Ապրիլի 13-14-ին Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանում կայացել էր իսրայելական եւ հայկական համեմատական հեռանկարների թեմայով «Ցեղասպանություն եւ գրականություն» գիտաժողովը:

Մեդիամաքս-ը զրուցել է գիտաժողովի մասնակիցներից մի քանիսի հետ:

Յաել Բեն-Զվի Մորադ

Դոկտոր Յաել Բեն-Զվի Մորադն իսրայելական եւ պաղեստինյան կինոյի եւ գրականության հետազոտող է: Դասավանդում է Նեգեվի Բեն Գուրիոն համալսարանում: «Հայրասպանություն. գենդերը եւ ազգայնականությունը պաղեստինյան կինոյում» եւ «Հարսանիք ձյան մեջ» գրքերի հեղինակն է:

Առաջին անգամն էր, որ լրջորեն ծանոթացա հայոց ցեղասպանության հարցին: Ինձ միշտ շատ է հետաքրքրել Ատոմ Էգոյանի աշխատանքը, մասնավորապես, հայոց ցեղասպանության մասին պատմող ֆիլմը: Այն մի կողմից ցույց է տալիս աղետը, մյուս կողմից՝ շեշտում ցեղասպանության հոգեբանական հետեւանքները: Կուզենամ ավելի խորանալ, ծանոթանալ, ուսումնասիրել հայոց ցեղասպանության հարցը, այն իսկապես շատ ծավալուն թեմա է:

Կարծում եմ, հրեաների հոլոքոսթն ու հայերի ցեղասպանությունը շատ տարբեր է:  Մենք աղետից հետո միայն հզորացանք, մեր երկրի առաջին նախագահը՝ Դավիթ Բեն-Գուրիոնը հասկացավ՝ աղետը վերջացել է, մենք գտնվում ենք բրիտանական օկուպացիայի ներքո ու պետք է անկախանալու որոշում կայացնել: Նա կարողացավ սեփական երկրի օգտին օգտագործել հոլոքոսթը, որ անկախանանք, բանակ ունենանք, ինքնապաշտպանվենք: Պատմական այս պահը հիմնաքար դարձավ մեզ համար:

Տեսնում եմ, որ հայերը մինչեւ հիմա հզորանալու ճանապարհներն են փնտրում, որ կարողանան աշխարհին հավատացնել, որ նրանք էլ սեփական իրավունքներ ունեն ցեղասպանությունից հետո: Կարծում եմ, պիտի ամեն առիթ օգտագործենք ու սովորենք միմյանց փորձից:

Չգիտեմ, արդյո՞ք ճիշտ եմ, թե ոչ, բայց կարծեմ երկար տարիներ հայերը բավականին զուսպ եւ լուռ են եղել այս թեմայի վերաբերյալ: Նկատի ունեմ՝ զոհերի անունների հավաքագրություն չէին իրականացնում, թեմատիկ թանգարաններ չէին կառուցում, ամեն կերպ աշխարհին չէին ապացուցում, թե ինչ է պատահել իրենց հետ: Մենք հենց առաջին վայրկյանից կարողացել ենք հիշողությունը ավելի ուժեղ ու մանրամասն դարձնել: Հիմա մենք կանգ ենք առել մեր ուսումնասիրություններում, բայց ուզում ենք շարունակել, իսկ դուք դեռ շարունակում եք, բայց արդեն ուզում եք կանգ առնել:

Հայերի խնդիրը, որոշ չափով, պաղեստինցիներին եմ նմանեցնում. Երուսաղեմի կենտրոնում Ալ-Աքսա մզկիթն է, առ այսօր իսրայելացիներն ու պաղեստինցիները վիճում են, թե ում է այն պատկանում: Միշտ այդ պատմությունը լսելիս Արարատ լեռն եմ հիշում:

Որպես անհատ կարող եմ կարծիք հայտնել, որ Իսրայելը չի ճանաչում հայոց ցեղասպանությունը, որովհետեւ վախենում է մրցակցությունից, որպեսզի հոլոքոսթը ոչ մի վայրկյանով չզիջի պատմության մեջ ունեցած իր մասշտաբային դիրքը: Մենք միշտ առանձնացրել ենք մեր ցեղասպանությունը աշխարհում տեղի ունեցող մյուսներից, որովհետեւ մեր դեպքում՝ հրեաների ոչնչացումը լավ մշակված համակարգ էր:

Բացի այդ, մեր երկիրը չի ուզում փչացնել Թուրքիայի հետ ունեցած հարաբերությունները, կորցնել զենքից վաճառքից ստացվող գումարները:

Տուրիզմը կամուրջներ կառուցելու լավագույն միջոցն է: Գուցե զարմացնեմ ձեզ, բայց հավատացեք, մեզ մոտ հասարակ մարդիկ ոչինչ չգիտեն հայոց ցեղասպանության մասին, երբեւէ ոչինչ չեն լսել: Այնքան կուզենամ, որ մեր երկրների միջեւ տուրիզմը զարգանա ու մարդիկ կարողանան գան ու տեսնեն ձեր գեղեցիկ երկիրը, ծանոթանան, լսեն, իմանան:

Մենք այսօր այստեղ ենք ու մեր այցով ուզում ենք ցույց տալ, որ ձեր կողքին ենք, դեմ ենք մեր կառավարության քաղաքականությանը հայոց ցեղասպանության չճանաչման, նաեւ զենքի վաճառքի հարցով: Մենք փորձում ենք պայքարել գրչի, խոսքի, գրականության, կինոյի, ուսումնասիրությունների միջոցով: Դա է մեր զենքը:

Ռոյ Գրինվալդ

Ռոյ Գրինվալդն արդի եբրայերեն եւ իդիշ գրականություն է դասավանդում Նեգեվի Բեն-Գուրիոն համալսարանում: Հիմա աշխատում է ջարդերի գրական վկայությունների վրա 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի իդիշի եւ եբրայերեն գրականության մեջ:

Շատ ավելի կարեւոր է խոսել աշխարհում տեղի ունեցող ցեղասպանությունների մասին հենց ոճրագործություն գործած երկրներում: Ցեղասպանություն ապրած ազգը իր ողջ պատմության ընթացքում շարունակում է իր ուսերին կրել այդ ծանր բեռը՝ այլ տարբերակ չունենք: Պիտի կարողանանք մեր փորձը օրինակ դարձնել մյուսների համար, որպեսզի ի վիճակի լինենք կանխել հաջորդները: Հրեաները պիտի խոսեն հայոց ցեղասպանության մասին, դուք պիտի խոսեք մեր կոտորածների մասին եւ այդպես շարունակ:

Հոլոքոսթն ու հայոց ցեղասպանությունը իրենց բնույթով տարբեր են, բայց հավատացեք՝ շատ ընդհանրություններ ունենք: Մենք հզորացանք, ձեզ տիրեց սովետական ռեժիմը: Բայց գլոբալ առումով նույն խնդիրներն ունենք, ուղղակի դրանք տարբեր լույսի ներքո ենք դիտարկում:

Ղարաբաղի խնդրի մասին շատ տեղեկացված չեմ եւ ինձ շատ է զարմացնում, թե ինչու ե՞ք դա կապում ցեղասպանության հարցի հետ: Գուցե պետք է այլ կողմից դիտարկել այդ հարցը: Իհարկե, հասկանում եմ, ինչու է դա այդպես, բայց միեւնույն է՝ զարմանում եմ:

Բարոյական տեսակետից որեւէ հարց չկա, բայց հետաքրքրությունների բախման խնդիրն ավելի մեծ ու կարեւոր է այս պահին, դրա համար էլ Իսրայելը չի ճանաչում հայոց ցեղասպանությունը: Իհարկե, ինձ համար սա ամոթալի երեւույթ է, որեւէ արդարացում չկա: Թուրքիան ուժեղ խաղացող է տարածաշրջանում, Իսրայելն Ադրբեջանի կարիքն ունի, որ դիմակայի Իրանին: Սա է պատճառը, որ մենք չենք ընդունում պատմական փաստերը: Բարոյապես անընդունելի է, բայց քաղաքականությունն անբարոյական է:

Դոկտոր Փեթեր Շ.Լեհնարդ

Դոկտոր Փեթեր Շ.Լեհնարդը միջնադարյան եբրայերեն գրականության ավագ դասախոս է, հետազոտության ոլորտը՝ եբրայերեն ծիսակարգային պոեզիան եւ աշխարհիկ ժանրերը, որոնք ընդհանուր են Միջերկրականի տարածքի քրիստոնեական կիսագնդի մշակույթների մեծամասնության համար:

Ես տեսել եմ Երուսաղեմի հին հատվածում գտնվող փոքրիկ Հայաստանը, այն բավականին էկզոտիկ է, կղզիացած, այնտեղ քեզ հետ հազիվ թե կուզենան խոսել, դու զբոսաշրջիկ ես դառնում սեփական քաղաքում: Իսկ այսօր տեսնում եմ Երեւանը, հանդիպում շփվող մարդկանց հետ, ովքեր լավ գիտեն իրենց պատմությունը:

Հետաքրքիր է, ինձ ասացին, որ անկախ նրանից, հայն այստեղ մկրտված է, թե ոչ, միեւնույն է քրիստոնյա է համարվում:

Կղզիացումը շատ մեծ խնդիր է. ցեղասպանության վերապրած շատ երկրներ մտածում են, որ իրենց խնդիրն ամենածանրն է, միայն իրենցն է, ոչ մեկ իրենց չի հասկանա, աննկարագրելի է, բառեր չկան: Հենց այս խնդրի պատճառով Իսրայելի համար առ այսօր խնդիր է ճանաչել հայոց ցեղասպանությունը, այսինքն՝ ճանաչել այլ պատմություն, այլ փաստեր: Մենք կարծում ենք, որ միայն մեր հայրերն են մահացել եւ վերջ, սա շատ ծանր հոգեբանական խնդիր է: Բայց քաղաքական առումով՝ բավականին ձեռնտու:

Իսրայելը ռազմական արտահանման առումով աշխարհում երրորդ կամ չորորդ տեղն է զբաղեցնում: Սա ազգային աղետ է: Աշխարհով մեկ այնքան զենք ենք տարածում ու զենք օգտագործելն այնքան հեշտ է դառնում՝ ժամանակի խնդիր է: Արյունոտ բիզնես, ուրիշ ոչինչ:

Ցեղասպանությունը ժամանակակից աշխարհի համար դեռեւս մեծ խնդիր է, աղետ, որովհետեւ մարդուն սպանելը չափազանց հեշտ է դարձել: Երկրներն ու մշակույթները կույր են միմյանց հանդեպ: Այսօրվա աշխարհը հանդուրժող չէ, չի ընկալում, որ մի տարածքում կարող են տարբեր ազգության, կրոնի մարդիկ ապրել: Ու նրանք էլ սովորական են՝ տուն ունեն, մայր, հայր, երեխա, նույն ավտոբուսն ենք նստում, նույն լողավազանը հաճախում: Մի կողմը ոչնչացնում է եկեղեցիները, մյուսը՝ մզկիթները, անծանոթ լեզվով գրած գրքերը:

Գրի առավ Լենա Գեւորգյանը

Լուսանկարները՝ Մարիամ Լորեցյանի