Կարդացեք նաեւ. Ռազմիկ Դավոյան. Բաց աչքերով նայենք պատմությանը եւ ինքներս մեզ

2000-ի հուլիսի 1-ին Ռազմիկ Դավոյանը դարձավ 60 տարեկան՝ նա արդեն ՀԳՄ նախագահ չէր, նախագահի խորհրդական էր (մինչեւ հիմա չեմ հասկանում՝ ի՞նչ խորհուրդներ պիտի տար ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ նախագահին՝ կենսական էներգիայի՞ մասին): Նա ՀԳՄ նախագահ դարձավ եռօրյա բուռն համագումարից հետո, որտեղ բոլորը բոլորին մեղադրում, հայհոյում ու անիծում էին (լռում էր միայն Հրանտ Մաթեւոսյանը), եւ այդ մթնոլորտում նախագահ ընտրվելը Հերակլեսի 13-րդ սխրանքն էր, որ այդպես էլ չհաշվվեց որպես սխրանք, ինչպես եւ Ռազմիկ Դավոյանը ստեղծված պայմաններում չկարողացավ կատարել իր նախընտրական խոստումները՝ նպաստել գրողների նյութական վիճակի բարելավմանը, գրքերի տպագրմանը, մթնոլորտի փոփոխությանը… ՀԳՄ նախագահ լինելը (1994-1996) սոսկ տող էր նրա ինքնակենսագրության մեջ, հազիվ թե կենսական էներգիա տվեց նրա բանաստեղծությանը, կամ՝ ՀԳՄ-ին: Բայց այդ ամենն արդեն անցյալ էր, երբ 2000-ի ամռանը ես նրա հետ նորից հարցազրույց էի անում ու նա 60-ամյա բանաստեղծ էր…

***

-Ի՞նչ գիտեք Ձեր մասին, որ ուրիշները չգիտեն:

-Նախ չգիտեմ, թե ուրիշները ինչ գիտեն ու չգիտեն: Ենթադրությունների վրա հենված անորոշության պատճառով սխալվել չեմ ուզում: Ամեն ինչ էլ գիտեն: Կամ՝ էլ՝ ոչ ոք ոչինչ չգիտի:

-Ի՞նչ է նշանակում 60 տարեկան լինել:

-Բացարձակապես չգիտեմ: Ըստ երեւույթին՝ տարիքի հարցը կապվում է ֆիզիկական հոգնության կամ կայտառության հետ: Ոչ շատ հոգնած եմ, ոչ էլ շատ կայտառ:

-Ի՞նչ էր նշանակում բառը 20 տարեկան Ռազմիկ Դավոյանի համար, ի՞նչ էր նշանակում 30 տարեկան Ռազմիկ Դավոյանի համար եւ հիմա:

-20 տարեկանի համար բառը պայթյուն է, բռնկում, ծաղկում, ժայթքում: Բառը հրավառություն է լինում 20 տարեկանում: Հետո՝ հաջորդ տասնամյակներում ու հիմա բացահայտել-բացահայտում է մնացած հատկանիշները, պահանջելով բառի հանդեպ զգուշություն, ավելացնելով իմաստնություն, հավասարակշռելով ամեն ինչ:

-Բառից երբեք չե՞ք վախեցել:

-Եթե լեզուն բնատուր կամ Աստվածատուր է, ինչի՞ց պիտի վախենամ: Բառի հետ միշտ հաշտ եմ եղել: Բառի մեջ զգացել եմ աշխարհի ու տիեզերքի ներդաշնակությունը:

-Ի՞նչ պիտի ավելանա, ի՞նչ պիտի պակասի բառերից, որ դառնան բանաստեղծություն:

-Պոեզիա դառնալու համար բառերն իրենք իրենց են շարահյուսվում: Կենսական էներգիան պահանջում է բառեր, որպեսզի փոխանցվի ու արտահայտվի: Կատարյալ փոխանցող եղար՝ լավ, ոչ այնքան՝ քո մեղքն է:

-Իսկ հակաբառեր չկա՞ն:

-Հակաաշխարհներն ու հակաբառերը մեր մտքի ծնունդն են: Ես նրանց երկրպագուն չեմ: Ես ներդաշնակություն եմ դավանում:

-Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ է քննադատությունը եւ ի՞նչ է արվեստի տեսությունը:

-Քննադատությունը գիտակ մարդու համար, բնական, ընթերցողի վիճակը չկորցրած մարդու համար հիանալի չափորոշիչ է կենսահաստատը եւ ոչ կենսահաստատը իրարից զանազանելու: Երբ ասպարեզը թափոնով է լցվում, քննադատությունը կարողանում է առանձնացնել, օգնելով մյուսներին՝ թափոնով չսնվել: Ուշադրությունը սեւեռել իրական արժեքների վրա: Արվեստի տեսությունն օգնական միջոց է՝ ճիշտ ընկալելու համար, տեսությունը պետք է նպաստի եղած համակարգի առավելագույն սնմանը:

-Ձեր կազմած սանդղակում որտե՞ղ պիտի լինի չափանիշը, ինչի՞ հետ պիտի համեմատի, որ թափոնից զատի:

-Չափանիշը ընթերցողի մեջ է՝ կարդացի՞ր Նարեկացու ՙՄատեանը՚, կյանքդ որքանո՞վ ավելացավ, որքանո՞վ հարստացար, սա բացարձակ չափանիշ է, որի չափման միավոր չկա: Ընթերցողը ինքն է ստեղծում համակարգման իր մեխանիզմը, որով էլ առաջնորդվում է: Խոսքը գրական միջավայրի մասին է:

-Միջավայրը կարո՞ղ է կործանել կամ փրկել:

-Քննադատությունը խիստ անարդար գնահատական է տվել Ջոն Սթայնբեկի մի գործին, եւ «Նյու Յորք թայմսը» նրան խնդրել է պատասխանել, որովհետեւ խմբագրությունն էլ անարդար է համարել: Սթայնբեկը շատ կարճ պատասխան է գրել, թե վերաբերմունքը խմբագրության գործն է, ինքը գրել է եւ ավարտել է, փառք Աստծո, որ քննադատությունը գրելիս չի կարողանում միջամտել, այլապես ոչ մի գրական գործ չի ստեղծվի: Միջավայրը սնուցման ամենամեծ աղբյուրն է, երբ կապ է ստեղծվում միջավայրի եւ գրողի միջեւ: Միջավայրը կարող է հիանալի սնել եւ քաջալերել իր արվեստագետին:

-Քաղաքակրթության սկզբից քաղաքականությունը զուգահեռվել է արվեստին՝ ամենատարբեր դրսեւորումներով: Ի վերջո՝ ի՞նչ է քաղաքականությունը արվեստի համար՝ ուղղորդի՞չ, արգելա՞կ, ուղեկի՞ց…

-Քաղաքականությունը հասարակությունը կազմակերպելու միջոց է, սկսած տոհմական-համայնքային վիճակներից մինչեւ հայրենիքի քաղաքական ըմբռնում եւ պետությունների կայացում: Արվեստը ամենայն հավանականությամբ գոյություն է ունեցել շատ ավելի վաղ: Եվ գոյություն է ունեցել իբրեւ գոյաբանության համակարգի մաս, ոչ թե քաղաքականության, պետական կառույցի, որովհետեւ ինքնադրսեւորման լավագույն ձեւը արվեստն է եւ շատ ավելի վաղ պիտի ձեւավորվեր քաղաքականությունից:

-Մարդիկ ինքնարտահայտվում են նաեւ քաղաքականության մեջ:

-Քաղաքականության մեջ ինքնարտահայտվում են քաղաքական կառույցների մակարդակով, ոչ անհատապես: Հետեւաբար պիտի ճիշտ տրամաբանության հանգենք, թեեւ գուցե ոչ «ճիշտ» բառն է տեղին, ոչ «տրամաբանությունը», բայց այս համակարգերը մենք օգտագործում ենք վաղուց: Վերջապես՝ արվեստը չէ, որ փորձել է քաղաքականությունն օգտագործել իր նպատակներով, այլ՝ քաղաքականությունն է ցանկացել արվեստն իրեն ծառայեցնել: Քաղաքականության այդ փորձերի բազում փաստեր կան, որի ամենակարկառուն օրինակը մեզ համար սովետական իշխանության տարիներն էին: Ուրիշ երկրներում էլ, իհարկե, ուրիշ փաստեր շատ կան: Բուն արվեստը քաղաքականությունը պետք է օգտագործեր խեղաթյուրելով, քաղաքականությունն ավելի շատ օգտագործել է արվեստագետներին, քան՝ արվեստը: Որովհետեւ ամենադեմոկրատական քաղաքականությունն անգամ իր բնույթով բռնություն է նշանակում, իսկ բուն արվեստը բռնություն չի հանդուրժել եւ չի հանդուրժելու, ընդորում, ոչ թե գերակայություն ձեռք բերելու, այլ գոյություն ունենալու համար: Ուրեմն այս փոխհարաբերությունը շինծու պետք է լիներ, որովհետեւ որեւէ քաղաքականություն չփորձեց արվեստն օգտագործել բուն արվեստի, այսինքն՝ կենսասնման ու կենսահաստատման համար, այլ փորձում է օգտագործել հանուն գերակայության՝ ըստ իր շահերի:

-Այդ դեպքում արվեստագետն ամենաանպաշտպան մարդն է թե արվեստում, թե քաղաքականության մեջ:

-Արվեստագետն ընդհանրապես անպաշտպան մարդ է եւ երկիմաստ գոյություն է դառնում քաղաքականությանը հարաբերվելիս՝ մի կողմից քաղաքականությանը տուրք տալով, մյուս կողմից՝ արվեստը պահպանելով:

-Երբեւէ փորձե՞լ եք նկարել:

-Միայն մեկ անգամ, նկարիչ ընկերներիցս մեկի տանը: Շատ եմ սիրում նկարիչներին՝ իրենց պարզությամբ ու բարությամբ: Առաջին եւ միակ յուղաներկ կտավս ինքնադիմանկար էր՝ ճակատին կարմիր խաչով: Հաջորդ օրը Մինաս Ավետիսյանը տեսել էր եւ ասել՝ Ռազմիկն է նկարել: Նախ մի քիչ իրեն նման է, հետո էլ՝ միայն բանաստեղծը ինքնադիմանկարի ճակատին խաչ կդնի: Շատ սիրում եմ նկարչությունը եւ այն ներդաշնակությունը, որ նկարչությունը հաստատում է կամ փորձում է հաստատել աշխարհում:

-Ամեն ժամանակ ստեղծում է իր առասպելը, Ձեր կարծիքով՝ մեր ժամանակները ի՞նչ առասպել են թողնելու սերունդներին:

-Մեր ժամանակների առասպելը, ինչպես առասպելներն ընդհանրապես, բխելու են իրականությունից, որովհետեւ երբեք էլ դուրս չեն եղել զգայական աշխարհից: Ավելի որոշակի՝ փորձելու ենք գտնել մեր տեղն աշխարհում:

-Մի՞թե նոր պիտի փորձենք, մի քանի հազար տարի ի՞նչ էինք անում:

-Խնդիրը որոնումն է, որ երբեք չի ընդհատվում: Ես գնահատում եմ մեր պահանջատիրության իրագործման Ղարաբաղի ազգային-ազատագրական պայքարը, ուզում եմ մեր ուժերը զորացնենք եւ ուրիշները ձեռք քաշեն մեր ունեցվածքին տիրելու փափագից: Մենք պիտի նոր ձեւեր գտնենք միջազգային հանրությանը ներկայացնելու դարասկզբի մեծ անարդարությունները ընդունելու պահանջը: Մոտեցել է Սեւրի դաշնագրի 80-ամյակը: Կովկասի տարածքները բաժանելիս Ժնեւում, ապա Լոզանում վերջնականապես մեր իղձերը կործանեցին: Բոլոր բանակցությունները դաշնակից երկրների միջեւ չգիտեմ միամտաբար, չգիտեմ անամոթաբար՝ Կովկասի տարածքները բաժանելիս՝ հայերին անընդհատ ասում էին. «Էս խեղճ ադրբեջանցիները գնալու տեղ չունեն, դուք Սեւրի դաշնագրով ստանալու եք 6 վիլայեթները, 80000 քառակուսի կիլոմետր տարածքով ընդարձակ երկիր եք ունենալու եւ մի պահանջեք Ղարաբաղն ու Նախիջեւանը, Ջավախքը»: Այս անպարկեշտ մոտեցումներով Հայաստանը զրկեցին կենսական ու իրական տարածությունից: Քարոզում եմ, որ մարդկության ուշադրությունը հրավիրվի այս փաստին: Հատկապես նախկին դաշնակից երկրների եւ ԱՄՆ-ի, որի նախագահ Վուդրո Վիլսոնը խորհրդաժողովում հրաժարվեց Հայաստանի մանդատը վերցնել, որովհետեւ մեծ ծախսեր էր պահանջել՝ 757 միլիոն դոլար, որով հսկայական մի երկիր ու ընտիր-ազնվագույն ժողովուրդ իր գոյության հենարանն էր կորցնում:

-Դուք լրջորե՞ն ուզում եք ինձ հավատացնել, որ դարավերջին էլ հայերս պիտի մնանք միամիտ, պարկեշտ, աշխարհի քաղաքական չափանիշներով՝ ուղղակի անխելք ժողովուրդ, որ առաջնորդվում է ազնվության, օրինաչափության չափանիշներով եւ դեռ չի հասկացել, որ ամեն երկրի համար իր շահերն են գերագույն կարեւորություն ներկայացնում, ոչ թե մարդասիրական-ազգափրկիչ ինչ-ինչ խնդիրներ:

-Այսօրվա աշխարհի քաղաքականության գործող համակարգերում մեր ներկայությունը զգացնել տալու եւ մեր գոյության անհրաժեշտությունը համոզելու խնդիրը կա: Բայց ես բնավ չեմ ուզում, որ դարասկզբի միամիտը լինենք: Հազիվ թե այսօր գործող համակարգերում մենք մեր առասպելը իրականություն դարձնենք: Բայց ես գիտեմ, որ մենք հնարավորություն ունենք: Մարդկությունը պիտի հրաժարվի որոշ իրողություններից, որ գոյությունը շարունակվի: Եթե կանխորոշված լիներ մարդկության վերջնական կործանում, գոյատեւման հնարավորությունները չէին լինի: Ազգություններն աշխարհում պետք է դասակարգվեն, բնորոշվեն, գնահատվեն ոչ թե իրենց կարողությունների եւ իրենց տրվելիք առավելությունների տեսանկյունից, այլ պետք է նրանց գնահատական եւ վերաբերմունք ցույց տրվի իրենց պարտականությունների տեսանկյունից: Երբ կանցնեն գերակայության եւ ագրեսիայի համակարգից պարտավորությունների ճշտման համակարգի, այդ առասպելը կդառնա իրողություն:

-Այդ դեպքում ո՞վ պիտի լինի այսօր հայ գրողի հերոսը եւ ի՞նչ իդեալներ պիտի գրողը ընթերցողին ներկայացնի:

-Ես չգիտեմ՝ մեր գրողներն ինչ հերոսներ են տվել, այնուամենայնիվ, մնայուն-անմահ հերոսներն էպոսից են, որ մեր ժողովրդի հետ հավիտենապես ապրող են: Հետո՝ անհատներ, ստեղծագործողներ կամ ազգի համար պայքարած մարդիկ:

-Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրին» հիշու՞մ եք՝ հանկարծ Վարդանի կամրջի վրա հետ եմ նայում ու չգիտեմ Մեռելի Ենոքի, չգիտեմ Տելեֆոն Սեթոյի աչքերի միջից ինձ է նայում հազարամյա ոգին Նաիրի: Իսկ գուցե հենց հազարամյա ոգին է Նաիրիի մեր հերոսը:

-Այդ հազարամյա ոգին ամենահզոր ներկայությունն է եւ տրված չէ, որ միայն հայը վայելի ու հպարտանա, այդ ոգին տրված է մարդկությանը սնուցելու համար:

-Գրականության ու մշակույթի նահանջը չէ՞, որ հազարամյա ոգին այսօր ստեղծում է եթե ոչ ֆիզիկապես, հոգեպես թույլ, մոլորված, պարտվող մարդկանց կերպարներ՝ իբրեւ դարավերջի գրականության հերոսներ:

-Երբ գլուխներս խոթում ենք մեր ժամանակի եւ կենցաղի մեջ, այդ զարհուրանքը կարող է առաջանալ, բայց երբ մեր հայացքը բարձրացնենք վերեւ, վիճակը կփոխվի:

-Ուրեմն՝ ե՞րբ ենք բարձրացնելու, ո՞ր հազարամյակում: Երբեւէ՞:

-Եթե համաշխարհային կառավարման համակարգի կողմից մեզ վրա պարտադրանքներին նայենք, զարմանալի կդառնա, որ ինչ-որ ձեւով դեռ գոյություն ունենք: Քո գոյությունը պիտի համաձայնեցնես եվրոպական-ամերիկյան գոյաձեւերի համակարգերին: Եթե չես համաձայնեցնում, իրենց գերիշխանությամբ միանգամից հարվածում են գլխիդ: Նրանք կարծում են, որ իրենք, եթե կատարյալ էլ չեն, կատարելության ճանապարհին են, իրականում, իրենց լուսավոր մտածողների գնահատականով իսկ, այլասերման ճանապարհին են: Նրանց պարտադրանքներն են կառավարում աշխարհը, գերտերությունների գերակայությունները: Այդ ծանրությունը մենք կրում ենք եւ կրելու ենք ուրիշ փոքրաթիվ ժողովուրդների հետ: Եվ ամենախոցելի դիրքում են օժտվածները, տաղանդավորները, մյուսները թեթեւորեն մտնում են այդ շղթայի մեջ, գտնում են իրենց տեղը եւ գնում են այդ ճանապարհով:

-Ձեզ չի՞ թվում, որ հենց այդ պատճառով էլ այսօր ժողովուրդը իրականում անտարբեր է իր մշակույթի էլ, իր արվեստագետների նկատմամբ էլ: Այսօր մարդուն պետք է հաց, աշխատանք, որ տղային բանակ չտանեն, լույսի փողն էլ չտա, ձմեռն էլ չգա…

-Արվեստը երբեք չի մեռել եւ չի մեռնելու, բայց ժողովուրդը ոչ թե անտարբեր է դարձել, այլ այդպես իր ներսում ողբում է: Եթե չի կարողանում իր օրվա հացը ապահովել, դա մշակույթի խնդիր չէ: Վստահ եղեք, որ շատ շուտով աշխատատեղերի խնդիրն էլ է լուծվելու, եւ առաջին իսկ օրը, երբ մարդը կուշտ կերավ, քնեց ու արթնացավ, վազելու է նկար նայելու, երաժշտություն լսելու ու բանաստեղծություն կարդալու:

-Շուտով՝ ե՞րբ: Ո՞ր սերնդի կյանքում: Օրեցօր նվազող բնակչությամբ երկրում դու լրիվ ուրիշ խնդիրներ ես լուծում, քան կարողունակ, պաշտպանունակ ու հզորացող երկրներում, որոնցից մեր երկիրը դեռ հեռու է:

-Ահռելի ցավալի է, որ այսօր մեր ժողովրդի գրեթե կեսը Հայաստանի Հանրապետությունից արտագաղթել է: Ես նոր եմ վերադարձել ԱՄՆ-ից ու Պարսկաստանից եւ տեսել եմ, որ արտագաղթածների աչքից արցունքը կախված է: Նրանք վերադառնալու են:

-Բնականաբար, բայց վերադառնալու են, երբ այլեւս հեռանալու պատճառ չլինի: Հազիվ թե նրանք բոլորը հեռանում են լավ ապրելու, տաք արեւի եւ օտար ափերի կարոտից: Այդ հեռացումի մեջ ոչ թե մեղք պիտի փնտրել, այլ՝ ողբերգություն: Չկայանալու ողբերգությունը, երբ կյանքը միայն մեկն է:

-Քանի աշխատատեղեր ստեղծված չեն, կգնան, բայց, շեշտում եմ, որ շատ շուտ, մոտ ապագայում վերադառնալու են, մինչեւ տարեվերջ վերադառնալու են:

-Ի՞նչ երաշխիքներ կան նման վստահության: Գործարանում չաշխատող հաստոցը մեռած մարդուց սարսափելի է: Արտադրության վերագործարկումը բարի կամքի դրսեւորում չէ միայն, ինչպե՞ս պիտի մինչեւ տարեվերջ նման խնդիր լուծվի:

-Համաձայն եմ: Եվ, այնուամենայնիվ, խնդիրը հանգում է աշխատելուն, բարի կամքի դրսեւորմանը:

-Բանաստեղծ եւ նախագահի խորհրդական՝ հակասակա՞ն չէ: Սովորաբար ընդունված տեսակետ է, որին ես համաձայն չեմ, որ արվեստագետը ընդդիմություն է: Այդպե՞ս է:

-Արվեստների զարգացման ամենաբուռն պահերից մեկը Կիլիկյան թագավորությունում իշխանության եւ արվեստագետների համագործակցության ժամանակն էր՝ Հեթում թագավորի կառավարությունը: Այդ ներդաշնակությունը վկայում է, որ արվեստագետը հանգիստ կարող է ընդդիմություն չլինել եւ նպաստել ազգի զորացմանը: Ինձ խիստ անբավարարված կզգայի, եթե երկրի այս ծանր վիճակում քաշվեի իմ անկյունը՝ գրելու համար:

-Պետական պաշտոնյա Ռազմիկ Դավոյանին լավ կամ վատ ինչ-որ մեկը կփոխարիներ, բանաստեղծ Ռազմիկ Դավոյանին իր գրասեղանի առաջ ո՞վ է փոխարինելու:

-Լավ կամ վատ փոխարինելը չեմ ընդունում: Ես ցավակից եմ բոլորի ցավերին: Այլապես մի արտագաղթող էլ պիտի ավելանա: Պետական պաշտոնյա Ռազմիկ Դավոյանը բնավ չի խանգարում բանաստեղծ Ռազմիկ Դավոյանին: Այս աշխատանքը գուցե ֆիզիկապես հոգնեցնում է, բայց հոգեկան խաղաղություն է տալիս, որ ինչ-որ չափով նպաստեցի ճիշտ ուղիով գնալուն: Իսկ այդ դեպքում գրելը շատ ավելի հեշտ է: Իմաստ ունի:

-Ձեր ամենամեծ ցանկությունը ո՞րն է:

-Ժողովրդի դեմքին հանգստություն տեսնել:

-Քավելու կարիք ունեցող մեղքեր չե՞ք գործել:

-Անընդհատ գործում եմ եւ անընդհատ էլ քավում:

-Ձեր հարցը ինձ:

-Ինչ որ անում ես՝ հանգիստ խղճո՞վ ես անում:

-Մինչեւ հոկտեմբերի 27-ը՝ այո, հետո՝ ոչ:

***

22 տարի հետո այս հարցազրույցը դառնում է մեր ընդհանրական միամտության ու մեր հույսերի մեջ խաբվածության հայելի, որ ժամանակի ամալգամը ավելի է խորացնում: Բայց բանաստեղծները, երեւի, ի վերջո նաեւ հավատի պահպանության համար են՝ անկախ կյանքի, տիեզերքի ու ժամանակի հակասություններից:

***

Տարբեր առիթներով Ռազմիկ Դավոյանի հետ բազում հանդիպումներից հիշում եմ վերջինը՝ 2021-ի աշնանը, Հանրապետության հրապարակում, երբ պատահաբար դուրս եկանք դեմ առ դեմ, ես բարեւեցի, ինքը պատասխանեց՝ ծանո՞թ ենք: Ինձ մնում էր ասել՝ «Ներեցեք, երեւի սխալվել եմ», ու՝ շարունակել ճանապարհս…

2022-ի հունվարի 11-ին նա վախճանվեց՝ 81 տարեկանում: Երեւի կենսական էներգիան սպառվել էր…

Կարդացեք նաեւ. Ռազմիկ Դավոյան. Բաց աչքերով նայենք պատմությանը եւ ինքներս մեզ

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: