Կարդացեք նաեւ Կարինե Խոդիկյան. Համաձայնության հրապարակը միանգամից չի ստեղծվի

Մեր ևս մեկ հարցազրույց է տպագրվել «Իրատեսում»՝ «Սկզբում փչացնում են մարդուն, հետո մարդը փչացնում է ամեն ինչ» վերնագրով՝ 2014-ի հուլիսի 1-ին:

**

-Ինչո՞վ եք բացատրում, որ ուզենք-չուզենք՝ մեր կյանքը քաղաքականանում է:

-Որովհետև նորմալ կյանք չէ: Մենք ենք մեղավոր:

-Ի՞նչ պիտի անենք, որ չենք անում:

-Ամեն մեկն իր տեղում պիտի լինի և պիտի երկրի քաղաքացի լինի: Շատ պարզ բանաձև է: Պատեհապաշտությունը մեր ներսից հանենք, ընտանիք պահելու ազգակործան բնազդը զսպենք: Մեր երկրում արդեն օրենք է դարձել՝ ամենաստոր արարքն արդարացնել ընտանիք պահելու, մի կտոր հաց վաստակելու մղումով: Ահավոր «թուղթ ու գիր» է մեզ համար: Բայց լավ են անում. ինչ անում են, դեռ քիչ է, եթե զգան, որ իրենց դիմաց լուրջ ուժ կա, չեն անի:

-Աֆրիկյանների տունը ինչո՞ւ քանդվեց, ուրիշ ի՞նչ պիտի անեին, որ չքանդվեր:

-Աֆրիկյանների տունը շրջակա տարածքում իրենց աչքի փուշն է, իրենց մանկուրտային հիշողությամբ ընդունեցին այս քաղաքը ոչնչացնելու ծրագիրը և սկսեցին կառուցել իրենց անհիշողություն քաղաքը, Աֆրիկյանների տունը ամեն վայրկյան հիշեցնում էր, որ մարգարիտը փոխարինել են պլպլան քարերով՝ այդ քարերից գնչուներն են ծախում: Աֆրիկյանների տունը պարզապես շենք չէ, արդեն գաղափարախոսություն է, և այդ գաղափարախոսությունը պետք է վերացնել, որովհետև իրենց թոռները նայելու էին ու հարցնեին՝ ինչպե՞ս եք սրա կողքին պլպլան անճոռնիություններ կառուցել: Գոմային մտածողության արգասիքները գոնե իրենց թոռների միջոցով պիտի կարգավորվեին, հենց այդ պատճառով էլ վերացնում են, որ ոչ ոք չասի՝ ինչո՞ւ եք մարգարիտը փոխարինել զիզիբիզիով: Ակտիվ քաղաքացիական զանգվածը արտագաղթով կրճատելուց բացի, պետք է քաղաքը ոչնչացնել, երբ քաղաքի ոգին է ոչնչացվում, տակը ի՞նչ է մնում:

-Քաղաքը քաղաքացին չէ՞:

-Չասեմ՝ հա՞վը, թե՞ ձուն էր սկզբից, քաղաքը և քաղաքացին հավասարապես վտանգված են: Որևէ մեկս մեր օտարերկրացի հյուրին կարո՞ղ ենք ասել՝ Երևանը մեր թվարկությունից առաջ է հիմնադրվել: Ու՞մ ի՞նչ ենք ցույց տալու հազարամյակների միջով անցած մեր քաղաքում, մեր սնապարծությո՞ւնը:

-Գրականության մեջ ու մշակույթում նո՞ւյնն է վիճակը, թե՞ արդեն հաղթահարվել է:

-Սկզբում փչացնում են մարդուն, հետո մարդը փչացնում է ամեն ինչ: Այդ գործընթացը հաջողությամբ կայացել է: Մարտի 1-ից հետո, երբ Լևոն Խեչոյանը, բնականաբար, ժողովրդի հետ էր և եզակիներից էր, որ ասում էր՝ ինչ է մտածում մարդասպանների ու հետևանքների մասին, մի քանի չնչուկներ իրենց պարտքը համարեցին թերթերով ու հոդվածներով խփել Լևոնին: Իհարկե, դրանով նրան չսպանեցին, բայց սպանեցին, երբ նրա մահից հետո հանկարծ նույն չնչուկները համացանցով մեկ սկսեցին ողբալ, թե ինչ մտավորական է հեռացել: Սա է մարդուն փչացնելու մեխանիկան, որ կատարելության է հասել: Հենց այդ չնչուկներն են այսօր ստեղծում գաղջ մթնոլորտ:

-Սովորաբար ասում են՝ ընկածին չեն խփում, բայց գուցե պիտի խփե՞ս, որ ոտքի կանգնի:

-Նայած ինչ ընկածի: Մենք ընկած չենք: Մեզ կոտրել են, ծնկի՛ են բերել, որովհետև եթե Աստանայում հոխորտում են, մենք են շփոթվում ու լռում, մե՛նք պատասխան չենք ունեցել, ոչ թե Սերժ Սարգսյանը, բայց մենք չէինք Ծաղկաձորում բողոքում:

-Ծաղկաձորում չէ, Երևանում բողոքեինք, ինչո՞ւ ենք լռում:

-Որովհետև պիտի Ղարաբաղը վտանգենք:

-Համաձայն չեմ, հիմա արդեն փողոցն էլ սխալ անցնես՝ դառնում է Ղարաբաղի դեմ:

-Այո, Ղարաբաղի գործոնը արդեն օգտագործում են բոլորը, ու այսօր այն իրավիճակում ենք, որ Ղարաբաղի չլինելը դարձել է Հայաստանի չլինել:

-Այսինքն, մե՞նք էլ ենք ընդունում, որ Ղարաբաղը Հայաստանի աքիլլեսյան գարշապարն է:

-Անտառի հերն անիծողը կացինն է, որի պոչը փայտից է:

-Ես միշտ մտածել եմ ու հիմա էլ այդ կարծիքին եմ, որ Ղարաբաղը Հայաստանի ոչ թե աքիլլեսյան գարշապարն է, այլ Հայաստանին տարածաշրջանում ուժեղացնող ու հզորացնող հանգամանք, պարզապես մենք ժամանակի մեջ այդ ընկալումից նահանջում ենք ու …

-Մոնթեն ասում էր՝ կորցնենք Ղարաբաղը, կկորցնենք մեզ: Այդ զգացողությունը նորմալ մարդկանց մեջ չի մարել, բայց ստեղծվել է այնպիսի մթնոլորտ, որ այսօր Ղարաբաղը համարվի Հայաստանի աքիլլեսյան գարշապարը, թեև այդպես չէ ու չի եղել երբեք:

-Լավ, կա մշակութային էլիտա, ինչո՞ւ իր խոսքով գաղջ մթնոլորտը չի ցրում, իր ճշմարտությունը չի բերում:

-Ռուսախոս ու ռուսագիր հայ ընկերուհիս կարդացել էր Անդրեյ Տարկովսկու հարցազրույցը ու հիացած էր՝ ի՜նչ համարձակություն, ի՜նչ խորք: Այո, բայց ասացի՝ այնքան գրող կա, որ այսօր գրում ու խոսում է ավելին: Չհավատաց, երեք օր հետո Նորայր Ադալյանի մեծ հարցազրույցը տպագրվեց, ասացի՝ կարդա: Դժվարությամբ է հայերեն կարդում, բայց կարդաց ու հիացած զանգահարեց՝ «Լավ էլ ասում եք, ամեն ինչ էլ ասում եք», ու ես զգացի, որ նրա ձայնի մեջ նաև հարգանք հնչեց առ հայ մտավորականը: Ինչո՞ւ ասողների ձայնը տեղ չի հասնում, որովհետև հատուկ բարձրացվում է պալատական անվանվող մտավորականության ձայնը:

-Ընտրություններում ժողովուրդը ձայնը տալիս է սովորաբար ընդդիմությանը, այդ գործոնը այս դեպքում չի՞ աշխատում:

-Հովհաննես Թումանյանը, որ սպիտակ ձին նստած գյուղից գյուղ էր անցնում, հայկական գյուղերից մտնում էր թուրքի գյուղերը, և սահմանն էր գտնում և սահմանագիծը ու այդ երկու սահմանները միացնող կետն էր գտնում: Ո՞ր սահմանը գտնի մտավորականը, ո՞ր սահմանը եզրագծի: Մեր միջի թուրքը տարադեմ է, չես հասկանում՝ ում ձայնը ինչու եկավ այդ պահին, քո յուրայինների մեջ դու ոչ թե օտար ես, քո յուրայինների մեջ դու չես հասկանում քո յուրայիններին:

-Հայ գրականության ընդհանրական հերոսը այդ գաղջ մթնոլո՞րտն է կրում, թե՞ հաղթահարել է:

-Դրամատուրգիայի օրինակով ասեմ: Այնքան հեղափոխական մտքեր կան պիեսներում՝ քաղաքականությունից հեռու, թվում է՝ անկապ, անտարբեր, բայց՝ խորքային ու հզոր: Ցանկացած գործ ի վնաս թատրոնի հրապարակախոսական նյութ է: Այդ դրամատուրգների ձայնը գուցե հրապարակում չի հնչում կամ չի լսվում, նրանք իրենց ամբողջ ասելիքը բերում են թատերական տարածք: Այսօր ստեղծվող գրականության մեջ այնքան ըմբոստություն կա, այնքան դառնություն ու դիմադրություն, հակընդդեմություն, չգիտեմ, մեկ էլ ե՞րբ է այսպես եղել: Վերջերս Ռուբեն Հովսեփյանի 70-ամյակն էր, և նոր գործ խնդրեցի, պատմվածք տվեց, որ պայթուցիկ է՝ տաս հեղափոխություն արժի, բայց մեր օրերի ողբերգությունն է, որ բառը կորցրել է իր կշիռը: Չգիտեմ՝ այսօր ո՞ւմ է պետք խոսքը, բայց եթե գրվում է, ուրեմն եթե ոչ այսօր, տաս տարի հետո այսօրվա ռումբերը պայթելու են: Բառը չի կորչում, ձեռագրերը չեն այրվում, օրվա իշխանավորիկը բառը սպանում է ընդամենը օրվա մեջ, ոչ ավելի: Գուցե դա էլ մտավորականի քինախնդրությունն է:

-Այդ հեղափոխությունը թատրոնում հնչելիս արձագանք ստանո՞ւմ է: Հրապարակախոսությունը սպանում է թատրոնը, բայց ի՞նչ է ծնում:

-Վարդան Պետրոսյանը լավագույն օրինակն է: Նրա բերածը թատրոն չէր, բայց նա բերում էր այն խոսքը, որ գրողը, երբ գրում էր, արձագանք չէր ստանում: Ողբալի է երկիրը, որի թատրոնի բեմից հրապարակախոսությունն է ծափերի տարափ ծնում: Խոսքը Վարդան Պետրոսյանի տաղանդի կամ քաղաքացիական համարձակության մասին չէ, դա ուրիշ հարթություն է, ի վերջո, եթե երկիրն ուրիշ լիներ, Վարդան Պետրոսյանն ուրիշ խոսք կբերեր: Այսօր թատրոնի բեմից ծափեր է տանում ոչ թե հոգեբանական, մարդու ներաշխարհի հայելին դարձող խոսքը, այլ մեր օրերի մեջ նշանային դարձած աֆորիզմը այս ու այն հայտնի գործչի մասին, ու դա արդեն ախտորոշում է: Թատրոնը մարդու պատմությունն է, ես ներկայացման եմ գնում մարդուն ճանաչելու: Վերջերս Արամոն ու Լուիզա Ղամբարյանը Էմմա Պետրոսյանի հրաշալի պիեսով, Սուրեն Շահվերդյանի նույնքան հրաշալի բեմադրությամբ այնպիսի պատմություն պատմեցին, որ երկու ժամ նստում ես դահլիճում ու կտրվում ես ամեն ինչից: Թատրոնը դա է, որ տեսնում ես դերասանին ու մոռանում, որ դերասան է, կամ տեսնում ես ու զարմանում՝ դու դա՞ էլ կարող ես, մի բառով իմաստ փոխել էլ կարո՞ղ ես, բայց այդ ներկայացումն այն մարգարիտներից է, որ փայլատակում է ու … ասպարեզում մնում է «32 ատամը»: Ես հավատացած եմ, որ ժամանակը կգա ու կարժևորվի Armcomedy-ի տղաների արածը՝ այդպիսի քաղաքական սատիրա այդքան բարձր պրոֆեսիոնալիզմով, ենթատեքստերով, թիրախային քննադատությամբ ու դերասանական արվեստով՝ եզակի է իր ժանրի մեջ:

-Դրամատուրգիան գրականության մեջ մեկուսի կեցվածք ունի, ինչո՞ւ:

-Միշտ էլ այդպես է եղել ու կլինի, որովհետև երկու տիրոջ ծառա է: Արձակագիրը վեպը գրում է և ուղղում ընթերցողին, դրամատուրգի գործը գնում է դեպի թատրոն՝ հանդիսատեսին, բայց նաև՝ ընթերցողին:

-Դա շահեկա՞ն է, թե՞ վնասաբեր:

-Մեդալը միշտ երկու կողմ է ունենում: Պերճ Զեյթունցյանը մի անգամ ասաց՝ պիեսը գրում ես, եթե նույնիսկ 20 անգամ է բեմադրվում, միջին հաշվով 200 մարդ է նայում, ստացվում է 4000, բայց ներկայացումներ կան, որ տարիներով են բեմում: Գիրքը առավելագույնը այսօր տպագրվում է 500 օրինակով, համեմատեք: Ինչ հանրագումար էլ անես, դրամատուրգները շահեկան վիճակում են: Բայց երբ քննադատությանն է հերթը հասնում, չգիտես ինչու, գրականագետները գործը թողնում են թատերագետներին, թատերագետները՝ գրականագետներին: Գրական քննարկումների, պլենումների, սեմինարների ժամանակ ամեն ինչի մասին խոսում են, դրամատուրգիան չեն հիշում: Մենք՝ դրամատուրգներս, մեծահոգի ենք, մեր լսարանն ավելի մեծ է, ու մենք կարող ենք լռել: Այս պարագայում ասեմ, որ ավելի կարևոր է հանդիսատեսի կարծիքը, քան ընթերցողի, որովհետև ընթերցողը միայն հեղինակին է կարդում, իսկ հանդիսատեսը պիեսը, բեմադրությունը, դերասանին է գնահատում:

-Ինչո՞ւ են ռեժիսորները բողոքում, որ պիես չկա, դասականների հույսին են, այն էլ՝ համաշխարհային:

-Սովորույթով կամ էլ՝ ինքնաբերաբար: Իմ «Պենելոպեն» Սուրեն Շահվերդյանը բեմադրեց, Ագնեսա Շահնազարյանը խաղաց, մեզ հրավիրել էին Մոլդովա, այնտեղ «Բալթյան տուն» ռուսաստանյան ամենամեծ փառատոներից մեկի կազմակերպիչներից հրավեր ստացանք: Երկու կին ու մի մեծ ճամպրուկ՝ բեմական ռեկվիզիտով, գնացինք Պիտեր: Առաջին օրն ընդունեցին հարգանքով ու թերահավատ՝ եկել են, ի՞նչ անեն: «Բալթյան տունը» ոչ գումար է տալիս, ոչ մրցանակներ է շնորհում, փոխարենն ունի քննարկումների հարթակ, որտեղ հավաքվում են Մոսկվայի ու Պիտերի ամենաահավոր քննադատները, որ կարող են մարդու ուղղակի ոչնչացնել, ինչպես արեցին Իսրայելի վարչապետ Բենիամին Նեթանյահուի եղբոր պիեսի հետ, որ բեմադրել էր ուզբեկական ազգային թատրոնը՝ մի քանի տասնյակ մարդ, վագոնով բերած ռեկվիզիտ… Բեմադրության հաջորդ օրը քննարկումն այնպես էր գնացել, որ հեղինակին մնացել էր հարցնել՝ «Ինձնից ի՞նչ եք ուզում», ու ստանալ պատասխան՝ «Պիես չպիտի գրեք»: Ու որքան թերահավատ մեզ նայում էին առաջին օրը, նույնքան հիացած, երբ Ագնեսան խաղաց պիեսը՝ ռուսերենով: Խտասալիկը կա, ու կարող եք համոզվել, որ «Բալթյան տան» քննարկման առաջին պահից մինչև վերջինն այնքան գովեստ է հնչել, որ ես ու Ագնեսան մի քիչ թեթևամիտ լինեինք, հանճարի բարդույթով կվերադառնայինք: Երեք քննադատների առաջարկով պիեսներս տվեցի բեմադրության, Ագնեսան Իսրայելից Ավստրալիա հրավերներ ստացավ: Բայց երբ նույն ներկայացումը հայերենով Ագնեսան խաղում է Երևանում, դահլիճը արձագանքում է հրաշալի, իսկ մասնագիտական որևէ գնահատական չի հետևում: Ես Վրաստանից եմ, որտեղ 23 տարի եմ ապրել, ու լավ գիտեմ, որ վրացիները մեկը մեկին պահելու, իրարով հիանալու, թեկուզ արտիստական վարպետությամբ ինչ-որ բան թաքցնելով՝ ունեն այդ կարողությունը՝ չեն ոչնչացնում իրար: Այստեղ ոչնչացնում են: Աղասի Այվազյանը, որ նույնպես Վրաստանից էր, մի օր ինձ ասաց. «Մենք այստեղ մենակ ենք՝ ես էլ, դու էլ, բայց դու այնքան ուժեղ ես, որ կարողանում ես քո շուրջը դրամատուրգներին հավաքել ու կարողանում ես նրանց պահել, ես մենակ մնացի»:

-Ինչպե՞ս ջարդել այդ կաղապարը՝ ժամանակո՞վ, թե՞ գիտակցությամբ:

-Գիտակցությամբ ու միայն գիտակցությամբ: Եթե մարդու գիտակցությունը չլինի, բոլորիս մեջ էլ կան և տաս պատվիրանները, և յոթ մեղքերն ու յոթնապատիկ գայթակղությունները, այնքան հեշտ է նախանձելը, բայց եթե գիտակցություն ունես, հասկանում ես, որ նախանձը նախ ոչնչացնում է քեզ: Ուղեղ չունեցողը դա չի մտածում, ինքը մտածում է դիմացինին ոչնչացնելու մասին, բայց նրան ոչնչացնելով՝ ոչնչացնում է իրեն: Սիրում է ոչ թե սիրտը, որ ընդամենը արյուն մղող մխոց է, այլ գիտակցությունը: Իսկ երբ նահանջում է գիտակցությունը, նույնիսկ տաղանդավոր մարդիկ կորցնում են իրենց:

-Տաղանդը հանցանշա՞ն է դառնում:

-Համաշխարհային գրականությունը հազարավոր օրինակներ ունի՝ տաղանդը ամեն ինչ տալիս է, բայց չար ուժը տիրում է, ու մարդը վերջանում է: Ասում են՝ սատանա է մտել մեջը, ի՞նչ է դա նշանակում: Նշանակում է՝ չարանալ, նախանձել: 90-ականներին, ինչքան էլ գիտեի, որ պատերազմ է, դիրքերում տղաները կռվում ու զոհվում են, պահ էր գալիս, որ, մարդ ես, տաք ջուր ես ուզում, լույս ես ուզում, այդ պահերին միակ աղոթքս էր՝ Տեր Աստված, այնպես արա, որ չչարանամ: Հետո հասկացա, որ հենց այդ պահին ինչ խնդրում էի՝ ստանում էի, որովհետև բարձրաձայն ասում էի: Սատանան չարությունն է, ոչ պոզավոր է, ոչ պոչավոր է: Սատանան ուրիշ տեղ չէ, քո մեջ է, դու պիտի սատանային հաղթես, Աստծուն քեզ մոտ պահես, իսկ դրան ընդունակ են միայն մարդու ուղեղը, նրա գիտակցությունը, մնացածը մանրուքներ են, որ այս կամ այն կերպ դասավորվելով, դառնում են ճակատագիր:

***

Մենք հիմա էլ երբեմն առ երբեմն հանդիպում ենք, բայց… հարցազրույցի հավես չունենք, գուցե համարում ենք, որ միմյանց այլևս հարցեր չունենք, իսկ իրականում երկուսս էլ այնքան պատասխան ունենք, որ անիմաստ է հարց ձևակերպել:

Կարդացեք նաեւ Կարինե Խոդիկյան. Համաձայնության հրապարակը միանգամից չի ստեղծվի

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: