Տնտեսական մշակութաբան Խաչատուր Դադայանի հետ ծանոթացրել է «Իրատեսի» խմբագիր Փիրուզա Մելիքսեթյանը: Դադայանը հաճախ տպագրվող հեղինակներից էր ու պետք էր նրա հետ հարցազրույց անել: Այդպես մի քանի թեմատիկ հարցազրույցներ ծնվեցին, որոնց ընթացքում ես, անկախ ամեն ինչից, ինքս ինձ համար ուզում էի հասկանալ՝ ի՞նչ է նշանակում տնտեսական մշակութաբան: Խոստովանեմ՝ մինչև հիմա էլ առանձնապես չեմ հասկացել: Պարզապես հետաքրքիր ու ինքնատիպ բոլոր զրուցակիցներիդ, համենայն դեպս, տնտեսական մշակութաբան չես անվանի: Հարցազրույցը 2014-ի նոյեմբերին էր:  

***  

-Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ է կատարվում Հայաստանում հիմա:

-Ես քաղաքականությամբ չեմ զբաղվում, քաղաքականությամբ զբաղվողներին տեսնելով, լսելով, կարդալով՝ չեմ ուզում այդ կարգի գործընթացի մասնակցել: Ի՞նչ է նշանակում քաղաքականություն: Եպիսկոպոս Բաբկեն Կյուլասարյանն ասում էր՝ քաղաքականությամբ զբաղվել՝ նշանակում է կրթությունդ լավացնել, տնտեսությունդ, մարզական կառուցվածքդ, առողջապահությունդ, ամեն ինչդ: Քաղաքականություն՝ այսօր հասկանում են իշխանություն և ընդդիմություն, երկիրն են մոռացել: Ինչպիսի իշխանություն ունենք, այնպիսի էլ՝ ընդդիմություն, մեկը մյուսից է բխում: Ընդդիմությունը հասկանում է միայն իշխանափոխություն: Իշխանությունը հասկանում է միայն ինքնապահպանություն: Վերջ: Մենք նման ենք մարդու, որ մտել է վերելակ ու բարձրանում է ներքև:

-Հակասություն չկա՞՝ վերև բարձրանում են:

-Ուրիշները՝ այո, մենք՝ ոչ: Սա սյուրռելիստական, էքզիստենցիալիստական ընթացք է: Պատմության մեջ ամեն ինչ կրկնվում է, բայց ես չգիտեի, որ գրականությունն էլ կարող է կրկնվել, այսօր այդօրինակ էքզիստենցիալիզմը նորից քաղաքացիություն է ստանում: Մեզ թվում էր՝ անկախություն ձեռք բերեցինք, նստելու ենք մեր վերելակը ու բարձրանանք, շատ արագ պարզվեց, որ մենք չունենք մեր սեփական վերելակը: Վերելակատերերն ուրիշ մարդիկ են, իրենք ունեն իրենց վերելակներն ու վերելակավարերը, քեզ թողել են ընդամենը, որ վերելակ մտնես ու սեղմել են կոճակը, վերելակը ընթանում է, քեզ թվում է՝ բարձրանում ես, բայց արդեն նկուղային հարկում ես ու շարունակում ես իջնել: Պարտադիր չէ վերելակ նստես, ոտքով բարձրացիր, սանդուղքով՝ քո ուժերով, աստիճան առ աստիճան, բայց՝ ինքնուրույն, ուրիշների վերելակների հետ ի՞նչ գործ ունես:

-Իսկ գնալու տեղը կա՞, նպատակակետը կա՞:

-Հարցը հենց դա է: Քաղաքագիտության մեջ հայտնի հասկացություն է՝ կարգավորվող քաոս, հայերս մեր նորամուծությունն ենք արել՝ չկարգավորվող քաոս: Ու դա այնպես է արված, որ ոչ մի թշնամի չհասկանա, բայց այդ չկարգավորվող քաոսի մեջ ինքդ քեզ էլ ես կորցնում: Չկա բնագավառ, որտեղ այդ քաոսը գոյություն չունենա: Մյուս բոլոր բնագավառները մի կողմ՝ կխոսեմ միայն ցեղասպանության մասին: Կես տարի է մնում մինչև ապրիլ: Ի՞նչ ենք անում: Առհասարակ՝ ի՞նչ է ցեղասպանությունը մեզնից յուրաքանչյուրի համար: Խորհրդային կարգերի ժամանակ գոյություն ունեին կարծրատիպեր, անկախությունից հետո ամեն ինչ կոտրեցինք: Լավ արեցինք, բայց այս 23 տարում ինքներս ստեղծեցինք կարծրատիպեր, որոնք չենք ուզում հաղթահարել: Կարո՞ղ եք ասել՝ ի՞նչ ենք ուզում մենք Թուրքիայից, աշխարհից: Պահանջում ենք ճանաչում: Ասենք՝ ճանաչեցին, ի՞նչ է դա մեզ տալու: Եթե չեն ճանաչում (Թուրքիան 100 տարի է՝ մերժում է), մենք դադարելու՞ ենք ցեղասպանությունը համարել մեր ազգի ողբերգություն, չե՞նք գնալու Ծիծեռնակաբերդ: Չենք դադարելու, չէ՞, գնալու ենք, չէ՞: Ո՞րն է ելքը: Երբ ասում են ՙհայրենատիրություն՚, ի՞նչ են հասկանում: Երբ ուզում ես ինչ-որ բանի տիրել, պիտի հասկանաս՝ ինչի՞ն: Այսօր որևէ տեղ դասավանդվու՞մ է Արևմտյան Հայաստանի պատմություն: Երբ հայրենատիրություն ես պահանջում, գիտե՞ս գոնե այդ հայրենիքը: 1965-ին գիտնականների մի խումբ ապացուցեց, որ ցեղասպանություն եղել է, մյուսները շարունակեցին կրկնել նրանց մինչև այսօր: Ես երեկ եմ ավարտել Զիլե քաղաքի հայ գաղթօջախի պատմության ուսումնասիրությունը: Երեք քաղաքներ՝ Միքսոր, Զիլե և Հերեք, ես նույնիսկ չգիտեի, որ այդ քաղաքները գոյություն են ունեցել, Եվդոկիայում, Թոքատի մոտ: 3000 տարվա գաղթօջախներ: Շշմելու է: Ինչու՞ չի ուսումնասիրվում այդ պատմությունը:

-Եթե կարդացել եք, ուրեմն ուսումնասիրվել է:

-Արշակ Ալպոյաճյանից հետո ո՞վ էլ ուսումնասիրել: Հայաստան մի թուրք տղա է եկել՝ Թոլգա Քորան, երկու-երեք շաբաթ առաջ մեզ ծանոթացրեց Ամատունի Վիրաբյանը, ասաց՝ մի տղա է եկել, Չիկագոյի համալսարանի ասպիրանտ, խոսում է հայերեն: Թուրքիայում համալսարանն ավարտելուց հետո Չիկագոյի համալսարանում թեզ է գրում՝ Կարնո հայ վաճառականության պատմություն թեմայով: Կարդացել էր իմ հայերեն-թուրքերեն գիրքը՝ ՙՀայոց առևտրատնտեսական գործունությունը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում 15-րդ դարից մինչև 1915-ը՚, գտել էր Ամատունուն, նա էլ ինձ, որ հանդիպենք: Կրկնում եմ՝ թուրք երիտասարդ: Հարցնեմ՝ քանի՞ հայ է հետաքրքրվում այս թեմաներով: Քանի՞ բուհ կա Հայաստանում, որ տնտեսագիտություն չի անցնում, երևի 5-6, մնացածը ունեն տնտեսագիտության ֆակուլտետներ ու ամբիոններ: Երեքը նշեմ՝ համալսարանի տնտեսագիտության ֆակուլտետը, Տնտեսագիտական համալսարանի և Ակադեմիայի տնտեսագիտության ինստիտուտը, եթե այդքան տնտեսագետներ են ավարտում, ինչու՞ է տնտեսության վիճակն այսքան ողբալի: Մենք ունենք մեր տնտեսության 25 դարի պատմություն, գիտե՞նք այդ պատմությունը: 8-9 տարի առաջ դիմել եմ համալսարանի, ժողինստիտուտի ռեկտորներին, առաջարկել եմ հայ տնտեսության պատմություն գոնե ֆակուլտատիվ դասընթաց մտցնել ուսումնական ծրագրում: Մակրոէկոնոմիկա, միկրոէկոնոմիկա, մարկետինգ՝ շատ լավ է, բայց սովորեցրեք հայ ժողովրդի պատմության հիման վրա: Բժշկական համալսարանում 25 տարի հայ բժշկության պատմության ամբիոն կա, դուք ունեք 25 դարի պատմություն և մի տեղ մի դասընթաց չի կարդացվում: Ինչու՞: Ռեկտորները հրաշալի ընդունեցին գաղափարը, հետո նույնքան հրաշալի ձախողեցին: Ես ինձ համար չեմ ասում, տասնհինգ գիրք եմ գրել, թող կարդան, ուսումնասիրեն, դասընթաց դարձնեն: Թող ցեղասպանության հոգեբանության վերաբերյալ մի ուսումնասիրություն արվի, ինչու՞ չի արվում, ինչու՞ ցեղասպանության հոգեբանական հետևանքները ոչ մեկին չեն հետաքրքրում: Ինչու՞ պիտի թուրքը հետաքրքրվի, ինչու՞ պիտի Չիկագոյի համալսարանն այդ թեման հաստատի, իսկ Հայաստանում ոչ մեկը չհետաքրքրվի:  

-Եթե ուսումնասիրեն, բացի պատմական արժեքից, կիրառական նշանակություն ունենալու՞ է:

-Անշուշտ: Բացի հետաքրքիր պատմություն լինելուց, ունի և քաղաքական, և արդիական նշանակություն: Թուրքերը Ստամբուլում հրատարակել են հինգ գիրք մեր առևտրատնտեսական գործունեության մասին, որից չորսը տալիս են իրավական հիմքեր՝ լքյալ գույքի արդարացումներ և այլն: Մեզ դա պե՞տք է, թե ոչ:

-Լավ, բայց նախևառաջ հասկանանք՝ 100 տարի հետո մենք ձևակերպե՞լ ենք մեր պահանջատիրության բովանդակությունը, ի՞նչ ենք ուզում Թուրքիայից: Հո՞ղ, փո՞ղ, ա՞յլ փոխհատուցում, բարոյակա՞ն գնահատական: Եթե վաղը կամ առաջիկա տասնամյակում Էրդողանը ասի՝ սխալ ենք եղել, կներեք, ի՞նչ ենք անելու, ասելու ենք, դուք մեզ հասկացաք, հիմա մեր եղբայրնե՞րն եք: Ո՞րն է ցեղասպանության մեր ընկալումը:

-Չունենք այդ ընկալումը, ամբողջական չունենք, հատվածական ու հնուց եկած՝ որքան ասես: Երբ իրենք հինգ գիրք են հրատարակում, նշանակում է՝ թուրքական հակազդեցությունն աշխատում է առաջընթացիկ՝ կանխելու ու կանխարգելելու սկզբունքով: 2008-ին ես Նիկոսիայում զեկուցում կարդացի՝ հայոց ցեղասպանության տնտեսական դրդապատճառները և ֆինանսանյութական փոխհատուցման խնդիրը և առաջարկում էի դատական-իրավական ճանապարհով հասնել ճանաչման:

-Ինչպե՞ս:

-Պարզ: Օրինակ Խարբերդի մոտ կար մի գյուղաքաղաք՝ Մեզիրե էր կոչվում, որտեղ Ֆաբրիկատորյան հինգ եղբայրները ունեին տեքստիլ ֆաբրիկա, 200-300 աշխատողով, Ֆաբրիկատորյան գերդաստանը մեծ էր, հիսուն մարդ միասին էին ապրում, ցեղասպանությունից հետո ողջ մնացին եղբայրներից մեկի կինը, մյուսի երկու փոքր երեխաները: Ես առաջարկում էի գտնել երեք ժառանգներին ու նրանց անունից հայց ներկայացնել թուրքական դատարան՝ նյութական փոխհատուցում ստանալու համար: Չի տա, դիմեք Գերագույն դատարան: Կմերժե՞ն: Դիմեք մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան: Կա երկու հույն եղբայրների օրինակը, որ Պոլսում իրենց քրոջ ունեցած առանձնատան դիմաց Եվրոպական դատարանի վճռով երեք միլիոն դոլար ստացան: Դատավարությունը 19 տարի տևեց, բայց հարցը լուծվեց հօգուտ հայցատիրոջ և թուրքական կառավարությունը վճարեց այդ գումարը: Ես առաջարկում էի այդ ճանապարհով գնալ: Միլիոնուկես զոհերի 5 տոկոսն է եղել ունևոր, որ հենց ունևորություն շնորհիվ ոմանք կարողացել են փրկվել՝ կաշառքով, կապերով, ինչ-որ կերպ փրկվել են ու ժառանգներ ունեն: Այս ուղղությամբ 22 տարի ոչինչ չի արվել, բավական էր մեկ նախադեպային որոշում ու հարց էր ծագելու՝ ի՞նչ էր եղել, որ փոխհատուցում պահանջեցին ու ստացան: Ճանաչումը այս ճանապարհով պիտի գար: Ես դա էի առաջարկում:

-Կիլիկիո կաթողիկոս Արամ Առաջինի Սիսի կաթողիկոսարանը վերադարձնելու պահանջը այդ քայլերից չէ՞:

-Այդ քայլերից է, Հայաստանի՞ց է արվում: Աննախադեպ, սենսացիոն հայտարարություն որակեցին, շատ լավ է, իսկ հաջորդվելու՞ է: Սիսապատկան կալվածքները հայ ժողովրդի ունեզրկման չնչին մասն են, իսկ մնացա՞ծը: Ես ուսումնասիրել եմ ու լավ գիտեմ այդ ունեցվածքի պատմությունն ու չափը: Կարո՞ղ եք ասել՝ ի՞նչ է նշանակում ցեղասպանագետ:

-Քերականական իմաստով՝ այո, բովանդակային՝ ոչ:

-Ոչ, որովհետև ցեղասպանագիտությունը հայ ժողովրդի պատմությունն է, մինչդեռ ստեղծվում է հասկացություն՝ անհասկանալի բովանդակությամբ ու հասկացության շուրջ ձևավորվում է կաստա, որը իր կաստայականության մեջ ոչ միայն օտարում է իրենից դուրս որևէ գաղափար, այլև ներսում են իրար բզկտում: Իրենց մտավոր ամլությունը թույլ չի տալիս նոր ուսումնասիրություն, նոր գաղափար, նոր միտք, ինչու՞, երբ տասնամյակների ավանդույթներ կան՝ մի ժամանակ մի բան ասվել է, ինչու՞ նորը ասվի: Բայց ժամանակն է հարցնելու՝ այսքան տարի զբաղվել եք այդ հարցով, ի՞նչ արդյունքի եք հասել: Իշխանությունը, որ ֆինանսավորել է ցեղասպանագիտությունը, պետական միջոցներ է հատկացրել, պիտի  հարցնի՝ ու՞ր է արդյունքը:

-Տասնյակ երկրներ ու միջազգային կառույցներ ճանաչել են հայոց ցեղասպանությունը:

-Ճանաչել են, բայց նրա՞նց շնորհիվ: Ճանաչել են՝ ելնելով իրենց քաղաքական շահերից, ու նրանք լինեին-չլինեին, ճանաչելու էին, այլապես ինչու՞ մնացած երկրները չեն ճանաչում: Ֆինանսավորողը խնդիր չի դնում, ֆինանսավորվողը օգտվում է համատարած անգրագիտությունից ու զբաղվում անարդյունք գործով: Ստամբուլում Սանասարյան խան կա: Վանեցի Մկրտիչ Սանասարյանը, որ Պետերբուրգի մեծահարուստ հայերից էր, վախճանվեց՝ կտակելով, որ Կարինում բացեն Սանասարյան վարժարան: Վարժարանն այսօր էլ կա՝ արվեստի դպրոց է, թուրքական դրոշը տանիքին: Կարինի այդ վարժարանում իննամյա դպրոց է գործել, որ կայսրության մեջ չի եղել, այդ դպրոցում Ռեմբրանդտի, Ռուբենսի կտավներն էին պատից կախված: Մկրտիչ Սանասարյանը, որպեսզի նյութապես ապահովի վարժարանը, Պոլսում խան էր գնել՝ իջևանատուն, ուր ուղտերով, ավանակներով գալիս էին, գիշերում էին ու մեծածախ առևտուր էին անում: Սանասարյանն խանն այսօր Ստամբուլի կենտրոնում տասհարկանի շենք է, Պոլսո հայոց պատրիարքարանը դիմել է դատարան՝ ունեցվածքը վերադարձնելու համար, գործընթացը շարունակվում է, և դա ճիշտ է: Մենք պիտի գնանք մեր ճանապարհով՝ պիտի պահանջենք ֆինանսանյութական փոխհատուցում: Կես տարի է մնացել ցեղասպանության 100-ամյակին: Հանձնաժողով է ստեղծվել ու խորհրդանիշ է ստեղծել, որը ոչ մեկը չի ուզում ընդունել: Իսկ Հայկ Դեմոյանը ասում է՝ մեր ծրագրերը պիտի գաղտնի պահենք, որ թուրքերը չհակադարձեն: Աշխարհում Ասանժ ու Սնոուդեն կա, տասնյակ անհայտ ասանժներ ու սնոուդեններ կան, ի՞նչ գաղտնիք: Թուրքերը, չգիտես ինչու, Հայկ Դեմոյանին չեն սպասում ու արդեն հակազդում են: Վաղուց: Էրդան Շահին անունով թուրք կա, խիստ հայասեր, գիրք է գրել, Գրողների միությունում շնորհանդես արվեց, «Կենտրոն» հեռուստաընկերության աշխատակից Նաիրի Հոխիկյանը տարավ Ծիծեռնակաբերդ, անմար կրակի առաջ ծնկի էր եկել, ծաղիկներ դրեց, հետո Էրդան Շահինը ոտքի կանգնեց, հայ ընկերոջ հետ ողջագուրվեց ու ասաց. «Դարեր շարունակ իրար հետ ապրել ենք, չե՞նք կարող եղբայրաբար ապրել: Դուք մեզ սովորեցրել եք արվեստ, մշակույթ, մենք ձեզ սովորեցրել ենք առևտուր անել»: Ոչ ոք չի զարմանում: Ոչ ոք չի ասում՝ դու՞ք՝ մե՞զ, առևտու՞ր: Ձեր Ղուրա՞նը չէր ասում, որ առևտրով ու արհեստներով ռայաները պետք է զբաղվեն, ձեր ինքնասիրությունից ցածր չէ՞ր արհեստներով, առևտրով զբաղվելը: Ոչ ոք չհարցրեց՝ ի՞նչ եք մեզ սովորեցրել: Եթե մի քաղաքի բնակչության 10 տոկոսը հայեր էին, առևտրի 90 տոկոսը մեր ձեռքում էր: Հայկ Դեմոյանը որքան ուզում է՝ գաղտնի պահի, գործ անողը գործն անում է: Իշխանությանը ձեռնտու է անգրագիտությունը, անգրագետ զանգվածը հեշտ է կառավարել, բայց դա փակուղի տանող ճանապարհ է:

-Չեմ կարծում՝ ձեռնտու է, վստահ եմ, որ չունեն այդ գիտակցությունը, քաղաքական, գիտական, գիտակցական, բարոյահոգեբանական, ճանաչողական մակարդակում ունակ չեն, ավելին՝ մերժում են իրենցից դուրս ամեն ինչ, որովհետև համոզված են, որ միայն իրենք կարող են խելացի լինել:

-Իրենք կարող են, բայց չեն անում:

-Եթե կարողանային, Ձեր գրքերը Ձեզնից կխլեին՝ տպագրելու համար, որովհետև նախևառաջ իրենց, հետո նոր Ձեզ է դա պետք:

-Կարող են, բայց չեն անում: Սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանը խելացի կին է, գնացի, ներկայացրի հայոց կտակների մասին ուսուսմնասիրությունը, ոգևորվեց, ուրախացավ, ասաց՝ ես այս գիրքը պիտի տպեմ, ուղարկեց աշխատակազմի ղեկավարի մոտ, գնացի, պատմում եմ՝ 180 կտակարար կա, պատմում եմ՝ ովքեր են, ինչ են արել: Հաշվարկում է տպարանի ծախսերը, ասում է՝ գիրքը բերեք: Հարցնում եմ՝ չե՞ք մտածում ինձ էլ վճարել, 12 տարվա տքնաջան աշխատանք է: Զարմանում է՝ ի՞նչ վճարել, ինչու՞: Տպարանին վճարվում է, նախարարությունը իր հովանավորությունն է նշում, հեղինակն էլ պիտի ուրախանա, որ գրքի վրա իր անունը կա՞: Սա է խնդիրը՝ փող կա, ընկալում կա, աշխատանքը գնահատելու ցանկություն չկա: Եթե դու նստել ես վերելակ ու բարձրանում ես ներքև, ավելի լավ է վերելակից դուրս գաս ու քայլ առ քայլ աստիճաններով բարձրանաս, գուցե տեղ հասնես: Երբևէ:

***

Իմ արխիվը թերթելիս ամենահաճախ առաջացող միտքը՝ ինչու՞ է ժամանակը Հայաստանում կանգ առել: Վախենու՞մ ենք անցյալին ու ներկային վերաբերող ինչ-որ հարց լուծել: Բայց ռիսկի չդիմելն ավելի մեծ ռիսկ է՝ արդեն իսկ չափազանց ռիսկային աշխարհում: Հաջողության հասնում են այն պետությունները, որ ծրագրում են իրենց ապագան…  

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: