում էինք հիվանդանոցի միջանցքում ու սպասում էինք եղբորս կոմայից դուրս գալուն։

Մեզ հիվանդանոցին մոտ վարձով տուն էր պետք, հանձն էի առել գտնել ու հնարավոր բոլոր տեղերով փնտրում էի, իսկ տներն ազատ չէին, կամ վիրավոր զինծառայողների ընտանիքներն էին վերցրել արդեն, կամ արցախցիներ, կամ արցախցի վիրավոր զինծառայողների ընտանիքներ։

Մի օր էլ, հերթական հուսահատ «ազա՞տ է բնակարանը» հարցիս հեռախոսի հակառակ կողմում կինը պատասխանեց՝ «եթե Ղարաբաղից եք, չէ»։ Ես սառեցի մի պահ, շշնջալով ասացի՝ բայց ի՞նչ տարբերություն, հետո, ասես սեպտեմբերի 27-ից մինչև նոյեմբերի այդ անարև օր ամբողջ կուտակվածը դուրս հորդաց. հստակ չեմ հիշում՝ ինչ էի ասում, բայց գիտեմ, որ լաց լինելով գոռում էի, որ «հա, Ղարաբաղից եմ եկել». ես, որ Արցախին Ղարաբաղ ասած չկամ, ու ես, որ Տավուշից լինելուս ու Արցախում ապրելուս մեջ ոչ մի տարբերություն չէի տեսնում, խոցվել էի այնքան, որ չէի կարող ասել՝ «չէ, ղարաբաղցի չեմ», հետո հիշում եմ, որ կինը սկսեց արդարանալ, մի քանի անգամ կրկնեց՝ չգիտեի, աղջիկ ջան, կներես, եկեք, նայեք… Այդպես էլ չիմացա՝ ինչը չգիտեր, ինչու չգիտեր, ինչպես չգիտեր, բայց, իհարկե, չգնացի տունը նայելու։ Հիվանդանոցը շարունակեց մեր տունը լինել դեռ շատ օրեր, էն տունը, որտեղ բոլորս նույն անտունն էինք, ոչ մեկին հետաքրքիր չէր՝ ով որտեղացի է, վայրի մասին հարցերն էլ միայն էս տեսքն ունեին՝ «որտե՞ղ է վիրավորվել»…

Պատերազմից հետո ևս մեկ անգամ բաց նյարդերով ապրելու ժամանակ եկավ. բռնի տեղահանությունից հետո ես խուսափում էի շփվել նույն ցավը չզգացող մարդկանց հետ, ինձ իմ փուչիկում ապահով փակել էի, խնայում էի ինձ, բայց հասարակական վայրերում չհայտնվելը դժվար էր։

Մյասնիկյանում ավանդական դարավոր խցանում էր, մի կին, որ հարմար տեղավորվել էր բացառիկ ազատ նստարաններից մեկին, շրջվեց իր դիմացը կանգնած անծանոթ տղամարդու կողմ, ու այնպես, որ հնարավորինս շատ մարդ լսի, նետեց.

-Էդ ղարաբաղցիք էնքան շատ լցվեցին Երևան, որ մարդ չի կարում հանգիստ տեղաշարժվի։

Տղամարդու դեմքը անմիջապես կարմիրով լցվեց, ինձ թվաց՝ հիմա աչքերից արցունքները կընկնեն նստած տիկնոջ վրա։

Ես դողալով մոտեցա կնոջը, մոտեցա այնքան, որ միայն ինքը լսի, ու կամաց ասացի՝

-Տեղաշարժվելու խնդիր դու՛ք չէ, որ ունեք, տեղաշարժվելու խնդիր ունեն հազարավոր արցախցիները, ովքեր իրենց տուն գնալ չեն կարող։ Ոչ թե ուշանում են, ինչպես դուք, այլ չեն կարող գնալ։ Տեղաշարժվելու խնդիր ունի եղբայրս, ով Արցախ-Սյունիք սահմանին է վիրավորվել, տեղաշարժվելու խնդիր ունի աշակերտուհուս ամուսինը, ով այրվել է բենզինի պայթյունից, տեղաշարժվելու խնդիր ունեն հազարավոր ձեզ նման մարդիկ, բայց ո՛չ ձեզ նման, իսկապես ունեն։ Խնդրում եմ՝ մի քիչ նրբանկատ եղեք այս օրերին։

Հաջորդ կանգառում տղամարդը, որ հավանաբար Արցախից էր, իջավ։ Ես, որ չէի կարողացել զսպել ինձ, շարունակեցի ուտել ինքս ինձ ու կռիվ տալ աշխարհի հետ արդեն մտքում։ Կինը, որ իմ հեռանալուց հետո լուռ էր, շարունակեց լուռ նստած մնալ, չգիտեմ՝ ինչ-որ բան փոխվե՞ց իր մեջ, թե ոչ, բայց հույս ունեմ՝ այլևս գոնե բարձրաձայն չարություն արտահայտելու քաջություն չի ունենա։

Ու ահա, հերթական անգամ բարբառը հասարակական տրանսպորտում լսելիս ես երեք զգացողություն եմ ունենում։ Լարվածությունս, սակայն, կարճ է տևում։ Արցախի բարբառով շաղակրատող կանանց շատ մոտ կանգնած ուղևորները նրանց զրույցին ժպիտով են հետևում։ Ես մի քիչ էլ եմ մոտենում։

Երիտասարդ կինը պատմում է, որ նախորդ գիշեր մտովի իրենց տնից իր բաբոյի տուն ճանապարհն է անցել։ Ասում է՝ ամեն անգամ նոր եղանակի է պատկերացնում «հըղեցը» (Արցախի բարբառով՝ ճանապարհը)։ Մեկ ծառերը ծաղկած է տեսնում, մեկ ձնից սպիտակած, մեկ բերքը վրան…

-Վախում մոռանամ։

Ասում է նա հենց այն օրերին, երբ ինքս մոռացումի վախեր եմ սկսել ունենալ։

Հասկանում եմ, որ, փաստորեն, ես մենակ չեմ, ինձ նման հազարավոր մարդիկ ամեն օր մտովի թափառում են Արցախի փողոցներով՝ կարոտն ու մոռացումի վախը սրտներում։

Հասկանում եմ, որ Արցախն իմ ուղեղի, հիշողության ծալքերում ածելիով չփնտրելու համար, չմոռանալու համար անհրաժեշտ է գրել։ Գրել ամենը, որ հիշում եմ, պատմել Քաշաթաղի, Քաշաթաղի մարդկանց, Շահմասուրի, պատերազմի, Արցախի խաղաղության, սիրո, սիրո, սիրո մասին։

Սիրո մասին, որում ապրել եմ ես։

Որովհետև Արցախը միայն պատերազմը չէր, շրջափակումը չէր։ Արցախը խաղաղությունն էր, Վաղազինի իմ պատուհանից երևացող Սյունիքի սարերի տեսարանն էր, Ստեփանակերտի իմ պատշգամբից երևացող մայրամուտն էր, Մարտունու ճանապարհի գաճաճ թթենիներն էին, վարորդ Վլադիկ ձյաձան էր։
Խնապատ գյուղի դպրոցի տնօրենն էր, ով դասալսումներից հետո ինձ հետ մի մեծ տոպրակ միրգ էր դնում ամեն անգամ. ասում էր՝ Արցախում քո գյուղի բարեկամն էլ մենք ենք։

Արցախը տիկին Նվարդն էր՝ Ստեփանակերտի Սասունցի Դավիթ փողոցի մեր ավտոտնակ-տան հարևանությամբ գտնվող խանութի աշխատողը։ Տիկին Նվարդը, ով, երբ առաջին անգամ լսեց, որ բարբառով չեմ խոսում, սկսեց պատմել, թե ինչքան լավ են պատերազմի ժամանակ իրենց ընդունել Երևանում լիովին անծանոթ մարդիկ, ու թե որքան շնորհակալ է ինքը մինչ հիմա.. Հետո, շատ անգամներ, երբ խանութ էի մտնում, հեռախոսով իր Երևանի բարեկամների (այն նույն անծանոթ մարդկանց) հետ խոսելիս հեռախոսից այս կողմ ինձ էր տեղեկացնում՝ հայաստանցի բարեկամներս են, հեռախոսից այն կողմ՝ նրանց. Էն հայաստանցի դասատու ղյաշանգ աղջիկն ա։

Ես որոշում եմ գրել պարբերաբար. պատմել իմ տեսած, իմ սիրած, իմ ապրած Արցախի մասին, որ խավարը, մոռացումի վախը հաղթահարվի հիշելով, խոսելով, պատմելով, ճշմարտությամբ։

Որովհետև Մարատ ձյաձայի որդին՝ Սերոբը, որ զոհվել է վերջին, ամենավերջին մեկօրյա պատերազմում, արժանի է, որ իրեն ու իր հայրիկի անունը երբեք, երբեք, երբեք չմոռանամ։

Նարինէ Վարդանեանը լրագրող է:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: