Զանգվածային ոչնչացման զենքի չտարածման խնդիրների հայաստանյան հետազոտական կենտրոնի տնօրեն Կարեն Գասպարյանի հարցազրույցը Մեդիամաքս-ին

- Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի արտահանման վերահսկողությունը:

- Արտահանման վերահսկողությունը Հայաստանում քիչ թե շատ հստակ տեսք է ձեռք բերել 90-ականների վերջին: Եթե զուգահեռներ անցկացնենք եւ համեմատենք այն ժամանակաշրջանի արտահանման վերահսկողությունը ներկայիս դրության հետ` տարբերությունը հսկայական կլինի: 

Արտահանման վերահսկողությունը Հայաստանում այսօրվա դրությամբ պրակտիկորեն համապատասխանում է միջազգային մակարդակին: Բոլոր մեր ընթացակարգերի 90%-ը համապատասխանում է միջազգային դրույթներին եւ չափանիշներին, եւ տարբեր համաժողովներում եւ կոնֆերանսներում մենք կարող ենք պրակտիկորեն որպես հավասար խոսել բազմաթիվ երկրների հետ: Անշուշտ, նման երկրներում, ինչպիսիք են, օրինակ, Ռուսաստանը եւ ԱՄՆ-ը, արտահանման վերահսկողությունն էապես տարբերվում է փոքր երկրներում արտահանման վերահսկողությունից, քանզի մենք ունենք հնարավորություն բեռների գրեթե ամբողջական ստուգում անցկացնել` բեռների ավելի փոքր հոսքից ելնելով: Ամբողջ աշխարհում տարածված է «catch all» հասկացությունը, ըստ որի պետք է ստուգվեն կասկած առաջացնող բոլոր ապրանքները: Չնայած Հայաստանում ‘catch all’ սկզբունքը չի ընդունվել, այն փաստացիորեն իրականացվում է, քանի որ բեռների ավելի քան 80% ֆիզիկապես ստուգվում է: Այսինքն` կարելի է ասել, որ արտահանման վերահսկողությունը Հայաստանում բավականին լավ մակարդակի վրա է գտնվում:

- Անցյալ տարվա ապրիլ ամսին Հայաստանի կառավարությունը “Երկակի նշանակության ապրանքների արտահանման վերահսկողության մասին” օրենք ընդունեց: Կարելի՞ է ասել, որ այդ ոլորտում օրենսդրությունը համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին:

- Այո: Անցյալ տարի ընդունվել է երկակի նշանակության ապրանքների եւ տեխնոլոգիաների վերահսկողության մասին օրենք, իսկ 2009 թվականի վերջին  կառավարությունը ռազմական նշանակության ապրանքների վերահսկողության մասին որոշում ընդունեց: Սա երկու տարբեր ցանկեր են, որոնք վերահսկվում են տարբեր սկզբունքներից ելնելով: Ռազմական նշանակության ապրանքները լիցենզավորվում են, եւ դրանք վերահսկվում են ինչպես ներմուծման, այնպես էլ արտահանման ժամանակ, իսկ ահա երկակի նշանակության ապրանքները վերահսկվում են միայն արտահանման ժամանակ, եւ այդ դեպքում ոչ թե լիցենզիա է տրվում, այլ թույլտվություն: 

- Ինչպիսի՞ն է իրավիճակը ռազմական նշանակություն ունեցող ապրանքների նույնականացման խնդրի առումով` ներմուծման եւ արտահանման վերահսկողության գործընթացում:

- Ապրանքների նույնականացման խնդիրներով զբաղվում է մեր կազմակերպությունը:  Տեխնիկական փորձաքննությունը բավականին բարդ գործընթաց է, քանզի ապրանքների նույնականացմամբ զբաղվող փորձագետը, բացի զուտ հանրագիտական տեղեկություններից, պետք է որոշակի գիտելիքների փորձ ունենա բուն ռազմական արդյունաբերության ոլորտում: Սա մեր աշխատանքում ամենածանր հարցերից մեկն է, քանի որ այդ գործով զբաղվող մաքսավորների միջին տարիքը 60 տարեկան է, եւ կադրերի պակասի լուրջ խնդիր կա: Երիտասարդ մասնագետները, ովքեր ամեն ինչ եւ միանգամից ցանկանալու հատկություն ունեն, չեն ցանկանում զբաղվել այդ գործով, քանի որ դա բավականին պատասխանատու եւ ծանր աշխատանք է: Բավական է ասել, որ եթե փորձագետը սխալվի, նա կարող է քրեական պատասխանատվության ենթարկվել 6-ից 8 տարվա ազատազրկությամբ: 

- Իսկ ինչպե՞ս են պաշտպանվում ներմուծողների եւ արտահանողների իրավունքները ռազմական եւ երկակի նշանակության ապրանքների որոշման ժամանակ: 

- Գործընթացն այնպիսին է, որ այս կամ այն ապրանքի գրանցմամբ զբաղվող այս կամ այն մաքսավորի համար առաջնային կողմնորոշիչ է հանդիսանում ԱՏԳ ԱԿ-ն (Արտաքին տնտեսական գործունեության ապրանքային անվանացուցակ – խմբ.):  Մաքսային ծրագրում որոշակի կոդի մուտքագրման ժամանակ կարմիր դրոշակ է հայտնվում, որը հուշում է, որ այդ ապրանքի հանդեպ հարկավոր է ավելի ուշադիր լինել: Երկրորդ քայլը մաքսավորի կողմից ապրանքի տեսակի որոշումն է: Եթե նա կարողանում է ինքնուրույն հասկանալ, որ տվյալ ապրանքը վտանգ չի ներկայացնում, ապա ինքնուրույն որոշում է կայացնում եւ շարունակում է իր պատասխանատվության ներքո հայտարարագրի լրացումը: Իսկ եթե մաքսավորը ապրանքի վերաբերյալ կասկածներ է ունենում, ապա ուղարկում է արտահանողին/ներմուծողին մեզ մոտ` ապրանքի տեխնիկական փորձաքննության նպատակով: Մեր կազմակերպություն մուտք գործող ապրանքերի եւ բեռների մոտ 70% ռազմական կամ երկակի նշանակության ապրանքներ չեն հանդիսանում: Սակայն երբեմն լինում են դեպքեր, երբ արտահանող/ներմուծողը համաձայն չէ փորձագիտական եզրակացության հետ: Այդ դեպքում սկսվում են բանակցությունները: Հրավիրվում են եզրակացությունը գրած փորձագետը, բեռի ստացողի կամ ուղարկողի կազմակերպության տեխնիկական անձնակազմը, եւ տեխնիկական խորհրդատվություն է սկսվում, որի արդյունքում կողմերը փորձում են ընդհանուր հայտարարի գալ: Բարեբախտաբար, մինչ օրս ծագած բոլոր խնդիրներն այդ փուլում են լուծվել:   

Ինչ վերաբերում է կոնկրետ ապրանքին, ապա այն դեպքում, եթե, օրինակ, էկոնոմիկայի նախարարությունը, ԱԳՆ-ը, Ազգային անվտանգության ծառայությունը չեն կարողանում ընդհանուր հայտարարի գալ այն հարցի շուրջ՝ տալ արդյո՞ք թույլտվություն տվյալ ապրանքի արտահանման համար, թե՞ ոչ, ապա հարցը վարչապետին է փոխանցվում, ով 5 օրվա ընթացքում պետք է իր ստորագրությամբ որոշում պետք է կայացնի:

- Ընթերցողը կարող է չհասկանալ, կոնկրետ ո՞ր ապրանքների մասին է գնում խոսքը:

- Փորձեմ բավականին պարզ օրինակ բերել: Հաճախ մեզ մոտ գալիս եւ ասում են, որ իրենց, ասենք, որեւէ կոդ են տրամադրել եւ գրել, որ այդ ապրանքը կարող է ռազմական նշանակության ապրանք լինել, այն դեպքում երբ դա, ասենք, հեռակառավարման սովորական վահանակ է: Պարզ է, որ հեռուստացույցի կամ օդորակչի հեռակառավարման վահանակը չի կարող ռազմական նշանակության ապրանք համարվել: Սակայն, միեւնույն ժամանակ, գոյություն ունեն այնպիսի վահանակներ, որոնք, ասենք, հրթիռներ են կառավարում: Հասկանալի է, որ նման վահանակների չափսերը շատ ավելի մեծ են, սակայն  հարկ է նշել, որ ԱՊՀ եւ ընդհանրապես աշխարհի մաքսային համակարգը այնքան զարգացած չէ, որպեսզի այդ 9 կամ 10-նիշանոց կոդից կարողանա հասկանալ այդ ամենը: Ծրագրում մտցվում է վահանակի կոդը, եւ սկսում է մաքսավորի զուտ մեխանիկական աշխատանքը, որը պետք է հասկանա, թե տվյալ վահանակը կարո՞ղ է արդյոք օգտագործվել, ասենք, անօդաչու ինքնաթիռների կառավարման համար: Եթե մաքսավորը կասկածներ ունի եւ վահանակի արտաքին տեսքը անսովոր է՝ սովորականից մեծ է, բազմաթիվ ինդիկատորներ ունի եւ այլն, մենք ստիպված ենք կրկին ստուգել այն:

Երկակի նշանակության ապրանքի այլ օրինակ կարող են տարբեր տարաները հանդիսանալ, որոնք որոշակի ներքին ծածկույթ ունեն եւ դիմակայուն են “ագրեսիվ” քիմիական տարրերի հանդեպ: Նման տարաներում, օրինակ, կարելի է քիմիական ռեակցիաներ անցկացնել՝ քիմիական զենք պատրաստելու նպատակող:

- Իսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, երբ ապրանքատեսակը նյութական բնույթ չի կրում: Օրինակ, եթե դա համակարգչային ծրագրով ֆայլ է:

- Գոյություն ունի նաեւ երկակի նշանակության տեխնոլոգիաների արտահանման վերահսկողություն: Մենք ունենք հաճախորդներ, ովքեր համակարգչային, ճարտարապետական ծրագրեր եւ գրաֆիկներ են արտահանում, եւ եղել են դեպքեր, երբ դրանք դասակարգվել են որպես երկակի նշանակության ապրանքներ եւ հատուկ թույլտվություն են ստացել: Այդ դեպքում եւս տրամադրվում են բոլոր փաստաթղթերը եւ փորձագետներն իրենց եզրակացությունն են տրամադրում տեխնոլոգիաների վերաբերյալ: Սակայն սա շատ նուրբ հարց է, քանի որ եթե արտահանողն ազնիվ չէ եւ չի տրամադրում փաստաթղթերը, ապա նման բնույթի արտահանման վերահսկողությունը  գրեթե անհնար կլինի: Ծրագիրը կարելի է ուղղակի էլեկտրոնային փոստով ուղարկել, եւ դա անվերահսկելի կլինի: Սակայն հարկ է հաշվի առնել, որ նման անբարեխիղճ արտահանողին մինչեւ 8 տարի ազատազրկման վտանգ է սպառնում: Այնպես որ, կարծում եմ, սթափ մտածող մարդիկ այդպես չեն վարվի: Ամեն դեպքում, դա լուրջ խնդիր է, եւ այն արդիական է ամբողջ աշխարհում:  

- Հայաստանը մոտ 60 երկրների ցանկում է, որտեղ Արտահանման վերահսկողության եւ սահմանների անվտանգության (The Export Control and Related Border Security) ԱՄՆ-ի ծրագիրն է գործում: Ի՞նչ է մեզ տալիս մասնակցությունն այդ ծրագրին:

- Այդ ծրագիրը շատ դեպքերում է օգնում, որոնք վերաբերում են սահմանների անվտանգությանը այս կամ այն ապրանքների, ռադիոակտիվ բեռների, տոքսիկ, քիմիական տարրերի արտահանման առումով: Այսօր Հայաստանի սահմաններում ռադիոակտիվ, տոքսիկ եւ քիմիական տարրերի հայտնաբերման համար մեծ թվով տարբեր տեսակի սարքավորումներ են տեղադրված: Այս ամենը տեղի է ունեցել EXBS ծրագրի շնորհիվ, որն իր անմիջական մասնակցությունն է ունեցել ինչպես սարքավորումների գնման ֆինանսավորման, տեղադրման գործում, այնպես էլ մասնագետների ներգրավման եւ այլն: Բացի այդ, EXBS-ի միջոցով մաքսայինի աշխատակիցների, սահմանայինների եւ տեխնիկական փորձագետների համար բազմաթիվ ուսումնական ծրագրեր, դասընթացներ են իրականացվում: Այնպես որ, այդ ծրագիրը բավականին արդյունավետ է:

-Ինչպե՞ս է արտահանման վերահսկողության հարցը անդրադառնում Հայաստանում բիզնեսի զարգացման վրա: Չի ստեղծո՞ւմ արդյոք այն որեւէ խոչընդոտ տեղական եւ արտասահմանյան գործարարների համար:

- Ամբողջ աշխարհում դա ոչ մի խոչընդոտ չի ստեղծում, քանի որ արտաքին տնտեսական գործունեությամբ զբաղվող կազմակերպությունները համապատասխան լիցենզիաներ եւ թույլտվություններ ունեն, գիտեն արտահանման վերահսկողության մասին: Ավելին, նման բնույթի կազմակերպությունների ավելի քան 90% արտահանման վերահսկողությամբ զբաղվող հատուկ բաժիններ ունեն:

Հայաստանում որոշակի խնդիրներ են ծագում մեր գործարարների չկազմակերպված լինելու հետեւանքով: Սակայն պետք է ասեմ, որ 2003 թվականի համեմատ, երբ մենք սկսեցինք եզրակացություններ տրամադրել, գործարարների տեղեկացվածության մակարդակն այսօր շատ ավելի բարձր է:

Կարեն Գասպարյանի հետ զրուցել է Արամ Արարատյանը: