Ես նրան հաճախ էի հանդիպում Ազատության հրապարակում՝ անփոփոխ ջինսով ու դարչնագույն վոդոլազկայով  (հայերեն՝ ջեմպեր): Նա անընդհատ բացատրում էր ու բանավիճում, ելույթներ հարթակից չէր ունենում, պտտվում էր մարդկանց մեջ ու շարունակ քթի տակ երգում: Միակը չէր: Շատերն էին քայլում ու դնդնում, բանավիճում ու բացատրում: Ու գուցե մոռանայի նրան, եթե չդառնար Գերագույն Խորհրդի փոխնախագահ: Արա Սահակյանին հանդիպեցի արդեն խորհրդարանում 1995-ին և նրա հետ հարցազրույցը ՙԵս մշակ եմ՚ վերնագրով տպագրվեց հունիսի 23-ին «Երկիր Նաիրիում»:

***

88-ը քաղաքական ասպարեզ բերեց նոր մարդկանց, որ նախկինում պաշտոնապես քաղաքականության հետ գրեթե չէին առնչվում, սակայն նրանք եկան և նրանք են այսօր որոշում երկրի քաղաքականությունը: Հարցազրույցից մի քանի օր առաջ Արա Սահակյանը հարցրեց. «Ինչի՞ մասին ենք խոսելու»: «Ձեր, Հայաստան աշխարհի, իմ»` առանց մտածելու պատասխանեցի և հարցազրույցից առաջ մտածում էի՝ ի՞նչ հարցեր եմ տալու մի մարդու, ում գործը կարծես բոլորիս աչքի առաջ է:

-Ըստ Ձեզ՝ ո՞վ եք Դուք:

-Ծնվել եմ 1954-ի դեկտեմբերին, Աղեղնավոր եմ: Ավարտել եմ Վահան Տերյանի անվան դպրոցը, ապա՝ Երևանի պետհամալսարանի փիլիսոփայության բաժինը: Կարճ ժամանակ բանվորություն եմ արել, եղել եմ կոշկակար: 10 տարի աշխատել եմ Հանրագիտարանի խմբագրությունում, բուհում զբաղվել մանկավարժական աշխատանքով՝ մարքսիզմ եմ դասավանդել: Ինչպես տեսնում եք՝ աշխարհում շատ բան է փոխվում: Ընտանեկան դրությունս վերջին 5 տարում չի փոխվել, բայց աղջիկ ունենալու հույսը դեռ չեմ կորցրել: Դուք ուղի՞ղ եք հարցնում՝ ո՞վ եմ ես: Ես մշակ եմ:

Ամեն սերունդ մի խնդիր ունի: Հարյուրավոր սերունդներ ապրել են գոյատևելով: Մեր սերունդը բարեբախտություն ունի պետություն ստեղծելու, հետևաբար մեզնից յուրաքանչյուրը իրեն պետք է համարի պետության մշակը: Մեր գործը մշակություն անելն է, եղածը պահպանելը և մեզնից հետո եկողներին հանձնելը: Մեզնից հետո, համոզված եմ, կգան ավելի գեղեցիկ, համարձակ, խելացի տղաներ ու աղջիկներ ու ավելի կշենացնեն պետությունը: Հայ ժողովրդի հազարամյա գոյության փառքն ու պսակը մեր ազգային պետությունն է:

-Ձեր կարծիքը հուլիսի 5-ի հանրաքվեի ելքի մասին:

-Սահմանադրության նախագծի կապակցությամբ զազրախոսողները քիչ չեն: Իդեպ, կան երկրներ, ուր ուղղակի արգելվում է Սահմանադրության դեմ որևէ քարոզչություն, օրինակ, Ռուսաստանում: Իսկ «բռնատիրական», «ոչ դեմոկրատական» Հայաստանում հակասահմանադրական պրոպագանդան ազատ է, և նրանք, ովքեր փորձում են Հայաստանի քաղաքական զարգացման ընթացքը կասեցնել, հարմար առիթ են գտել: Կարծում եմ՝ ԱԺ պատգամավորության ցանկացած թեկնածու պետք է իմանա, թե սահմանադրական ի՞նչ լիազորություններով է ընտրվում: Արևելաեվրոպական և ԽՍՀՄ հետկոմունիստական ճամբարում Հայաստանը մի քանի երկրների հետ վերջինն է, ուր նոր Սահմանադրություն դեռևս չկա: Ընդդիմադիր փոքրամասնությունների համար դժվար է վիճաբանության մեջ հաղթել այն մարդուն, որը Սահմանադրություն է պահանջում, հետևաբար գործի են դրվում այլ կեղծ փաստարկներ, իբր Սահմանադրությունը բռնապետության է տանում, որ ոտնահարված են դեմոկրատական իրավունքներն ու ազատությունները: Քաղաքական ավանդույթներ չունեցող և քաղաքական պայքարի ցածր կուլտուրա ունեցող Հայաստանում, անշուշտ, շատ զարհուրելի և ահաբեկիչ են հնչում այնպիսի նորմեր, ինչպիսին են կառավարությանն անվստահություն հայտնելը, խորհրդարանն ազատ արձակելը: Իրականում ամբողջ աշխարհում այս ինստիտուտները կան, կան պետական համակարգերի փոխհավասարակշռման մեխանիզմներ և մեր Սահմանադրության այս նորմերը քաղաքական ճգնաժամերը լուծելու նպատակ ունեն, որովհետև եթե խորհրդարանը չի կարողանում կառավարության հետ աշխատել, պետք է քաղաքացիներին նոր խորհրդարան ընտրելու հնարավորություն ընձեռել: Ես հավատացած եմ՝ Սահմանադրությունը կընդունվի ձայների ճնշող մեծամասնությամբ, իսկ ԱԺ ընտրություններում կհաղթի «Հանրապետություն» միավորումը, որը ընտրությունների է գնում Սահմանադրությամբ և ազատության, պետության, բարօրության կարգախոսով:

-ՀՀ առաջին խորհրդարանը հանրագումարի է բերում իր աշխատանքները, խորհրդարանի գործունեության Ձեր գնահատականը:

-Խորհրդարանի աշխատանքներն ամփոփելը պատմաբանների, քաղաքագետների գործն է: Մենք, որ բուն գործընթացի մեջ ենք եղել, կդժվարանանք անաչառ գնահատել մեր իսկ աշխատանքը: Ժամանակ է հարկավոր և տարածություն, գործը պետք է ավարտվի: Սակայն պարզ է՝ այս խորհրդարանը Հայաստանի դեմոկրատացման ռահվիրան եղավ: Առաջին դեմոկրատական ինստիտուտն էր խորհրդարանը, որը 1990-ին Անկախության հռչակագիր ընդունեց և 1991-ին հայ ժողովրդին տարավ անկախության հանրաքվեի, խորհրդարան, որը դրեց տնտեսական և քաղաքական բարենորոգումների սկիզբը: Եթե կուզեք՝ խորհրդարանը կարգ ու կանոն հաստատեց երկրում 1990-ի խառնակ օրերին, գոտեպնդեց բանակը, Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդին: Գործադիր իշխանության բոլոր մեծ դեմքերը մկրտվել են խորհրդարանում: 1990-1995-ի խորհրդարանը ուրույն տեղ ունի մեր պատմության մեջ:

-Ազգային ժողովի ընտրությունները փաստորեն սկսված են, Ձեր կարծիքով՝ ինչպիսի՞ խորհրդարան կընտրվի, ո՞ր կուսակցությունը կգերիշխի, ո՞րը կլինի նոր խորհրդարանի առաջին խնդիրը: Ձեր թեկնածությունն առաջադրելու՞ եք:

-Սովորաբար իր տեղը զիջող ամեն ինչ և ամեն ոք քամահրանքով է վերաբերվում իրենից հետո եկողներին: Կա կարծիք, որ նորընտիր խորհրդարանը կլինի պակաս արդյունավետ: Ես այդպես չեմ մտածում: Պատմական զարգացման տրամաբանությամբ կանխորոշված է, որ ապագա խորհրդարանը որակապես ավելի բարձր է լինելու, ավելի գործուն է լինելու, նրա առջև օրենսդրական և քաղաքական գործունեության հսկայական հեռանկարներ կան, որովհետև Սահմանադրությունն ամբարում է այդպիսի աշխատանքի մեծ լիցք: Պատկերացրեք՝ դատական համակարգը  (դատակազմություն, արդարադատության խորհուրդ, Սահմանադրական դատարան, դատավորների կարգավիճակ և այլ հարցեր), նոր նյութական և դատավարական իրավունքի էապես նոր օրենսգրքեր, դատախազության, տեղական ինքնակառավարման, բյուջետային օրենսդրություն… Վիթխարի աշխատանք է սպասվում, իրոք պատիվ կլինի այդ խորհրդարանում աշխատելը: Կարծում եմ, որ ոչ միայն իմ, այլև խորհրդարանական տքնաջան աշխատանքի հնգամյա փորձ ունեցող իմ բազմաթիվ գործընկերների ունակությունները պետք կգան նոր խորհրդարանին: Ես առաջադրվել և գրանցվել եմ թեկնածու իմ նախկին տարածքում՝ Երևանի Էրեբունու շրջանի թիվ 13 ընտրատարածքում և բաց ճակատով, ընտրողների հետ շիտակ խոսակցության մեջ կարողանում եմ ոչ թե խոստումների դաշտում հաղթել իմ մրցակիցներին, այլ ներկայացնելով արվածը և ծրագրերը: Ընտրողներիս փորձելու եմ օգնել նրանց իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության տեսանկյունից, թեև շատ են ինձ դիմում նաև զուտ խորհուրդներ ստանալու համար: Գիտեք՝ ես ուրախությամբ նկատում եմ, որ թշնամության այն գաղջ մթնոլորտը, որ ճգնում են ստեղծել ընդդիմութան անվան տակ հանդես եկող մեր նախկին ընկերները, չի կարող վարակել մարդկանց, նրանց մեծամասնությունը սթափ է, պատրաստ է հավասարակշիռ որոշումներ ընդունելու, և ես ամբողջ եռանդս ու հնարավորություններս օգտագործում եմ Սահմանադրությունը մարդկանց մտքին ու սրտին հասցնելու, պատմական պահի կարևորությունը բացատրելու ուղղությամբ: Ես չեմ թաքցնում և ասում եմ մարդկանց, որ նրանց, ովքեր դեմ են Սահմանադրությանը, ոչինչ չունեմ տալու, նրանց հարկավոր են մեծ ցնցումներ, պղտոր ջրեր, որպեսզի կարողանան «չնկատված» անձնական հավակնություններին հագուրդ տալ:

-Հայաստանի ներքին ու արտաքին հարաբերությունների Ձեր գնահատականը:

-Երբ գնում էինք անկախության, ամեն ինչ ավելի վառ գույներով էր երևում: Մեզ թվում էր, որ անկախության հաջորդ օրն իսկ աշխարհը գրկաբաց կընդունի մեզ… Իրականում արժանապտիվ տեղ ունենալն ազգերի համաշխարհային հանրության մեջ մեծ աշխատանք է պահանջում: Պատմականորեն մենք հայտնվել ենք մի վիճակում, որը հավասարակշիռ, սթափ որոշումների է մղում իշխանություններին: Ո՞վ և ե՞րբ կգա իշխանության Հայաստանում, նրա առաջնահերթ խնդիրը լինելու է բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումը հարևանների հետ: Մյուս կողմից՝ դարերի ընթացքում կուտակված վիրավորանքներ կան, կա պատմական-ազգային հիշողություն, որն անտեսել չի լինի: Սակայն Հայաստանի իշխանությունները, որ հայտնի են իբրև պրագմատիկներ, հաշվի առնելով բոլոր գործոնները, ձգտում են բարիդրացիական հարաբերությունների: Իրանի հետ հարաբերություններն այդպիսին են, Վրաստանի հետ այդպիսին են, ջանքեր են գործադրվում վերացնելու Թուրքիայի սուբյեկտիվ վերաբերմունքը ղարաբաղյան կոնֆլիկտում: Տարիների ընթացքում Հայաստանը և Ադրբեջանը նույնպես կկարողանան հաստատել արժանավայել հարաբերություններ: Համենայն դեպս՝ այդպես են ուզում երկու երկրների ժողովուրդները և կուտակված պրոբլեմների արդար լուծումից հետո այդ հարաբերությունները դրական ընթացք կստանան: Ներքին հարաբերությունների հարցում, անշուշտ, Հայաստանի համար շատ կարևոր է այսօր, թե ինչպես է աշխարհն իրեն դիտում, և մեր ընդդիմախոսները փորձում են հենց այստեղ խոսել: Ծրագրված-պլանավորված նսեմացնում են Հայաստանի հաջողությունները, Հայաստանն աշխարհի առաջ ներկայացվում է որպես հակադեմոկրատական, բռնապետական: Իրականում հենց իր՝ ընդդիմության, ազատ մամուլի և հրապարակային գործունեությունն արդեն այդ տեսակետի հերքումն է: Ես տագնապով նկատում եմ, թե ինչպես է փոքրամասնությունը մոլագարությամբ ճգնում կուսակցականացնել կյանքը, երկիրը բաժանել կարմիրների և սպիտակների, չարերի և բարիների, հային հանում հայի դեմ:

-Ինչպե՞ս կբնորոշեք մտավորականը և իր ժամանակը հարաբերությունը ներսից ու դրսից՝ փիլիսոփայի հայացքով:

-Խորհրդային շրջանում Հայաստանում ձևավորվել է մտավորականների (ուսուցիչներ, ինժեներներ, աստիճանավորներ և այլն) մի սերունդ, որը երբեք չենք ունեցել: Եվ դա մերն էր: Այսօր անհանգստացնում է մտավորականների մեծամասնության շվարածությունը, տպավորություն է ստեղծվում, թե այս պայքարն իրեն չի առնչվում՝ իշխանության պայքար է: Այնինչ պայքարը Հայաստանի ճակատագրի համար է՝ ինչպիսի՞ն է լինելու Հայաստանը, ու՞ր է գնալու, ինչպե՞ս է աշխարհին ներկայանալու: Թվում է՝ ազգի ճակատագիրը տնօրինելու իրավունքը մի խումբ պոլիտիկանների մենաշնորհն է, գրավված են հրապարակները, փողոցը, գրեթե ողջ մամուլը աղբ է թափում իշխանությունների գլխին, ընթանում է ազնիվ մարդկանց անվանարկման կազմակերպված աշխատանք, և գրեթե դիմադրություն չկա: Հատուկենտ մարդիկ են հավասարակշռության բերում հասարակական կրքերը: Ես համարում եմ, որ առաջիկա խորհրդարանում և առաջիկա կառավարության կազմում այսօրվա ազգային մտավորականը իր տեղը պետք է ունենա և ազգի անունից խոսելու իրավունքը չի տրված մի խումբ մարդկանց, որոնք խմբակային շահերով են առաջնորդվում: Գուցե մենք ենք վրիպել, ժամանակին ձեռք չենք մեկնել, եղբայրաբար խորհրդի չենք նստել մտավորականության հետ:

-Չե՞ք կարծում, որ և իշխանության, և մտավորականների կողմից հարաբերությունների ոսկե միջինը գտնելու անհրաժեշտություն կա:

-Ամեն ջանք պետք է գործադրել, որպեսզի հասարակական կյանքի քաղաքականացվածությունը մեղմանա, մեջտեղ գան այլ թարմ ուժեր: Այդ իմաստով դաշնակցությունը հոռի դեր կատարեց, օգտվելով իր անսպառ հնարավորություններից, նա ապականեց շատ բան, ստեղծեցին դաշնակցական գրողների միություն, դաշնակցական մանկապատանեկան կազմակերպություն, դաշնակցական մշակութային ու մարզական հանդեսներ: Ինչպես սփյուռքում է մանկապարտեզը, դպրոցը, եկեղեցին, գերեզմանոցը, տնտեսական կյանքը բաժանված՝ մի տեղ հավաքվում են դաշնակցականները, մի տեղ՝ հնչակները, այդպես էլ մինչև երեկ բացահայտ փորձում էին նույնը արմատավորել Հայաստանում:

-Իսկ ի՞նչ է ցանկանում ժողովուրդը:

-Ժողովրդի ցանկությունն այլ է: Ժողովուրդը հոգնել է, նա հրապարակներ չի գնում, նա ուզում է Սահմանադրություն, խաղաղություն, աշխատանք, սեր, երջանկություն: Իսկ ընդդիմադիր փոքրամասնությունը դա չի ուզում հասկանալ, նա դռնեդուռ ընկած փորում է հակամարտության ու թշնամանքի փոսը, որի մեջ առաջինն ինքն է ընկնելու: Ընդդիմադիր փոքրամասնությունը ամբողջովին կլանված է այդ մոլուցքով, արնակալած աչքերով ոչ մի լավ բան չի տեսնում, չկա սթափ հայացք, չկա արժանավայել պահվածք: Գրեթե նույն պատկերն է Ռուսաստանում, Վրաստանում, ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններում, Արևելյան Եվրոպայի նախկին սոցիալիստական երկրներում: Ընթանում է դաժան հակամարտություն: Մի տեղ Սահմանադրությունը հաստատում է խորհրդարանական կառավարում, ընդդիմությունը հայտարարում է՝ խորհրդարանական կառավարումը տանում է դեպի բռնապետություն, մի տեղ՝ նախագահական կառավարում, ընդդիմությունը հայտարարում է՝ նախագահական կառավարումը տանում է դեպի բռնապետություն: Մի տեղ Սահմանադրության ընդունումն ուշանում է, հայտարարում են, թե բռնապետություն է հաստատվում, մի տեղ շտապում են օր առաջ ընդունել՝ նույն մեղադրանքը… Հայաստանում մի փոքր բարվոք է, այնուամենայնիվ, գուցե պատերազմն է պատճառը կամ պետություն ունենալու ազգային մեծագույն երազանքը… Մեծամասնությունը հասկանում է, որ անկախությունը դժվարությամբ է ձեռքբերվում ու պահպանվում, որ ազգային պետությունը իբրև ինստիտուտ, կարող է իրականացնել մնացած ազգային երազանքները՝ տարածքային, մշակութային, տնտեսական, ստրատեգիական: Այս և բոլոր խնդիրները կլուծվեն միայն այն ժամանակ, երբ հայերս կունենանք հզոր պետություն: Եվ սա է պատճառը, որ Հայաստանում անցման շրջանի ցավագին պրոցեսները համեմատաբար հանդարտ են անցնում՝ պալատական հեղաշրջումներ չեղան, եֆրեյտորների խռովություններ՝ նույնպես, վտարանդի կառավարություններ չստեղծվեցին, օրենքը շրջանցող որոշումներ չընդունվեցին: Հայաստանում օր օրի հաստատվում է օրենքի գերակայությունը, և դա է հայկական երիտասարդ դեմոկրատիայի այցեքարտը:

-Ինչո՞վ է սկսվում և ավարտվում Ձեր օրը:

-Օրն սկսվում է բարի լույսով, ընտանեկան հոգսերով, ապա՝ աշխատանք, ուր միշտ կա անսպասելին, պայքարը: Օրն ընթանում է անկանխատեսելի վայրիվերումներով և միշտ ավարտվում է այնտեղ, որտեղից սկսվել է:

-Ո՞րն է Ձեր սիրած փողոցը, թիվը, գույնը, սիգարետը:

-Սիրած փողոց չունեմ, թիվ՝ նույնպես, գույն՝ առավելևս, հաճույքով երգում եմ, լսում ուրիշներին, տղաներիցս ազդված՝ նաև նորերին: Չեմ ծխում և բոլորին հորդորում, խնդրում, պահանջում եմ չծխել, հատկապես կանանց և անչափահասներին:

-Իբրև նախկին փիլիսոփա և ներկա քաղաքական գործիչ՝ ի՞նչ եք մտածում հայի ֆենոմենի մասին: Ինչպիսի՞ն եք տեսնում այդ հային 21-րդ դարում:

-Հայը Աստծո սովորական արարած է, ժրաջան, բարոյական, իր խաչը կրող: Սակայն հային ամբողջ կյանքում ուղեկցում է իր ցեղային հիշողությունը: Այդ հիշողությունը, նայած ընկալման, կարող է նրան վեհացնել, դարձնել առաքինի, հպարտ, կարող է նվաստացնել, դարձնել միջակ, վեհերոտ: Կարծում եմ՝ քաղաքական կյանքում կան սրա հայելային արտացոլումները, իրար դեմ պայքարող երկու միտում: Ու՞ր են տանելու առաջնորդները հայ ժողովրդին: Ողբացող, վիրավորված, կորցրած ժողովրդի՞ պետություն է լինելու, թե՞ արժանապատիվ, բարօրության ձգտող, աշխարհի ազգերին հավասար ժողովրդի պետություն: Հայի մեջ ցեղային հիշողության բեռը երկակի դեր է կատարում և նրա առաջնորդների առաքելությունն է նաև բարոյական սերմեր աճեցնելը: Չի կարելի աշխարհ դուրս գալ՝ աշխարհից խռոված, չի կարելի մարդուն բարևել՝ թևի տակ քար պահած: Պետք է վճիտ աչքերով, մեծ սիրով ու սրտով նայել աշխարհին և կտեսնես, որ աշխարհն էլ քեզ է այդպես նայում: Փոքր Մհերի պես քարանձավ մտած, բարու համար պայքարից խուսափող չլինենք, չսպասենք, որ աշխարհը բարիանա ու նոր քարանձավից դուրս գանք: Մեր մեջ դեռ պայքարում են այս երկու միտումները, և կարծես թե հաղթում է եռանդուն, աշխատանքի միտված, աշխարհին պայծառ նայող հայի կերպարը:

-Ի՞նչ հարց չտվեցի:

-Ես Ձեզ ուզում եմ հարցնել՝ Դուք իմ ասածներին հավատու՞մ եք:

-Մասամբ:

Հարցազրույցից առաջ մտածում էի հարցերի մասին, հետո՝ պատասխանների: Օրերի անցուդարձում այնքան քիչ ժամանակ է մնում ապրածդ կյանքն իմստավորելու, հեռուն ու մոտիկը ճշտելու համար, շատ քիչ մարդիկ են իրենց կյանքն ապրում միանգամից երեք կտրվածքներով՝ անցյալի, ներկայի, ապագայի գնահատումներով: Եվ այդպիսի մարդիկ սովորաբար ... մշակ են լինում: Եվ եթե շատ լինեին նման մշակները, մեր Մհերը երբեք քարանձավ չէր մտնի:

***

1998-ի փետրվարի 4-ին նա նույնպես հրաժարական ներկայացրեց ԱԺ փոխնախագահի պաշտոնից։ Հետո զբաղվում էր դասախոսական աշխատանքով:

2013-ի օգոստոսի 21-ին նշանակվեց Ղազախստանում ՀՀ դեսպան, 2014-ի փետրվարի 4-ին՝ համատեղության կարգով նաև Ղրղզստանում: Մինչև 2018-ը: Վերջերս հանդիպեցի հենց մեր փողոցում՝ երեխան գրկին: Ինձ չճանաչեց, ես չհիշեցրի: Լինում է նաև այդպես:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: