Ջութակահար, դիրիժոր, երաժշտագետ, գրող, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Դանիել Երաժշտի հետ ծանոթացել եմ «Իրատեսում»: «Շարականի» հիմնադիրը թերթի երաժշտական մեկնաբանն էր: Հարցազրույցը՝ «Մեկ հայը ժողովրդի կեսն է» վերնագրով, տպագրվել է 2013-ի հուլիսին:

***  

-Կենդանակերպի Ձեր նշանը ո՞րն է:

-Ես Կենդանակերպի հետ կապ չունեմ:

-Տիեզերքի հետ Ձեր կապը չե՞ք զգացել:

-Զգացել եմ արվեստի միջոցով՝ հրեշտակները երգում են:

-Երաժիշտները առաջի՞նն են լսում հրեշտակների երգը:

-Մենք մեր կամերտոնը հրեշտակային երգեցողությամբ ենք ճշտում, այսինքն՝ ճշմարտությամբ, որ ի վերուստ է տրվում: Մեր չափանիշը երկինքն է:

-Իմաստ ունի՞ երկիր փոխանցել այդ երաժշտությունը:

-Դա մեր ցանկությամբ չէ, երկրի բարեփոխությունը պետք է տեղի ունենա երկնքի ակտիվ միջամտությամբ:

-Ինչու՞, ուրեմն, չի ունենում:

-Ունենում է, պարզապես մարդը իր կյանքի տևողությամբ է հաշվում, իսկ տիեզերքն իր ժամացույցն ունի՝ հավերժությունը: Ֆրենսիս Բեկոնը լավ է ասել, որ երկար ապրելն առավելություն ունի՝ հասցնում ես գիտակցել քո սխալները և ժամանակ ես ունենում զղջալու ու ուղղելու:

-Ինչու՞ է տիեզերքը մարդու նկատմամբ այդքան անտարբեր՝ տիեզերքն իր ժամացույցն ունի, մարդու կյանքը՝ իր, և երբեք այդ ժամացույցները համընթաց չեն:

-Մեղավորը Ադամն է, որ իր ժամացույցը կորցրեց դրախտի պարտեզում:

-Ադամից հետո եկավ Հիսուսը ու քավեց բոլորիս մեղքերը:

-Եկավ, բայց դա վայրկենական գործ չէ, Հիսուսը ճանապարհ ցույց տվեց, ասաց՝ ես եմ ճանապարհը, ճշմարտությունը և կյանքը, բայց ճանապարհը մենք պետք է անցնենք: Ոչինչ չարժի այն հաղթանակը, որ մատուցվում է սկուտեղով, ոչինչ չարժի այն լեռնագնացը, ում անկարգելով իջեցնում են լեռան գագաթին, հաղթանակը նրանն է, ով ամեն քայլով մոտեցնում է գագաթը: Երաժշտությունն էլ դա է հուշում՝ ծավալվելով ժամանակի մեջ: Երաժիշտները միշտ ընթացքի մեջ են՝ տրանսֆորմացիայի, զարգացման, կերպափոխման: Ինձ համար կյանքը արվեստի և երաժշտության օրենքներով է ծավալվում, նույնը՝ տիեզերքը: Սա միայն իմ խոսքերը չեն, Շոպենհաուերը կարող էր ասել, Բոյեցիոսը՝ միջնադարում:

-Այսինքն բնության օրենքները պրոյեկտվու՞մ եմ հասարակության վրա:

-Մակրոկոսմը արտացոլում է միկրոկոսմը: Բայց հասարակությունն աղավաղելու մեծագույն վարպետ է: Մեր հասարակությունը լարից ընկած դաշնամուր է, աշխարհի լավագույն դաշնակահարին էլ հրավիրես, երաժշտությունը չի հնչելու, որովհետև դաշնամուրը լարել է պետք:

-Ո՞վ պիտի լարի:

-Լարում են Ավետարանի օրենքներով, պատվիրաններով:

-Մարգարեն ո՞վ է լինելու:

-Մարգարե՞ն: Դա մեկ մարդու գործ չէ, ամբողջ ժողովրդի գիտակցությունը պիտի հանգի դրան: Փիլիսոփա Կարսավինը ասում է՝ հասարակությունը սիմֆոնիկ անձ է: Սիմֆոնիան ենթադրում է ներդաշնակություն, բաղադրիչների համամասնություն ու հավասարակշռություն, և՝ ճիշտ լարվածք:   

-Երբ Մովսեսը Եգիպտոսից հրեաներին տարել էր անապատ և 40 օրով բացակայեց՝  պատվիրանները բերելու համար, վերադարձին գտավ Ոսկե հորթի արձանը: Աստվածաշունչն էլ վկայում է՝ մարդկանց առաջնորդ է պետք, որ սխալ ճանապարհից ուղղորդի դեպի ճիշտը: Մեր այսօրվա կյանքում ու՞մ եք տեսնում այդ դերում:

-Գարեգին Նժդեհին: Կոմիտասից հետո եկավ Արամ Խաչատրյանը, նրանից հետո եկան Առնո Բաբաջանյանը, Էդուարդ Միրզոյանը, բայց Վարդան Մամիկոնյանից, Դավիթ բեկից, Անդրանիկից, Նժդեհից հետո այդ կարգի առաջնորդ չեղավ:

-Դուք համոզվա՞ծ եք, որ մենք գիտենք՝ Նժդեհն ո՞վ է: Մենք Նժդեհին կաղապար չե՞նք դարձրել:

-Կաղապար՝ առանց գաղափար: Այսօր օգտագործվում է Նժդեհի անունը, առանց բովանդակության, նույնիսկ՝ տրամագծորեն հակառակ գործընթաց է տեղի ունենում՝ կարծես ամեն ինչ արվում է Նժդեհին հերքելու ու հակառակվելու համար:

-Նժդեհից հետո դար է փոխվել, անցած տասնամյակներում՝ գլոբալացված աշխարհին դեմ հանդիման, չունենալով առաջնորդ, մենք հետ չե՞նք մնում:

-Մենք կործանվում ենք: Այսօր փոխվել են չափանիշները՝ զենքի տեսակները, պատերազմի մեթոդները, ատոմակայան, արտագաղթ… Դա ահազանգ է: Ես մի քանի օր առաջ զրուցում էի աշխարհահռչակ ջութակահար Նարեկ Հախնազարյանի հետ, երիտասարդ է, բայց՝ հասուն մտածող: Նա ասաց՝ մեր հասարակությունը կլինիկական մահի մեջ է, կամ կյանքի կկոչվենք, կամ՝ կհեռանանք: Հարկավոր է ճիշտ մոտեցում: Կողքից նայելիս հայերիս հետաքրքիր գնահատականներ են տալիս: Մոսկվայի համալսարանի պրոֆեսոր Գոլդենվեյզերը, որ Տոլստոյի համար դաշնամուր էր նվագում, հայերին համեմատում էր չինական սարդերի մի տեսակի հետ, որոնք երբ իրարից հեռու են, կարոտից մեռնում են, երբ իրար մոտենում են, ուտում են իրար:

-Պրոֆեսորը եթե ճիշտ լիներ, մենք վաղուց առանց իրար կամ իրար հետ վերջացած պիտի լինեինք: Բայց կանք, չէ՞:

-Աստծո կամոք:

-Այսինքն՝ ինչ չենք կարողանում բացատրել, գցում ենք Աստծո վրա:

-Մարդն ունի ճանապարհի իր բաժինը՝ դու մի քայլ ես անում, Աստված տասնապատկում է:

-Յոթ նոտաների մեջ տեղավորվու՞մ եք:

-Կոմբինացիաներն անսահման են՝ ինչպես են շախմատիստները 64 վանդակներում տեղավորվում: Անսահման վարիացիաներ կան աշխարհում, տիեզերքը վարիացիաների մեջ է:

-Իրո՞ք անվերջ են վարիացիաները, թե՞ հնարավոր է սպառել:

-Անսահման ու անվերջ են, նույնիսկ մաթեմատիկորեն հնարավոր չէ սպառել, ուր մնաց հոգին կամ սիրտը սպառեն: Արվեստում գործում է սիներգիայի օրենքը՝ երբ մեկին գումարում ես մեկ, բոլորովին պարտադիր չէ երկու ստանալ: Կա փոխադարձ
զորացում, որ պակասում է հայ ժողովրդին: Երբ մենք մեր փեշի քարերը թափենք ու միաբանվենք, 2,5 միլիոնը 2,5 միլիարդ կդառնա:

-Այո, բայց երբ մենք մեր փեշի քարերը թափում ենք, սովորաբար խփում ենք միմյանց գլխին՝ չինական սարդի նման:

-Ու դա ոչ թե սիներգիայի է բերում, այլ՝ եղած էներգիայի կորստի: Աշխարհում ամենագեղեցիկը միաբանությունն է, որ մենք չունենք: Տիեզերքը ներդաշնակության վրա է հիմնված: Աստվածաշունչն ասում է՝ եղեք կատարյալ, ինչպես ձեր հայրն է երկնքում:

-Ուրեմն՝ գաղափարը, առանցքը, մերանը չենք գտնում:

-Կա՝ Նժդեհն է, շարժիչ ուժը, ռեժիսորը, որ ասում է՝ սիրիր մերձավորիդ:

-Դու սիրում ես, նա քարով խփում է:

-Մերձավորիդ ասելով նկատի չունի դիմացիդ օձին, վագրին, այլ՝ մարդուն, որ մշակույթ է ստեղծում, շենացնում ու զորացնում է, պահպանում ու պաշտպանում է և փոխանցում գալիքին: Մերձավորները շահագրգիռ են, նրանք կորցնելիք ունեն: Հունգարացի բանաստեղծ Շիպոշը ասում է՝ եթե չկա այն, հանուն ինչ արժի մեռնել, չարժի ապրել: Մենք շատ ՙհանուններ՚ ունենք, իսկ երբ ՙհանունը՚ հանում ես, երբ արժեք չկա, պահպանելու, պաշտպանելու ոչինչ չկա, կյանքը իմաստազրկվում է:

-Մեր չափանիշները դատարկվե՞լ են:

-Աշխարհի ընթացքն է, միայն մերը չէ: Փիլիսոփաները մեր այսօրվա կացությունը անվանում են նոր հերթանոսական շրջան, երիտասարդների քաղաքակրթություն, որ մոլորվել են, չունեն փորձառուների փորձը, բայց եռանդուն են ու անհամբեր, որ ավերելու մեջ շատ պետք է գալիս:

-Փորձառուները ու՞ր են:

-Նրանց կերել են:

-Երբ Սոդոմն ու Գոմորն այրվեցին, տեղում ստեղծվեց Մեռյալ ծովը, որ այսօր բժշկում ու ապաքինում է:

-Արվեստագետն աշխարհին նայում է հավատացյալի աչքերով: Բախն ասում էր, որ երաժշտությունը կրոնական գործ է: Երաժշտությունն Աստծո հետ խոսելու լեզու է: Երաժիշտները գուցե շատ իրադարձությունների չեն մասնակցում, բայց հասարակությունից կտրված չեն: Թեպետ երաժիշտների մեջ էլ կան օլիգարխներ, ՙկուսակցություններ՚, թիմեր, բիզնեսմեններ, որ շոուբիզնեսով են զբաղվում:

-Ինչպե՞ս լսենք Մեռյալ ծովի երաժշտությունը:

-Փոքրուց պիտի սոլֆեջիո պարապենք՝ կրթական համակարգը պիտի զարգացնենք: Ինչպես է ծովը ինքնամաքրվում, ժողովուրդը այդ հատկությունը չունի: Ժողովուրդը իմունիտետը կորցրել է, պիտի ինքնամաքրվենք: Ժողովրդից են գալիս և լիդերը, և դիրիժորը:

-Ցավով եմ ասում, բայց խորապես համոզված եմ, որ հայ ժողովրդի 99 տոկոսի հոգում զուռնան է հնչում՝ աղմուկ է ու ձայնի տեղ չկա:

-Կոմիտասն ասում էր՝ այլանդակ զուռնան, երբ մի քանի զուռնաչի պատարագի ժամանակ եկեղեցուց դուրս զուռնա են զլում ու ամեն մեկը՝ մի երգ:

-Ի՞նչ պիտի անենք, որ զուռնայի փոխարեն մեղեդի լսենք:

-Դա անգիտակցական վերաբերմունք է արվեստին, որ իրենց էյֆորիան՝ թվացյալ երջանկությունը, կառուցում են մեր իրական դժբախտության վրա: Գոնե իրենք իսկապես երջանիկ լինեին, բայց իրենց երջանկությունն էլ թվացյալ է: Հարբած ընկել են ծովը, իսկ վաղը փոթորիկ է: Չեն գիտակցում: Ռոմեն Ռոլանն ասում էր՝ եթե չես կարող երգել՝ լռիր: Արվեստի առաջին պատվիրանն է: Մեզ մոտ ով չի կարողանում լռել՝ երգում է:

-Իսկապե՞ս բառերը իմաստազրկվում են:

-Ճիշտ բառերը՝ ոչ: Լավ ստեղծագործություն ունենք՝ վատ ենք նվագում, կամ՝ տեղ չի հասնում: «Հավատքը առանց գործի մեռած է»՝ ասում էր Հակոբոս առաքյալը: Մենք ունենք խոսք, բայց գործի չենք վերածում:

-Մենք վաղուց այլևս ոչինչ չենք արտադրում, ընդամենը սպառում ենք:

-Սպառում ենք, սպառվում ենք, սպառնում ենք՝ այդպիսին ենք մենք:

-Ինչպե՞ս փոխվենք:

-Շպենգլերը «Եվրոպայի մայրամուտը» աշխատության մեջ քաղաքակրթությունների ճակատագրի մասին ասում էր, որ ունեն իրենց սկիզբը, զարգացումը, գագաթնակետը և վախճանը: Գուցե մենք հիմա վերջին փուլում ենք:

-Շպենգլերն ասում էր որոշակի ու սահմանափակ ժամանակի մասին, իսկ Աստվածաշունչն ասում է, որ ամեն մի վերջ նորի սկիզբն է: Մենք ի՞նչ ենք սկսելու:

-Առայժմ մեր ամեն մի սկիզբ ավելի վատ է, քան նախորդ վերջը: Չգիտեմ՝ այդ շղթան ու՞ր է տանելու: Բայց կան երևույթներ, որ հավիտյան կորսված են՝ հայի բարոյականությունը, նրբավարությունը, պատիվը, մերձավորին սիրելու ունակությունը: Օրինակ՝ ի՞նչ է նշանակում արտագաղթ: Նշանակում է՝ հայրենիքի ձգողականությունը թուլացել է: Արարատը չի պահում: Ֆիզիկապես դատարկվում է Հայաստանը:

-Դուք արվեստագետի այն որակից եք, որ եղածը չի ընդունում իբրև մեկ և ընդմիշտ տրված, փորձում է փոխել, ինչու՞: Վստա՞հ եք, ու Դուք ճիշտ եք:

-Նախ՝ չեմ կարող չանել, ապրելակերպ է, ես շատ մեծ ափսոսանք ունեմ ժողովրդի ստեղծած հանճարեղ մշակույթի նկատմամբ: Ես հիշում եմ Օսիպ Մանդելշտամի հիանալի խոսքերը հայ մշակույթի մասին, նա ասում էր՝ մենք արժանի չենք հայերենով խոսել: Այսօր մենք մեր լեզուն ոտնատակ ենք տալիս: Ստորացնում ենք, հարմարեցնում օրվա մակարդակին: Աշխարհում այդ գործընթացը կա՝ դասականի արժեզրկումը, բայց եթե աշխարհը չի կարող դասականը ու դասականներին կործանել, Հայաստանը կարող է կործանվել՝ մասշտաբի խնդիր է: Ինչ կարելի է Չինաստանին, Հայաստանի համար մահաբեր է: Մեզ մոտ մեկ հայը ժողովրդի կեսն է: Չի կարելի համեմատության մեջ դնել աշխարհի հետ:

***

Կարևորը՝ երաժշտությունը շարունակվում է:
 
Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: