Հայկական աշխարհը նշում է Օսմանյան կայսրությունում եւ Թուրքիայում 1915-1923թթ. տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանության 104-րդ տարելիցը: Ավելորդ է ասելը, թե ինչ նշանակություն ունի այդ ողբերգությունը հայ ժողովրդի պատմության համար եւ որքան է այն արմատավորվել մեր պատմական հիշողության մեջ: Այս թեմաներով գրվել են հարյուրավոր մենագրություններ, նկարահանվել են գեղարվեստական եւ փաստավավերագրական ֆիլմեր, գրվել են երգեր եւ ստեղծվել ասոցիացիաներ: Տվյալ վերլուծական էսսեի շրջանակներում կցանկանայի դիտարկել այս իրադարձության որոշ քաղաքական ասպեկտներ, որոնք մեզանից հատուկ ուշադրություն եւ վերլուծություն են պահանջում: Սովորաբար այդ օրվանից մի քանի ամիս առաջ եւ որոշ ժամանակ հետո կարելի է տեսնել տարբեր երկրների իշխանական կառույցներում ընթացող քննարկումներ, որոնք ավարտվում են այդ վշտալի օրը հայ ժողովրդին կարեկցանք արտահայտող որեւէ օրենսդրական ակտի կամ բանաձեւի ընդունմամբ: Ցեղասպանության հետեւանքներից մեկը դարձավ երկրագնդի տարբեր անկյուններում՝ արեւոտ ամերիկյան Կալիֆոռնիայից մինչեւ ռուսաստանյան Սիբիրի ձյունոտ դաշտավայրեր սփռված նոր խոշոր համաշխարհային սփյուռքի ձեւավորումը: 

Այլ երկրներում ծնված եւ մեծացած հայերի համար միշտ կարեւոր է եղել 1915-1923թթ. իրադարձությունների հանդեպ իրենց բնակության երկրի վերաբերմունքը: Ավելին, ելնելով հենց Ցեղասպանության հանդեպ դիրքորոշումից էլ մեծ հաշվով ձեւավորվում էր հայ համայնքի կողմից այդ երկրի ընկալումը՝ անկախ գտնվելու վայրից: Հարյուրամյակի օրը ամերիկահայերն իրենց հիացմունք էին արտահայտում Ռուսաստանի եւ այդ երկրի ղեկավար Վլադիմիր Պուտինի նկատմամբ, որը ժամանեց Երեւան մի շարք միջոցառումների մասնակցելու նպատակով: Միեւնույն ժամանակ, Մոսկվայում, Թեհրանում, Սիդնեյում եւ Կահիրեում հայերը հոտնկայս ծափահարում էին Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Օլանդին, որը հայտարարեց, որ այդ օրը Երեւանից բացի այլ վայրում գտնվել չէր կարող: Հեռավոր 80-ականներին նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի ելույթից հետո, որում առկա էր «Հայոց ցեղասպանություն» արտահայտությունը, շատ ընտանիքներ սկսեցին իրենց նորածին երեխաներին անվանակոչել Ռոնի կամ Ռեյգան: Նույնը կարելի էր տեսնել նաեւ ֆրանսիական ուղղությամբ, երբ Ֆրանսիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնելու մասին օրենքն ընդունելուց հետո Հայաստանի Հանրապետությունում գրանցվում էին Նիկոլա կամ Սարկոզի անունները (Նիկոլա Սարկոզին այն ժամանակ Ֆրանսիայի նախագահն էր): Նմանատիպ օրինակներն անթիվ են, եւ ամեն տարի աշխարհասփյուռ հասարակ հայերն ակնկալում են նոր ճանաչումներ: 

Այդ մարդկանց հույզերը կարելի է հասկանալ. նրանց համար այդքան էլ կարեւոր չէ, որ Ռեյգանը Հայոց ցեղասպանության մասին հատուկ հայտարարությամբ հանդես չի եկել, այլ պարզապես հիշատակել է դրա մասին  Հոլոքոսթի զոհերին նվիրված իր ելույթում (որը գրել էր ճառագիր Քեն Խաչիգյանը): Նշանակություն չունի, որ քրեականացման մասին օրենքը փաստացի չի աշխատում («Փերինչեքի» հայտնի պարտված գործից հետո), իսկ օտար պետությունների կողմից ընդունված փաստաթղթերի մեծ մասը պարտադիր բնույթ չի կրում: Թուրքիայի արձագանքը նյարդային է, եւ թվում է, թե դա լիովին բավարար է: Սակայն ոչ ոք այդպես էլ չասաց, որ Անկարան չի կարող չարձագանքել, չէ՞ որ դրա համար են ստեղծվել բյուրոկրատիան եւ դիվանագիտությունը. երկիրը  պարտավոր է նման դեպքերում դժգոհություն արտահայտել՝ բողոքի նոտաներ հանձնելով կամ ետ կանչելով դեսպաններին: Սակայն արդյոք եղե՞լ են իրական քաղաքական, տնտեսական կամ այլ լծակներ, որոնք կստիպեին պաշտոնական Անկարային այլ կերպ նայել հարցին: Ոչ, չեն եղել: Ֆրանսիան եւ Ռուսաստանը մարդկության դեմ հանցագործությունը ժխտելու համար Թուրքիայի դեմ պատժամիջոցներ չեն կիրառում, այլ ակտիվորեն զարգացնում են երկկողմ եւ բազմակողմ կապերը: ՆԱՏՕ-ի քաղաքակիրթ եվրոպական անդամները չեն շտապում ճնշում գործադրել թուրքական կողմի վրա եւ առհասարակ վտարել նրան կազմակերպությունից: Աշխարհը հայտարարել է, որ ճանաչում է մեր ողբերգությունը, սակայն հետեւանքների հաղթահարման հարցում (հենց այն, ինչ իրական արժեք ունի) մեզ չի օգնելու:  

Ինձ համար այդ դիրքորոշումը միանգամայն հստակ է: Տարբեր պատճառներով այդ հարցում ոչ մեկ շտապողականություն չի ցուցաբերում: Ինչո՞ւ ֆրանսիացիները պետք է վերադառնան այնպիսի ցավոտ թեմաներին, ինչպիսին է Լոզանի պայմանագիրը, բրիտանացիները եւ ամերիկացիները չեն ուզում իրենց ծանրաբեռնել «Մոսուլի նավթի» մասին հիշողություններով («Կարմիր գծի» մասին համաձայնագիրը), իսկ Ռուսաստանը, հանդիսանալով Սովետական Միության իրավահաջորդ, որեւէ կերպ չի ձգտում վերադառնալ Մոսկովյան եւ այլ պայմանագրերի շուրջ քննարկումներին: Թուրքական իշխանությունների դեմ առկա այդպիսի քաղաքական մահակից զրկվելու որեւէ պատճառ եւս չկա. չէ՞ որ պատմությունը ցիկլիկ է, իսկ հերթական աճուրդը կարող է մեկնարկել ցանկացած պահի: Եվ ահա, այս պահին ինձ մոտ հարց է առաջանում, որն առաջին հայացքից կարող է տարօրինակ թվալ. «Արդյոք մենք ինքներս ճանաչե՞լ ենք Ցեղասպանությունը»: 1.5 միլիոն մարդ եւ իր բնական ֆիզիկական բնօրրանի զգալի մասը կորցրած ազգի համար ճանաչումը պետք է նշանակի մեծ քաղաքականության իրական եւ դաժան դասերի սերտում: Եվ ամենեւին էլ ոչ աշխարհը նման հանցագործությունների կրկնվելուց փրկելու նպատակով, քանի որ Հոլոքոսթի միջազգային ճանաչումը չփրկեց ոչ թութսիներին Ռուանդայում, ոչ Կամբոջայի ժողովրդին Պոլ Պոտից, ոչ էլ Դարֆուրի աֆրիկյան բնակչությանը: 

Առաջին դասը քաղաքականության հանդեպ ավելի լուրջ վերաբերմունքի անհրաժեշտության մեջ է: Իմոն դե Վալերան՝ Իռլանդիայի հիմնադիր հայրերից մեկը, ծայրահեղ իրատես էր եւ անընդհատ համոզում էր իր զինակիցներին, որ հզոր բրիտանական կայսրության հետ պայքարում սահմանափակ ռեսուրսներ ունեցող փոքր իռլանդական ազգի հաջողությունը կախված է որակյալ քաղաքական ռազմավարությունից: «Բռունցքները լավ բան են, եթե ուղեղն ուղղում է դրանք ճիշտ նպատակների»,- գրել էր նա իր ընկեր Մայքլ Քոլինզին, որը դիմադրության առաջին տարիներին պահանջում էր դիմել ռադիկալ քայլերի: Դե Վալերան շատ բաներ ընդօրինակել է սիոնիստական շարժման առաջնորդներ Թեոդոր Հերցելից եւ Մաքս Նորդաուից, իսկ անկախ Իսրայելի ապագա հայր Դավիդ Բեն Գուրիոնը հաջողությամբ միախառնել է երկրագնդի տարբեր անկյուններից իր բոլոր նախորդների փորձը: 104 տարի անց մենք դարձե՞լ ենք քաղաքական ազգ, որը քաղաքական պաշտոններին նշանակելու համար անհրաժեշտ ցենզեր է սահմանել: Ըստ իս՝ ոչ: 

Պաշտոնները դիտարկվում են ոչ թե որպես առաջընթաց ձեւավորելու, ռազմավարություններ մշակելու, սպառնալիքներ չեզոքացնելու եւ ազգին դեպի ապագա ուղղորդելու հնարավորություն, այլ որպես աշխատատեղեր՝ աշխատավարձ ստանալու եւ տարբեր բնույթի դիվիդենտներ կորզելու նպատակով դիրքը օգտագործելու համար: Մինչ օրս անկախ Հայաստանի որեւէ վարչակազմ այդպես էլ չկարողացավ ներկայացնել երկրի զարգացման երկարաժամկետ ռազմավարություն: Համազգային նպատակների եւ խնդիրների հստակ գիտակցումը հանդիսանում է սեփական գոյության ոչ միայն մետաֆիզիկական ընկալման, այլեւ ամենօրյա անվտանգության՝ ֆիզիկական, հոգեւոր, գաղափարախոսական հիմնավոր պայման: Օսմանյան տիրապետության 6 դարերի ընթացքում հայերին հետեւողականորեն զինաթափում էին՝ արիստոկրատիայից կազմելով փոքրամասնություն, որն անջատված էր իր մեծամասնությունից: Տարբեր խմբերի միջեւ անդունդն այնքան մեծ էր, որ երիտթուրքերին հաջողվեց համեմատաբար հեշտ կերպով նրանց առանձին-առանձին կոտորել: Այսօրվա էլիտաները պետք է հիշեն այդ դասը՝ չդասակարգելով առանց այդ էլ մասնատված ազգն ըստ գույների եւ այլ սուբյեկտիվ «համային» ցուցիչների: Ապագա գաղափարախոսական հենքի գլխավոր նարատիվը պետք է ելնի այն մտքից, որ ազգի եւ պետության համար պատասխանատվության զգացումը պետք է գերիշխի միմյանց հանդեպ ատելության նկատմամբ: Եթե մենք սրանում չհաջողենք, ապա միլիոնավոր զոհերն իզուր էին, եւ մեր հետագա գոյությունը մեծ հարցականի տակ է: 

Երկրորդ դասը պետական շահերի առաջնահերթությունն է: Պետականության առկայությունը պատմության անգին պարգեւ է: Հենց դրա անվնասությունը պետք է համայն հայության համար ալֆա եւ օմեգա դառնա: Այսօր մեր պետականության գոյատեւումը ուղղակիորեն կախված է նրանից, թե կկարողանանք արդյոք պահպանել Արցախի ազատագրման համար մղված մարտերում ձեռք բերած հաղթանակը: Հենց այդ ձեռքբերումը թույլ տվեց կոտրել դատապարտված եւ սեփական հողում ոչնչացված ազգին վերաբերող ամենավտանգավոր հոգեբանական արգելքներից մեկը: Եթե անկեղծ լինենք, ապա կտեսնենք, որ ադրբեջանական իշխանությունները փորձում էին նույն հնարքը մեր դեմ կիրառել Սումգայիթում, Բաքվում, Մարաղայում: Նրանք ոչնչացնում էին խաղաղ բնակչությունը՝ վստահ լինելով, որ հայերը, հիշելով 1915 թվականի իրադարձությունների մասին, կփախչեն եւ 75 տարի անց իրենց տարածքները կթողնեն օտարին: Այս անգամ նրանց հաշվարկները սխալ դուրս եկան, եւ տասնամյակներով կուտակված արդար ցասումը հակառակորդին հանկարծակիի բերեց: Նրանցից ոչ մեկը չէր սպասում, որ հավաքական «Մոնթե Մելքոնյանը» նահանջելու եւ զիջելու փոխարեն կհարձակվի եւ կազատագրի: Իսկ այժմ մենք վերածել ենք այդ սուրբ ժառանգությունը քաղաքական առուծախի առարկայի՝ հնարավոր համարելով (ինչն ինքնին ազգային դավաճանություն է) այն միտքը, որ կարող ենք որեւէ բան հանձնել:   

Արեւմտյան եւ մասամբ նաեւ ռուսաստանյան հայ համայնքներն այդպես էլ չկարողացան իրենց ինքնությունը Ցեղասպանության նարատիվից փոխակերպել Արցախյան հաջողության: Ապրիլի 24-ը մեծ ամբոխներ է հավաքում, իսկ Շուշիի ազատագրման օրը՝ հատուկենտ մարդկանց: Աշխարհով մեկ հայտնի հայերը ապրիլի 24-ին իրենց թվիթերյան էջերում գրառումներ են կատարում, հանդես են գալիս միջազգային դատապարտման անհրաժեշտության մասին հայտարարություններով, սակայն նույն կերպ չեն վարվում Արցախի անկախության օրը, ոչ այդքան լայնորեն են հիշում հերոսների եւ նրանց իսկական մեծ սխրանքի մասին: Բարերարները գումարներ չեն ծախսում որակյալ գեղարվեստական ֆիլմեր նկարահանելու համար այնպիսի անհատների մասին, ինչպիսին էր Մոնթե Մելքոնյանը, բայց ուրախությամբ միլիոնավոր դոլարներ են ուղղում օտարազգի քաղաքական գործիչներին անպետք փաստաթղթեր ընդունելու համար, որոնցում խոշոր տառերով նշված կլինի Ցեղասպանություն բառը: Քանի դեռ մենք չենք տեսնում հակառակ պատկերը, մեր մոտ լուրջ խնդիրներ կլինեն (խոսքը Սփյուռքի համայնքների մասին է): Հայտնի պատճառներով աշխարհին ձեռնտու է մասնատված եւ լացող հայությունը, բայց ինչո՞ւ ենք մենք 104 տարի հանդուրժում դա: 

Ժամանակն է, որպեսզի կանգ առնենք եւ ինքներս ճանաչենք Ցեղասպանությունը: Հենց այդպես մենք կկարողանանք արժանապատվորեն հարգել մեր նախնիների հիշատակը: Երբ թշնամիները տեսնեն ուժեղ հայկական պետականություն եւ իրենց շահերի շուրջ համախմբված սփյուռքահայ համայնքներ, վստահորեն կկարողանանք ասել՝ այլեւս երբեք: 

Արեգ Գալստյանը պատմական գիտությունների թեկնածու է, The National Interest, Forbes, The Hill եւ American Thinker պարբերականների մշտական հեղինակն ու փորձագետը:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: