1991-ին «Ազգը» հախուռն մտավ հայ լրագրության ասպարեզ ու դարձավ որոնվող թերթ, թեպետ 90-ականներին թերթի պակաս չկար՝ շաբաթը մեկ նոր թերթ էր հայտնվում: Ճիշտ է՝ ամսվա վերջին նաև անհետանում էր, բայց գլխապտույտ բազմազանության մեջ չէր էլ նկատվում: «Ազգը» մնաց: Նույն խմբագրով՝ Հակոբ Ավետիքյան: Ես չգիտեմ՝ քանի՞ հարյուր, թե՞ հազար լրագրող է 32 տարվա մեջ իր մասնագիտական կենսագրության մեջ գրել «Ազգ» օրաթերթի անունը, կամ գոնե մեկ անգամ հրապարակվել «Ազգ»-ում: Գրեթե՝ բոլորս: Նաև՝ ես: Հանդիպումը Հակոբ Ավետիքյանի հետ միշտ եղել է հանդիպում գերզբաղված, իր նեղլիկ աշխատասենյակում թերթերի ու թղթերի մեջ կորած, գրեթե անվերջ հեռախոսող ու լրագրողների, այցելուների հարցերին պատասխանող մարդու հետ, ում ուզում էիր հարցնել. «Դուք երբևէ քնու՞մ եք»: Համենայն դեպս՝ իմ հիշողության մեջ դաջվել է ծխախոտի ծխով պարուրված նրա նեղլիկ աշխատասենյակը, ուր նույնիսկ չգիտեիր՝ որտե՞ղ նստել, որովհետև ամենուր թղթեր ու թղթերի տրցակներ էին: 1994-ի նոյեմբերի 25-ին ես նրա հետ հարցազրույց եմ արել, որ «Երեկվա օրով ուզում ենք վաղվա օր ստեղծել» վերնագրով տպագրվել է «Երկիր Նաիրի»-ում:

***

Հին Երևանի ամենահրաշալի փողոցներից մեկում, որ այսօր կրում է Հանրապետության փողոց անունը, գտնվում է «Ազգ» օրաթերթի խմբագրատունը՝ մի քանի սենյակ երրորդ հարկում:


Լուսանկարը՝ Մեդիամաքս

Հենց այդ սենյակներում են ստեղծվում-ամբողջանում այն էջերը, որ հետո հասարակությանը ներկայանում են իբրև «Ազգ» օրաթերթի լուրեր, վերլուծություններ, մեկնաբանություններ, պարզապես «Ազգ» օրաթերթ, որ սրընթաց մտավ մեր կյանք և հին ու նոր թերթերի կողքին գտավ իր ու միմիայն իր արժանի տեղը: Հարցազրույցի գնալով «Ազգի» խմբագիր Հակոբ Ավետիքյանի հետ, ես շատ ուրախ էի ու զարմանալի հանգիստ:

-Ո՞վ եք Դուք, պատմեք Ձեր մասին՝ թվեր, փաստեր:

- Ծնվել եմ 1945-ին, Բեյրութում, միջնակարգ կրթություն ստացել եմ Բարեգործականի Հովակիմյան-Մանուկյան հայտնի վարժարանում: 1965-ին եկել եմ Հայաստան, 5 տարի սովորել եմ համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում, որից հետո վերադարձել եմ Բեյրութ, ուսուցիչ եմ աշխատել մի քանի դպրոցներում և 1977-ին հրավիրվել եմ Գերսամ Ահարոնյանի խմբագրած «Զարթօնք» օրաթերթի օգնական խմբագիր: 13 տարի աշխատել եմ «Զարթօնքում», որից 10 տարին իբրև գլխավոր խմբագիր: 1990-ի մայիսին եկել եմ Հայաստան: 1991-ին հիմնադրվել է «Ազգ» թերթը, որ սկզբում եռօրյա էր: 1991-ից մինչև օրս «Ազգի» գլխավոր խմբագիրն եմ:

- Եթե համեմատենք «Ազգը» 1991-ին և 1994-ին, ինչպե՞ս կգնահատեք:

-Դժվար է համեմատել, որովհետև այն ժամանակ թերթը եռօրյա էր: Եռօրյան այլ բնույթի թերթ է, վերլուծական հոդվածները գերակշռող էին, արմատական հարցադրումներ էին արվում:

- Այն ժամանակ էլ «Ազգն» առանձնանում էր ինֆորմացիայի բազմազանությամբ ու արագությամբ:

-Կարծում եմ՝ այն ժամանակ ավելի լավ էինք ներկայացնում պրոբլեմները, ըստ իս, ավելի ծանրակշիռ: Դա բնական է: Օրաթերթն այլ պահանջներ ունի: Չէի ասի, որ «Ազգի» ներկա վիճակն ինձ ուրախացնում է: Անշուշտ, կան օբյեկտիվ պատճառներ:

-Ստեղծագործակա՞ն, թե՞ գրահրատարակչական:

-Ստեղծագործական և տնտեսական: «Ազգից» երկու տարում հեռացել են շատ խելոք, երիտասարդ լրագրողներ՝ նյութական պատճառներով: Նրանց որոշ մասը օտար լրատվական գործակալությունների համար է աշխատում, որոշ մասն այլ թերթեր գնաց, 8 հոգի «Լրագրում» են: Նրանց հեռանալու պատճառը զուտ նյութական էր՝ մենք ստեղծագործական վեճեր չենք ունեցել: Կա օբյեկտիվ այլ հանգամանք էլ՝ ընդհանրապես մեր մամուլը, մամուլի աշխատողները կորցրել են հավատը դեպի իրենց խոսքի կարևորությունը, որովհետև գործնականում տեսնում են, որ մամուլն այնքան էլ մեծ ազդեցություն կարծես թե չունի հասարակական կյանքի վրա: Սա չի վերաբերում միայն «Ազգին»: Այս պարագայում էլ տնտեսական հարցը կարևորվում է: Եթե հաշվի առնենք թերթերի ընդհանուր միջին տպաքանակը, 40 000-ը չի անցնում, շաբաթաթերթերն էլ ավելացրած՝ 45-50 000-ը: Երեք ու կես միլիոն ժողովուրդ և 50 000 թերթ, շատ քիչ չէ՞:

- Այդ ամենից բխող երկու հարց՝ ո՞րն է լրագրողի Ձեր հավատամքը և այսօրվա լրագրողին Ձեր ներկայացրած պահանջները:

- Ես չգիտեմ հասարակական կյանքում ավելի կարևոր ազդակ, քան մամուլը և լրատվության զանգվածային միջոցները, իհարկե, խոսքը վերաբերում է դեմոկրատական հասարակարգին: Մամուլը մի կողմից ձևավորում է հասարակական կարծիքը, մյուս կողմից վերահսկում այդ հասարակությանը ծառայելու կոչված պետական պաշտոնյաներին, վերահսկողություն ու հակակշիռ՝ հասարակության և կառավարող խավի միջև, եթե նկատի ունենանք, թե ինչպես են դրանք իրար առնչվում: Ես կարծում եմ, որ այս առումով մամուլի դերը շատ մեծ է դեմոկրատական հասարակարգի ստեղծման գործում: Առանց մամուլի դեմոկրատիա լինել չի կարող:

- Ձեր ասածից ես ուզում եմ այլ եզրակացության գալ: Դուք ունեիք հրաշալի աշխատողներ և առանց որևէ կոնֆլիկտի , պարզապես շատ ավելի վճարվելու պատճառով նրանք գնացին, չի՞ ստացվում, որ վճարն է որոշում քաղաքական համոզմունքը: Այդ տեսակետից կուզեի ճշտել Ձեր պահանջներն այսօրվա լրագրողին:

- Ազատ շուկայի ստեղծման գործում նույնպես մամուլը և զանգվածային լրատվության միջոցներն են իշխում: Ավելի ստույգ՝ պետք է իշխեն: Բայց կա հակադարձ կապը՝ միայն ազատ շուկայի պայմաններում է մամուլը զարգանում: Այսինքն՝ շուկայի օրենքը տարածվում է նաև մամուլի վրա, թերթը ապրում է, սկսում է ապրել շուկայի օրենքով, այլ խոսքով՝ գովազդով: Աշխարհի բոլոր քիչ թե շատ զարգացած երկրներում մամուլը ոչ լրավճարով, ոչ հատավաճառով, ոչ բաժանորդագրությամբ է գոյատևում,  դրանք հազիվ 20 տոկոս են կազմում, մնացյալը շուկան է՝ գովազդը: Հայաստանում դեռ նման շուկա ստեղծված չէ: Եվ մենք չունենք լավ արվող գովազդ, որ հնարավորություն կտար 8-ի փոխարեն 16 էջ տպագրել և բարձր աշխատավարձ վճարել: Ինչ վերաբերում է աշխատակիցներին ներկայացվող պահանջներին, ես նախընտրում եմ օբյեկտիվիզմը, արագությունը և ընդհանուր լիբերալ-դեմոկրատական հայացքները: Մեր թերթը կուսակցական թերթ չէ: Թերթի ճակատին գրված է ռամկավար-ազատական օրաթերթ, ոչ թե ռամկավար-ազատական կուսակցության պաշտոնաթերթ: Թերթն ստեղծել է կուսակցությունը, բայց ընտրել է այս կարգավիճակը, և մեր աշխատակիցների ընդհանուր հայացքները պետք է լինեն ռամկավար-ազատական, էությամբ հեղափոխական կամ կենտրոնացված համակարգին, տոտալիտարիզմին համակրող մեկը մեր թերթում աշխատել չի կարող: Ես կարծում եմ, որ այսօրվա լրագրողը պարտավոր չէ պատասխաններ գտնել պրոբլեմներին, այլ՝ հարցադրումներ առաջադրել՝ սա է իմ պահանջը: Ո՞վ է ասում, որ հարցերին մենք պիտի պատասխանենք, երբեմն այդ հարցերը այնքան բարդ են, որ իսկապես քարոզչություն, ազգի գլխին վարժապետություն կլիներ ամեն հարցին պատասխանելը: Հաճախ հարց բարձրացնելն է ամենագլխավորը:

- Լրագրողի Ձեր հավատամքը մեկ բառով:

- Պարկեշտություն:

- Հայի Ձեր ըմբռնումը:

- Ինձ համար մի քիչ դժվար է այս հարցին պատասխանելը: Ես միշտ ասում եմ, որ երկկենցաղ եմ՝ այն առումով, որ դաստիարակվել եմ ու աշխատել սփյուռքում, հիմա եկել եմ հայրենիք ու…

- Ուրեմն Ձեր պատկերացումն ավելի ամբողջական կլինի:

- Այո, բայց իմ մեջ երկվություն է ստեղծվում, և հայի կերպարը միանշանակ չէ: Մի կողմից տեսնում եմ՝ մեր ժողովուրդն այստեղ բոլոր հնարավորություններն ունի թռիչք կատարելու և չի կարողանում, մյուս կողմից տեսնում եմ նույն ժողովրդի Հայաստանից դուրս գտնվող զավակներին, որ ունեն հնարավորություններ, բայց ներկայանում են իբրև անհատներ, ոչ ազգ: Անհատներ, որոնք բարձրանում են, մնում են անհատներ, հավաքականության աստիճանի չեն հասնում Հայաստանից դուրս: Հետևաբար ես ամենից շատ կարևորում եմ ժողովրդին միավորելը՝ անկախ ապրելու վայրից և հեռավորությունից: Էականը մեր ժողովրդին միավորող մի քանի հատկանիշներն են, որոնցից գլխավորը գիտակցումն է, թե մենք պատմության ընթացքում և այսուհետև էլ մարդկությանը տալիք ունենք և, ի տարբերություն ուրիշների, այդ պետք է անենք պարկեշտությամբ ու աշխատանքով:

- Հայաստանի ներկա վիճակի Ձեր գնահատականը:

- Շատ բարդ վիճակ է: Թվում է՝ մեր ժողովուրդը պատրաստ է թռիչքի և ոտքին ծանր քար է կախված բոլոր առումներով, որ մեզ խանգարում է իրագործել մեր առաքելությունը: Եթե նայում ենք մեր քաղաքական կյանքին, ազգային քաղաքականությանը, մենք դեռ հստակ չգիտենք՝ ինչ ենք ուզում: Իրոք, ի՞նչ ենք մենք ուզում: Անշուշտ շատ բաներ ենք ուզում, բայց մեզ պակասում է իրապաշտությունը: Նույնը վերաբերում է տնտեսական կյանքին: Մեր հոգեբանությունը դեռ մեր ցանկությանը չի համապատասխանում:

- Երեկվա օրո՞վ ենք ապրում:

- Երեկվա օրով ուզում ենք վաղվա օր ստեղծել: Օրինակ, շատ հաճախ ենք խոսում շուկայական հարաբերությունների մասին, բայց շուկայական հարաբերությունները նաև նշանակում են հոգեբանության փոփոխություն: Նաև որ պետության դերն աստիճանաբար պիտի նվազի: Մի քանի ամիս առաջ Գյումրի էի գնացել, մի ընկեր ունեմ, որ տարին մեկ հնարավորություն ստեղծվելիս՝ այցելում եմ: Անցյալ տարի շատ ավելի խեղճ պայմաններում էր, վերջին անգամ արդեն տնային պայմաններ էին: Ուրախացա, ասացի՝ լավ է, տեղավորվել ես: Ասաց՝ այո, բայց բացարձակապես ջուր չունեմ: Գնալիս իրենց տնից 15-20 մետր հեռավորության վրա ջրի խողովակ տեսա: Ասացի՝ խողովալով ջուր տար: Ասաց՝ ինչու՞ ես անեմ, պետությունը թող անի: Բայց ինչու՞: Պետությունը չպետք է միջամտի մեր անձնական հարցերին: Մեր ինչին են պետք այդքան շատ նախարարությունները, կարծում եմ՝ 11-ն էլ հերիք էր: Պետական ծառայողների այդ հսկայական բանակին կշտացնել է պետք հարկատուների հաշվին: Առայժմ մեր շուկան մնում է գռեհիկ շուկա և մեր շուկայական հարաբերությունները վայրենի են մնում՝ իրագործվելով անպայմանորեն պետական աստիճանավորների միջամտությամբ: Իսկ դա ի՞նչ է նշանակում: Դա նշանակում է մաֆիական: Մաֆիան հենց այն տարրն է, որ սերտաճում է պետական կառավարման ապարատին:

- Չե՞ք կարծում, որ դա ժամանակի հետ է կապված, միանգամից անհնար են հոգեբանական փոփոխությունները:

- Ես էլ գիտեմ, որ ժամանակն էական նշանակություն ունի, բայց այդ ժամանակի ընթացքում ինչպե՞ս ենք մեր հարցերը լուծում, ինչպե՞ս է կատարվում այդ հետզհետե անցումը: Ես դեռևս նորմալ զարգացումը չեմ տեսնում, ընդհակառակը՝ մենք տեղապտույտի մեջ ենք և առավել ծանրացնում ենք մեր վիճակը: Հայաստանում ես շատ քիչ մարդիկ եմ ճանաչում, որ մտածում են տնտեսապես հզորանալու մասին, բոլորն ուզում են արագ հարստանալ: Տարբերությունը շատ մեծ է: Հարստանալ այսօր, գրպանը լցնել այսօր, այդ պայմաններում չի ձևավորվում նոր անձը, որին պիտի կոչեինք ազատ ու անկախ քաղաքացի: Հոգեբանական այդ փոփոխությունը, անշուշտ, ժամանակի ընթացքում է կատարվում, բայց ես չեմ տեսնում այն աշխատանքը, որ նպաստի դրան, ընդհակառակը, ես տեսնում եմ պետական սխալ միջամտությունը, որը դանդաղեցնում է առաջընթացը:

- Ո՞րն է ելքը:

- Ե՞լքը: Շատ դաժան բան պիտի ասեմ՝ մենք մեր հաշվին ենք սովորում երևի և պիտի քաղցած մնանք, որպեսզի սովորենք:

- Բայց մենք աշխարհում ոչ առաջինն ենք, ոչ վերջինը, կա, չէ՞, ուրիշների փորձը:

- Այո, ճիշտ այդտեղ է խնդիրը: Ինչու՞ չենք օգտվում ուրիշների փորձից, անպայման սեփական փորձից պիտի օգտվենք: Դա արդեն դրամատիկ վիճակ է, երբ այնքան բան գիտենք և այնքան սնապարծ ենք, որ չենք ընդունում ուրիշներից սովորելու հնարավորությունը թեկուզ այնպիսի ժողովուրդներից, որոնցից մեզ բարձր ենք դասում: Ես, օրինակ, կուզեի, որ մեր ժողովուրդը և պետությունը որոշ բաներ սովորեին փոքրիկ Կիպրոսից: Նրանք էլ բազում հարցեր ունեն, հողատարածքի 40 տոկոսը գրավվել է, ունեն գաղթականների ու փախստականների ստվար մաս, բայց բոլորին տեղավորել են առանց միջազգային օգնության: Դուք Կիպրոսում չեք տեսնի որևէ ոստիկան, բայց միջադեպեր էլ չեք տեսնի, ինչպե՞ս է այդ ամենը հաջողվում: Երբ մենք խոսում ենք, խոսում ենք ԱՄՆ-ից, ամենաքիչը գերտերություններից, բայց պետք է գտնել այն երկրները, որոնք ինքնօգնությամբ, ինքնակազմակերպմամբ են հասել ինչ-որ բանի, այլ ոչ թե կայսրությունները, որ մեծ պաշարներ ունեն, երկար ժամանակում են հասել այսօրվա վիճակին:

- Այս ամենի ֆոնին ի՞նչ վերաբերմունք ունեք խորհրդարանի մայիսյան ընտրություններին, խորհրդարանի Ձեր մոդելը, իբրև պատգամավոր Ձեր թեկնածությունը կառաջադրե՞ք:

- Ես իրավունք չունեմ առաջադրվելու, որովհետև Հայաստանի քաղաքացի չեմ, դիմել եմ քաղաքացիություն ստանալու, բայց ինձ պաշտոնապես պատասխանել են, թե քանի որ քաղաքացիության մասին օրենք չունենք, հարցը առժամանակ հետաձգվում է: Ես անձամբ չեմ մտածում իմ թեկնածությունն առաջադրել: Ինձ թվում է, որ բոլորիս գլխավոր ընտրական հակառակորդը լինելու է ժողովրդի անտարբերությունը՝ բարոյական մթնոլորտը, որը լի է բոլորի նկատմամբ անվստահությամբ: Եվ սա էական ազդակ է դառնալու:


Լուսանկարը՝ Մեդիամաքս

Ոմանք ասում են, որ ընդհանրապես նախընտրական վերջին մեկ ամսում է աճում հետաքրքրությունը: Այդ ասողները երկու քվեարկություն նկատի ունեն, մեկը՝ հանրապետության նախագահի, մյուսը՝ հանրաքվեի: Հանրաքվեն շատ կարևոր էր, բայց ավելի շատ տոնակատարություն էր: Հանրապետության նախագահի ընտրությունը շատ է տարբերվում խորհրդարանի ընտրություններից: Դա մեկ մարդու հարց էր, խորհրդարանինը՝ առնվազն՝ մեկ հարյուրյակ: Առաջանում են բազմաթիվ երկընտրանքներ:

- 6 թեկնածուներ կային:

- Թեկնածությունները համարժեք չէին, հստակ կարելի է ասել՝ տարբերությունը մեծ էր և չի կարելի համեմատել: Իսկ հիմա մենք պիտի բախվենք անվստահության հոգեբանական մթնոլորտին: Այս հարցում մամուլը շատ փոքր դեր է կատարում՝ 50000 տպաքանակը քիչ է: Եվ մամուլի բոլոր օրգաններն էլ սխալներ են արել վերջին 6-7 ամիսներին բամբասանքներ տարածելով: Պետական պաշտոնյաների ու քաղաքական գործիչների միմյանց նկատմամբ տարածած բամբասանքը ինքներս ենք տարածել, բոլորս՝առանց բացառության: Պետական պաշտոնաթերթերը նույնը արել են՝ հակակուսակցականության անվան տակ շատ ծայրահեղ կուսակցականություն են քարոզել: Հակակուսակցականությունը մի առանձին կուսակցականություն է, արտաքին երևույթ, որի ներսում եղել է շատ անզիջում կեցվածք: Այս հարցում մենք մեղքի մեր բաժինն ունենք, հետևաբար բոլորիս գլխավոր հակառակորդը անվստահությունն է լինելու: Եթե կարողանանք համատեղ ուժերով անվստահությունը հաղթահարել, բոլոր դեպքերում ինձ թվում է, որ առաջիկա խորհրդարանն էլ պրոֆեսիոնալիզմի կարիք կունենա, համարձակ, խիզախ  մարդկանց կարիք: Կարող է՝ լավ օրենքներ ընդունող խորհրդարան ունենանք, բայց չեմ կարծում, որ այս պայմաններում մեծ հաջողություններ լինեն:

- Ձեր սիրած փողոցը Երևանում:

- Ժամանակին Աբովյանն էի շատ սիրում, Դեմիրճյանը, Լերմոնտովը: Բայց Աբովյանն էլ փոխել է իր նկարագիրը, քաղաքն էլ փոխվում է:

- Ձեր նախընտրած թերթը, ամսագիրը և խմբագիրը:

- Իմ նախընտրած թերթը դեռ պիտի ստեղծվի:

- «Ա՞զգը» նկատի ունեք, մեկ այլ տարբերակով:

-Ոչ, բայց թերթը պիտի ստեղծվի մակարդակի որոշակի բարձրացմամբ: Առայժմ Հայաստանում ես չեմ տեսնում իդեալական թերթը: Նախընտրածս թերթը «Հայքն» էր՝ 1989-1990-ին, պարզապես հաճելի էր տեսնել նորն ու հզորը: Ամսագրերից սիրել եմ ու շարունակում եմ սիրել «Գարունը»: Ըստ իս՝ մեր մամուլի լավագույն խմբագիրներից էր իմ հանգուցյալ ընկեր Վարդգես Պետրոսյանը: Նա կարողանում էր հարց առաջադրել ու լուծել տալ: Նրա լրջախոհությունը, համարձակությունը և անսպասելի լուծումներ գտնելու մասնագիտական ունակությունը շատ կարևոր էին: Ես դա չեմ ասում «Երկիր Նաիրին» շոյելու համար, որի հիմնադիր խմբագիրն է եղել:

- Մենք բոլորս նրա առաջ պարտք ունենք: Իսկ ո՞րն է Ձեր սիրած երգը:

- «Արորն ու տատրակը»:

- Թի՞վը:

- Առանձին որևէ թիվ չեմ սիրում:

- Գու՞յնը:

- Կապույտը:

- Բա՞ռը:

- Հետաքրքիր հարց է, բայց պատասխան չունեմ:

- Ամենից շատ ինչի՞ց եք վախենում:

- Անորոշությունն ինձ շատ է մտահոգում:

- Ձեր մաղթանքը «Երկիր Նաիրիի» ընթերցողներին:

- Թող ամեն ուրբաթ սպասեն թերթին սիրային ժամադրության նման ու հանդիպումը սիրային հանդիպում լինի:

- Ձեր հարցը ինձ:

- Ի՞նչ հարցեր, պրոբլեմներ են Ձեզ հուզում և ի՞նչ մթնոլորտ է Ձեր խմբագրությունում:

- Պրոբլեմները Նաիրի երկրի պրոբլեմներն էլ, մթնոլորտն էլ՝ հայաստանյան:

…Ուրախ ու զարմանալի հանգիստ ես ավարտեցի հարցազրույցս Երևանի ամենահրաշալի փողոցներից մեկում ծվարած «Ազգ» թերթի խմբագրատանը: Զարմանալի հանգիստ ու զարմանալի խաղաղված՝ մարդիկ կան, ում հետ շփումը պարզապես խաղաղիկ մի ուրախություն է պարգևում, որ նրանք կան, աշխատում են, գործում են, մտածում, ապրում այս քաղաքում, մեր կողքին, մեզ համար:

***

«Ազգը» այսօր էլ կա՝ իբրև կայք՝ խմբագիր ունենալով Հակոբ Ավետիքյանին: Եվ դա իսկապես խաղաղիկ ուրախություն է, թեպետ 32 տարում, բնականաբար, փոխվել են թե ՙԱզգը՚, թե խմբագիրը, թե ընթերցողները…

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: