Մենք ընկերներ, առավելևս գաղափարակիցներ չենք եղել, բայց Հայաստանում եղել են ժամանակներ, երբ ոչ ընկերներն ու ոչ գաղափարակիցները հաճախ հանդիպում ու հաճույքով շփվում էին միմյանց հետ՝ առանց հրաժարվելու իրենց տեսակետներից: Մուշեղ Միքայելյանը դաշնակցական էր, ինչպես շատ այլ ՀՅԴ-ականներ, որոնց հետ ունեի աշխատանքային հարաբերություններ՝ հարցազրույցներ էի անում, հանդիպում տարբեր միջոցառումների ժամանակ, ու, իհարկե, Ազգային ժողովում: Կուսակցական պատկանելությունը նշանակություն չուներ: Եթե դու լրագրող ես, շփվում ես բոլոր կուսակցությունների բոլոր անդամների հետ, եթե նրանք նման ցանկություն ունենում են: Մուշեղ Միքայելյանը ոչ միայն համաձայնում էր հարցազրույցներ տալ, այլև «Ազատամարտում»տպագրում էր իմ հոդվածները՝ հիմնականում մասնագիտական թեմաներով, քաղաքականությունը երկուսս էլ շրջանցում էինք՝ հասկանալի պատճառներով: 1994-ի նոյեմբերի 18-ին «Երկիր Նաիրիում» տպագրված «Ես իմ գործում տեր եմ» կամ՝ չտրված հարցեր»վերնագրով հարցազրույցը միակը չէ, պարզապես առավել ամբողջական է:

***

Զարմանալին երևի այն է, որ զարմանում ես: Ապրում ես այս շատ մեծ աշխարհում ու դեռ զարմանում ես: Լրագրողների հետ հարցազրույցներից միշտ զգուշացել եմ: Աստված գիտի՝ ինչ կասեն, ու խոստովանեմ՝ խուսափել եմ նման հարցազրույցներից, բայց այս անգամ ինքս հետևողական համառությամբ պնդեցի ու շատ երկարատև հարցազրույց ունեցա լրագրող, «Ազատամարտի» խմբագրապետ Մուշեղ  Միքայելյանի հետ: Երկարատև, որովհետև երեք անգամ հանդիպեցինք: Զարմանալի, որովհետև ամբողջ խոսակցության ընթացքում ոչ ես էի ինձ լրագրող զգում, ոչ էլ երեկվա, այսօրվա ու, հուսամ, վաղվա լրագրող Մուշեղ Միքայելյանը:

-Ո՞վ եք Դուք, պատմեք թվերով ու փաստերով:

-Թվեր ու փաստեր ասածը չեմ սիրում, որովհետև ինչ տեղի է ունենում, այդ թվերի ու փաստերի արանքում է տեղի ունենում: Ծնվել եմ 1948-ին, Թալինի շրջանի Ահագչի գյուղում: 1968-ին ավարտել եմ Սասնաշենի հայտնի դպրոցը համարյա ոսկե մեդալով: Նույն տարում ընդունվել եմ Երևանի պետական համալսարան, գրել եմ «Ահագչին իմ գյուղն է» հրաշալի ակնարկը, որը բոլորի կարծիքով, բացի իմ համագյուղացիներից, ինձ մեծ ապագա էր խոստանում: Չորրորդ կուրսից «Ավանգարդում» էի: Ավարտելուց հետո միանգամից բաժնի վարիչ դարձրին: Այն ժամանակ դա մեծ բան էր: Հրաշալի օրեր էին: Հրաշալի տղաներ էին աշխատում: Ես նրանցից շատ բան եմ սովորել:

-Տղանե՞րն էին հրաշալի, թե՞ ժամանակը:

-Տղաներն էին հրաշալի: Մի քանիսն արդեն չկան, մյուսները հանրապետությունում հայտնի մարդիկ են: 1986-ին աշխատանքի անցա «Խորհրդային Հայաստան» թերթում: Երկու տարի աշխատեցի մուշեղավարի՝ փորձելով ամեն ինչ ինքս անել, անկախ նրանից՝ ստացվում էր, թե ոչ: Այստեղ էլ հրաշալի տղաներ կային… Բայց դա «Ավանգարդ»չէր: Հետո սկսվեց շարժումը:

-Դուք այդ ժամանակ «Խորհրդային Հայաստանու՞մ»էիք:

-Այո, «Խորհրդային Հայաստանում»էի, բայց արդեն դաշնակցական էի: Այդ ժամանակ Երևանում գործում էր «Երևան» կոմիտեն, և ես նախագահն էի:

-Ովքե՞ր էին կոմիտեի անդամները:

-Այսօրվա դաշնակցական ղեկավար ընկերներից շատերը: Հետո սկսվեցին իմ ամենատառապալից օրերը: Ես երդվել էի, իսկ եթե հարկ լինի՝ նույնիսկ կյանքիս գնով… Հետո ստեղծվեց «Ուրբաթ» շաբաթաթերթը: Ես պարտավոր էի դա անել ու արեցի:

-Ուրիշները չգիտեմ՝ ինչպես են գնահատել, ինձ համար տարօրինակ է՝ 88-ին խիստ սովետական «Խորհրդային Հայաստան» և դաշնակցական «Ուրբաթ» ո՞նց էիք համատեղում: Գաղափարների նույնությու՞ն էր, թե՞ չբացահայտված ինչ-որ ուղղվածություն:

 -Սկզբնական շրջանում «Ուրբաթը» ամենևին էլ խիստ դաշնակցական չէր: Արծարծվում էին ազգային խնդիրներ: Թեև դա այն ժամանակ արդեն նշանակում էր դաշնակցական, բայց քանի որ սկսվել էր շարժումը, չգիտեմ, իշխանությունները դրա ժամանակը չունեին, թե ուրիշ պատճառ կար, թերթը չկասեցրին:

-Ինձ հետաքրքրում է ոչ թե իշխանությունների դիրքորոշումը, այլ Ձեր անձնական զգացողությունը այդ համատեղումից:

-Ինձ համար ոչինչ չէր փոխվել, որովհետև ես միշտ արել եմ անթույլատրելին՝ թույլատրելիի կամ անհնարինը՝ հնարավորի սահմաններում: Բայց այն ժամանակ ես զգում էի, որ իմ արածը քիչ է, կարելի է առաջ գնալ, և դա հնարավոր էր: Ես, անշուշտ, մենակ չէի: Գաղափարակից իմ ընկերները միշտ ինձ հետ էին: Եվ հիմա էլ ես որևէ տարբերություն չեմ տեսնում ազգային ու դաշնակցական գաղափարների միջև: Ճշմարիտ ազգային թերթը ինձ համար դաշնակցական թերթն է:

-Չեմ կասկածում, որ յուրաքանչյուր խմբագիր կասի, որ իր թերթը ճշմարիտ ազգային թերթ է:

-Բայց վերջիվերջո գնահատողը ընթերցողն է:

-Ես ուզում եմ ազգայինի հիմնավորումը, չափանիշը պարզեք:

-»Ուրբաթում», օրինակ, շոշափվում էին հիմնահարցեր, որոնք նախ և առաջ ազգային էին ու շարունակում են օրակարգում մնալ հիմա էլ: Դրանք չլուծվեցին: Եվ այսօր էլ «Ազատամարտում» շարունակում եմ անդրադառնալ նույն հարցերին: Չի փոխվել ոչինչ: Եթե սահմանամերձ բնակավայրերի վերաբնակեցման հիմնահարցը կար, հիմա էլ կա: Եթե արտագաղթի հարցը կար, այսօր հարցերի հարցն է: Կամ մի՞թե ազգային արժեքների վերականգնման, Հայ դատի, հայ քաղաքական պահանջների հետապնդման խնդիր այլևս չունենք: Մի խոսքով, դա մեր պարագայում նշանակում է գաղափարական ու բարոյական հստակ ուղղություն համոզմունքի, վարդապետության, գաղափարախոսության վրա հիմնված անպայման ազգաշահ քարոզչություն: Դեռ «Ուրբաթը» խմբագրելիս «Ազատամարտը» նախաձեռնվեց, ու ես զգացի, որ դա իմ թերթն է:

-Դուք «Խորհրդային Հայաստանից»հեռացաք ա՞յդ ժամանակ:

-Ոչ, բայց եղավ ուրիշ տարօրինակ բան՝ «Խորհրդային Հայաստանի»պատասխանատու քարտուղարը, որ զուգահեռ խմբագրում էր «Ուրբաթը», գնաց աշխատելու «Հայաստանի Հանրապետութիւն» թերթում գլխավոր խմբագրի տեղակալ:

-Իրոք, Ձեր կյանքի պարադոքսներից է, կարծես, թե երրորդ ուղղվածություն է ի հայտ գալիս: Ձեզ հրավիրեցի՞ն, թե՞ ինքնակամ գնացիք:

-Թե մեկը, թե մյուսը:

-Երկա՞ր աշխատեցիք «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ում:

-Մի 6-7 ամիս: Ես չեմ զղջում բնավ, այդ օրերն ինձ շատ բան տվեցին ու ես շարունակում եմ մնալ գլխավոր խմբագրի բարեկամը, պարզապես գաղափարների դաշտում մենք ունենք մեծ կռիվ, որը և շարունակում ենք նա՝ իր, ես՝ իմ թերթում:

-Ե՞րբ լույս տեսավ «Ազատամարտի» առաջին համարը:       

-1991-ի մարտի 8-ին:

-1991-ի և 1994-ի «Ազատամարտի» Ձեր գնահատականը:

-Մենք ունենք նվաճումներ և մտահղացումներ: Ըստ երևույթին՝ մեզ խանգարում է մեսրոպյան ուղղագրությունը, որին իմ կարծիքով այս մի քանի տարում պիտի վարժվեր ընթերցողը: Այնուհանդերձ, տպաքանակը հիմնականում թղթի և ցրման հարցերից է կախված: 15000-ը մեր նվազագույն սահմանն է: Նվաճումը, անշուշտ, այդ չէ: Իմ համոզմամբ՝ մենք ինքնատիպ, սկզբունքային, հետևողական, արդարախոհ և դաշնակցական մամուլի ավանդույթները շարունակող և հարստացնող թերթ ենք հրատարակում: Ավելի ճիշտ՝ թերթեր՝ «Ազատամարտի» ռուսերենը, «Վարուժանը», «Միտքը», «Ասպարը», որոնք ունեն իրենց ընթերցողը ու նաև հավատարիմ ընթերցողը: 19991-ին «Ազատամարտը» նորածին էր, հիմա 4 տարեկան է: Մենք արդեն բավականին ճանապարհ ենք կտրել՝ հաղթահարելով դժվարություններ: Աստված իմ՝ և ինչպիսի՛: Եվ դա սոսկ գոյություն ունենալ չէ: Դա պայքար է: Նվաճումների բաժնում ասեմ նաև, որ միշտ էլ ունեցել ենք լավ աշխատակազմ: Իսկ ինչ վերաբերում է մտահղացումներին, դրանց իրականացումը խոստանում է որակապես նոր «Ազատամարտ»:

-Իսկ նկատե՞լ եք, որ Ձեր կարիերայում մի քայլ առաջընթաց կա բոլոր կառավարությունների օրոք: Ինչո՞վ եք դա բացատրում:

-Ի՞նչ առաջաքայլ: Ինձ ոչինչ չի տրվել: Ես նվաճել եմ:  

-Չէ, ինչու՞: «Ավանգարդի» գլխավոր խմբագիրը չդարձաք, բայց հայտնվեցիք «Խորհրդային Հայաստանում», ինքնին մի քայլ, հետո «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ում՝ դարձյալ մի քայլ առաջ, վերջապես՝ «Ազատամարտի» գլխավոր խմբագիր՝ էլի մի քայլ:

-Անշուշտ դրա բացատրությունն էլ կա: Կարծես թե ես որևէ նշանակալից բան չեմ արել: 2-3 գիրք եմ գրել, որոշ հրապարակումներ եմ արել, մի պահ եղավ, նույնիսկ վեպ էի գրում, բայց ճիշտ պահին այրեցի ու շարունակեցի վազել: Կարծում եմ՝ ճիշտ գործի համար էի վազում ու ավելի օգտակար էր այդ վազքը:

-Կարո՞ղ եք ձևակերպել Ձեր՝ իբրև լրագրողի, հավատամքը մեկ նախադասությամբ:

-Ես արհեստավարժության կողմնակից եմ, թեև վերջին հաշվով մեր գործում որոշիչը շնորհն է, տաղանդը: Լրագրողի թագի ամենաշողշողուն ադամանդը անպայման տաղանդն է: Փորձառությունը, մասնագիտական հմտությունը, դիտողականությունը, սկզբունքայնությունը, անաչառությունը, ինչ խոսք, ավելի են զարգացնում տաղանդը: Սակայն կարևորը նպատակն է: Մի բառով ես կասեի՝ օգտակար լինել, թեև վախենում եմ՝ ճիշտ չհասկացվի, դա բոլորն են անում:

-Ու՞մ օգտակար լինել:

-Մարդկանց: Իմ մասնագիտական հմտություններով, փորձով, տաղանդով, եթե ունեմ, իմ հնարավորություններով, կապերով, ազդեցություններով: Ես միշտ ջանացել եմ իմ գործում տեր լինել, իմ գլխավոր զենքը դա է: Ինձ հիշելիս, եթե ոչ մի նշանակալից բան չգտնեն իմ բարեկամները, գոնե կասեն՝ տներ է կառուցել: Էդ մեկը՝ հաստատ:

-Ճապոնացիներն ասում են՝ եթե ծառ ես տնկել, տուն ես կառուցել, երեխա ես ունեցել, կյանքդ կայացել է:

-Ուրեմն՝ իմ կյանքը կայացել է: Ես բանաստեղծություն էլ ունեմ այդ մասին: Իմ գործում մնում են թերթերը, անունները, մարդիկ, որ գալիս-սովորում, գալիս-սովորեցնում-գնում են, կամ գալիս են, խրվում կյանքիդ մեջ ու մնում են ընդմիշտ քեզ հետ: Մի՞թե դա քիչ է:

-Հայի Ձեր ըմբռնումը:

-Բարդ հարց է: Շատ: Ես գիտեմ, որ հայը հատուկ տիպար է, որին չպետք է վերագրել բաներ, որ ամենևին իրենը չեն, ինչը հաճախ է արվում, և չպիտի խլվեն բաներ, որ իրենն են: Հայ մարդը հայոց հողի վրա է հայ: Չափազանց խոր են նրա արմատները հողում: Հայի էությունը իր հողից է առնում իր ավիշը, իր հայրենիքով է իմաստավորվում: Հայաստանում են իրեն հայ պահող գլխավոր ազդակները:

-Իսկ ինչպիսի՞ն պիտի լինի հայ կուսակցական գործիչը Ձեր կարծիքով:

-Պիտի լինի իր կուսակցության նվիրյալը և չպիտի կուրորեն վերաբերվի կյանքին, ոչ թե ծառայի օրվա շահին, այլ տեսնի այն, ինչ կոչվում է ազգային հորիզոն:

-Ելնելով այդ հորիզոնից՝ Ձեր վերաբերմունքը խորհրդարանի առաջիկա ընտրություններին, ինչպիսի՞ խորհրդարան կձևավորվի, նկատի ունեմ կուսակցությունների համամասնությունը: Չե՞ք պատրաստվում առաջադրել Ձեր թեկնածությունը իբրև պատգամավոր:

-Ես լավատես չեմ: Նախ չկա ընտրությունների մասին օրենք:

-Օրինագծի քննարկումը խորհրդարանում սկսվել է, հավանաբար մեկ ամսում կլինի և օրենքը:

-Ես, կրկնեմ, լավատես չեմ և հիմքեր ունեմ ենթադրելու, որ իշխանությունները շահագրգիռ չեն ընտրությունների մասին օրենքն ընդունել: Եթե օրենքը լինի էլ, ես տարբեր պատճառներով չեմ կարծում, որ ընտրություններն արդար կլինեն: Գլխավոր պատճառներից մեկը հենց ընտրողների հետ է կապված… Էլ չասած, որ ընտրողների մի զգալի մասը Հայաստանում չէ:

-Բայց նրանք ընտրության իրավունք ունեն:

-Իրավունք ունեն, բայց այդ իրավունքից նրանք չեն օգտվի, փորձը ցույց տվեց, որ հանրապետությունից դուրս ընտրությունները ձևական բնույթ են կրում, հիմնականում ծառայում են նրանց, ովքեր ընտրությունները կազմակերպում են: Իսկ Հայաստանում ընտրողները մեծամասամբ այնպիսի վիճակում են՝ հուսահատ, հոգսախեղդ, հավատազուրկ նաև, որ հազիվ թե ընտրություններին մասնակցեն: Սա՝ մեկ, երկրորդը՝ իշխանությունները բավականին լծակներ ունեն, որ ընտրությունները իրենց սցենարով անցկացնեն, նկատի ունեմ՝ ուժային կառույցները և ինչ-որ տեղ մաֆիական ուժերը:

-Ընդդիմությունն իր մաֆիան չունի՞:

-Եթե նկատի ունեք ՀՅԴ-ն՝ ոչ:

-Ոչ միայն ՀՅԴ-ն, ամբողջ ընդդիմությունը:

-Ես կարծում եմ նման մաֆիա չկա: Եթե կա էլ, այն ուժը չէ, որ հակակշռի:

-Նկատի ունեմ այն ուժը, որ Ձեր ասած կառավարական լծակներին կարողանա հակակշռող լծակ դառնալ:

-Նախ, ընդհանրապես անազնիվ ու անբարոյական է ընտրություններում մաֆիական մակարդակի ուժեր ու լծակներ գործադրելը: Մանավանդ այնպիսի հանրապետությունում, ինչպիսին մերն է: Որքան էլ ուզենամ լավատես լինել, ես դա ելք չեմ համարում ու չեմ կարծում, որ ընտրությունները որևէ բան կփոխեն: Կպահանջվի շատ երկար ժամանակ, դա մեր ժողովուրդը պետք է իմանա ու չխաբվի խոստումներով, կարողանա շարունակել մնալ ինքն իրեն նեցուկ, ինքն իրեն տեր ու հոգա իր կարիքները: Օգնություն չսպասի ուրիշներից: Օգնությունը ազգ չի պահում, առավելևս՝ ազատ, անկախ…

-Մաֆիան ընդհանրապես անբարո ու անիրավ երևույթ է: Թեպետ արդեն իսկ լավատես չեք ու չեք հավատում ընտրություններին, Ձեր թեկնածությունը չե՞ք առաջադրելու:      

-Ես ընդհանրապես երբեք էլ չեմ ցանկացել քաղաքական գործունեությամբ զբաղվել, բայց և իմ կուսակցության խոնարհ զինվորն եմ, ինչպես հարմար կգտնի, այնպես էլ կվարվեմ: Բայց, անկեղծ ասած, չէի ուզենա:

-Թերթը Ձեզ բավարարու՞մ է իբրև քաղաքական ամբիոն:

-Ես ինձ քաղաքական գործիչ չեմ համարում և լրագրող էլ չեմ համարում: Ես պարզապես գործիչ եմ, հորինիչ: Ծրագրերի իմաստով թերթն ինձ բավարարում է, բայց խոստովանեմ, որ ինչ-որ տեղ նաև ինձ հոգնած եմ զգում: Թեև ամեն առավոտ կարծես նորոգվում եմ:

-Ձեր գնահատականը 1988-ին և 1994-ին դաշնակցության կուսակցության:

-Ընդհանրապես՝ 1988-ի և 1994-ի դաշնակցություն չկա: Դաշնակցությունն իսկզբանե դաշնակցություն է:

-1908-ին էլ էր դաշնակցություն, 1915-ին էլ, 1920-ին էլ… Իսկապե՞ս...

-Մի շեղեք: Անշուշտ, մարտավարությունը փոխվում է: Քաղաքական դիրքորոշումները փոխվում են, փոխվում է գործելակերպը, կան մերձավոր ու հեռավոր նպատակներ: Շատ բնական է, տարիներ են անցնում: Դաշնակցության այսօրվա վիճակի գնահատականը երևի ինքնահաստատումն է: Համենայն դեպս՝ սկիզբ էր, ու ինչպես ամեն սկիզբ, դժվար էր, պահանջվում էին նվիրյալներ, զոհողություններ: Այսօր, երբ կուսակցությունը արդեն ուժ է Հայաստանում, ավելի հանդարտվել է, ինքնավստահ է դարձել և առաջին շրջանի հավելյալ ջանքերի կարիքը չկա: Ինքնահաստատված է և անվարան, գնում է դեպի իր նպատակը:

-ՀՅԴ-ի ներսում տրոհումներ չկա՞ն, ասենք, ինչպես ՀՌԱԿ-ում:

-Ոչ, չկան: Չկան տրոհումներ: Կան անձեր, որ ինչ-որ բանից դժգոհ են: Սակայն դա ոչինչ չի նշանակում, դաշնակցության մեջ տրոհում լինել չի կարող, որովհետև դաշնակցություն երևույթը…

-Ուզում եք ասել դաշինք բառի՞ց է:

-Ուզում եմ ասել՝ այլակարծություն կարող է լինել, այլախոհություն՝ ոչ: Դա կնշանակի ուխտադրժություն, երդմնազանցություն: Իսկ այլակարծությունը կանոնադրորեն, եթե մեծամասնություն չէ, պարտավոր է ենթարկվել մեծամասնությանը: Ինչպես ասում են՝ ձայն բազմաց, ձայն Աստծո:

-Այսինքն՝ այլախոհները հեռանու՞մ են կուսակցությունից:

-Եղել են և հեռացողներ, եղել են նաև հեռացվածներ: Ինչպես բոլոր կուսակցություններում:

-Ծովը մաքրում է ինքն իրեն:

-Այդ արտահայտությունը շատ տեղին է: Դաշնակցությունը երբեք որևէ բանից չի վախեցել, ու կուսակցության համար բնավ սարսափելի չէ, եթե մի Մուշեղ, մի Պողոս, մի Գեղամ, մի Գագիկ հեռանում են, դա ոչինչ չի փոխում, և դա է մեր ուժը: Անձերը չեն էականը: Էականը գաղափարն է, կուսակցության էությունը, նկարագիրը:

-Այդ գաղափարը, էությունը, նկարագիրը չե՞ն ճնշում անհատականություններին:

-Չգիտեմ ուրիշներին ինչպես, ինձ մինչև այսօր ոչինչ չի կաշկանդել դրսևորելու իմ անհատականությունը: Եղած ընդվզումները ոչ այնքան անհատականությունների ընդվզումներ են, որքան բարդույթների հետևանքներ: Բարդույթներ ունեցող անձինք են, որ խռովածի, նեղացածի կեցվածք են ընդունում:

-Գուցե բարդույթներ ունեն գերազանցապես մտածող մարդիկ:

-Այո, բայց մտածող մարդը կարող է և հիմարություններ մտածել:

-Մտածող մարդը երբեք հիմարություն չի մտածի, հիմարները կարող են նրան չհասկանալ:

-Բացարձակապես համաձայն չեմ, Դուք հիմարների չեք հանդիպել երևի:   

-Հայաստանի ներկա վիճակի Ձեր գնահատականը:

-Ես չեմ ուզում ողբերգական գույներով ներկայացնել: Իրականությունն այն է, որ այսպես այլևս չի կարելի: Սա նշանակում է, որ մենք դառնում ենք ուրիշ ազգ, կորցնում ենք մեր իրական հայրենիքն էլ, մեր երազած հայրենիքն էլ: Կորցնում ենք, որովհետև դադարում ենք լինել այն, ինչ էինք: Ես դրանից շատ եմ վախենում: Այսօրվա ընկերային պայմանները, բարոյական մթնոլորտը, արտաքին ու ներքին ճնշումները իր ցեղը շարունակած ճշմարիտ հայ մարդու հույսն ու հավատն են վտանգում: Նկարագիրն է աղավաղվում: Նա առավոտն արթնանում է իր էության մասը կորցրած, նույնիսկ թոռանն է իրենից վանում, ես նկատի չունեմ քաղցրավենիքը, նկատի ունեմ հոգու ջերմությունը: Դա սարսափելի է: Ինձ չեն վախեցնում մուրացկանները, չեն վախեցնում մամուլում չարչրկվող խնդիրները, ինձ վախեցնում է փախուստը: Ես ամենևին վստահ չեմ, որ հեռացողները կվերադառնան: Կվերադառնան, եթե Աստված չանի, լինի այն, ինչ եղավ Սումգայիթում: Դա չի բացառվում:

-Եթե չեք ուզում, ինչու՞ եք ողբերգական ներկայացնում: Գուցե ծովի նույն օրենքն է գործում:

-Չէ, ես նման կտրուկ գնահատականի իրավունք չեմ վերապահում ինձ: Ես ճանաչում եմ շատ հրաշալի մարդկանց, ինձնից ավելի հայ մարդկանց, որ չդիմացան ու հեռացան: Ես նրանց չեմ դատապարտում և նրանց դավաճան, մեղավոր չեմ համարում, այլ՝ իշխանություններին:

-Լավ, եթե ՀՅԴ-ն գա իշխանության, ի՞նչ կփոխվի, պապիկը կսիրի՞ թոռնիկին:

-Ես սկզբում ասացի՝ չխաբենք իրար, այն, ինչ սպասվում է հաջորդ իշխանությանը, նախանձելի չէ: Դժվար է լինելու, այս ավերը վերականգնելը դժվար է լինելու նաև Աստծո համար, բայց ես գիտեմ, թե ինչ է ուզում իմ կուսակցությունը, ու ես հավատում եմ, որ դաշնակցություն նշանակում է ազգ:

-Ձեր սիրած երգը:

-Ես ընդհանրապես ջազ եմ սիրում ու գուսանական մի քանի երգեր, հատկապես «Ախ, ու՞ր ես, ու՞ր, տո Սասնա ծուռ՚-ը:

-Ձեր սիրած թիվը:

-3*3:

-Հասկանամ՝ 9:

-Ոնց կուզեք      

-Իսկ գու՞յնը:

-Սպիտակը: Հիմա՝ սպիտակը: Ես տպավորապաշտ էլ եմ:

-Ձեր սիրած փողոցը:

-Հիմա՝ Զավարյանը: Այն փողոցը, որտեղ գտնվում է մեր խմբագրատունը:

-Ձեր սիրած բառը:

-Գիշեր:

-Կա՞ր հարց, որ սպասում էիք, բայց չտվեցի:

-Ես սիրում եմ, երբ ինձ հարցնում են՝ որ մեծանաս, ի՞նչ ես դառնալու:

-Ի՞նչ եք դառնալու, որ մեծանաք:

-Ծառ:

-Հրաշք էր:

-Իսկ ինչու՞ չեք հարցնում՝ ի՞նչ ես սիրում, ի՞նչ չես սիրում, ու՞մ ես սիրում, ու՞մ չես սիրում:

-Համոզեցիք՝ ո՞վ է Ձեր սիրած գրողը:

-Ես երևի երկար ժամանակ չեմ հասկացել շատ կարևոր բաներ, բոլոր դեպքերում վերջին մի քանի տարիներին ինձ համար հայտնագործել եմ Հակոբ Օշականին:

-Իսկ Վահան Տերյանին սիրու՞մ եք:

-Ինչպե՞ս կարելի է Տերյանին չսիրել: Ես սիրում եմ ճշմարիտ գրականություն: Նաև Չարենցին:

-Չարենցին դժվար է ՆԱԵՎ սիրել: Ամենից շատ ի՞նչն եք սիրում:

-»Մահվան տեսիլը՚;

-Դուք ինձ հարց ունե՞ք:

-Ինչու՞ եք վախենում կուսակցականությունից:

-Չեմ վախենում, ուզում եմ ազատ ապրել:

-Իսկ ինչու՞ է Ձեզ թվում, որ կուսակցականությունը կաշկանդում է մարդու ազատությունը, ի՞նչ հիմքեր կան այդպես մտածելու:

-Բազում կուսակցականների հետ շփումը:

-Հնարավո՞ր է, որ մի առավոտ արթնանաք բոլորովին տարբեր:

-Ամեն Աստծո առավոտ ես այդպես եմ արթնանում:

-Ձեր կարծիքով՝ մեր գործում ամենակարևորը ի՞նչն է:

-Ազնվությունը: Ազնվությունը ոչ այնքան ընթերցողի, ոչ այնքան խոսակցիդ, որքան ինքդ քո առաջ: Գուցե սրիկայություն է, բայց երբեք չեմ մտածում՝ ի՞նչ կասի ընթերցողը: Ես պիտի ազնիվ լինեմ ինքս իմ առաջ, եթե ազնիվ եմ եղել, ոչ մի գնահատական ու կարծիք սարսափելի չէ:

-Ձեր լրագրական ոճում ես զգացել եմ հանդգնություն ու անմիջականություն, որ իմ կարծիքով՝ պիտի խանգարեր Ձեզ, ասենք, մտահղացումների իրականացման կամ, թեկուզ, կարիերայի առումով:

-Կարիերայի մասին երբեք չեմ մտածել: Իսկ մտահղացումս, եթե շատ եմ ցանկացել, միշտ էլ իրագործել եմ: Եվ հետո՝ երբեք հանդգնություն չեմ զգացել, գոնե որ իմ լրագրության մեջ, կյանքում՝ գուցե: Եթե հանդուգն եմ եղել, ուրեմն հանգամանքներն են պարտադրել, և դա եղել է միակ ճիշտ ու հնարավոր վարվելակերպը:

-Թերևս, բայց դա խանգարում է, ես մի քիչ կփոխեմ հարցը՝ ի՞նչն է խանգարում, որ Դուք, ասենք, ավելի Անահիտ Ադամյան լինեք:

-Ես միշտ և բոլոր պարագաներում Անահիտ Ադամյան եմ և ինձ ոչ ոք ու ոչինչ չի խանգարում լինել ու մնալ՝ ինչ կամ ու եղել եմ:

-Իսկ ա՞յն, որ այսօր լույս չի տեսնում Ձեր խմբագրած «Մայրենին»:

-Այսօր լույս չի տեսնում, բայց դա չի նշանակում, որ «Մայրենին» մեռավ կամ պիտի հանեմ աճուրդի:

-Նախանձելի է: Ուզում եմ այդ ամբողջ հանդուգն անկեղծությամբ կամ անկեղծ հանդգնությամբ ասեք Ձեր կարծիքը դաշնակցական մամուլի մասին:

-Չեմ կարծում, որ կոռեկտ հարց է: Բոլոր դեպքերում ինձ չի լքում զգացողությունը, որ դաշնակցությունը հայրենիքում իրեն տեր չի զգում՝ ոչ իրեն, ոչ իր գործին, ոչ հայրենիքին: Երբ տեր ես, այդ տոնով չես խոսում քո տան մասին: Իմ կարծիքով՝ ՀՅԴ-ն, ինչպես հայրենիք վերադարձած մյուս կուսակցությունները, չեն հաղթահարել  եկվորի ու պահանջատերի հոգեբանությունը, և դա ավելի քան դրսևորվում է կուսակցական մամուլում:      

…Գիտեի, չէ՞, որ լրագրողի հետ հարցազրույցը միշտ անակնկալ ու անկանխատեսելի է: Մուշեղ Միքայելյանը դեռ շատ հարցեր տվեց ինձ, որ սպառնում էին մեր խոսակցությունը վերածել նրա հարցազրույցին ինձ հետ: Ուստի այստեղ ընդհատեցի մեր երկարատև ու զարմանալի խոսակցությունը, թերևս ապագայի մեծ ու փոքր հարցազրույցներին հետաձգելով մեր հանդիպումները: Երկիրը շատ փոքր է, որ մենք իրար չհանդիպենք, մանավանդ՝ հայերս, մանավանդ՝ Հայաստանում: Իսկ ամենահրաշալին աշունն է՝ իր անկեղծությամբ ու հանդգնությամբ, որ բնական է, չգիտեմ՝ ճշմարտության, չգիտեմ՝ հեքիաթի, գուցե ինքն իր նման:

***

Մուշեղ Միքայելյանը հասցրեց լինել Աժ 3-րդ և 4-րդ գումարման պատգամավոր ՀՅԴ համամասնական ընտրացուցակով։ 2003-ին նշանակվեց ՀՀ կրթության և գիտության փոխնախարար։ Վախճանվեց 2004-ի դեկտեմբերի 3-ին։ Հիմա, երբ կարդում եմ իմ վարած հարցազրույցը, զարմանում եմ, թե ինչու՞ ուրիշ հարցեր չեմ տվել: Բայց այսօր էլ այս հարցազրույցը շատ ու շատ հարցերի է պատասխանում, որոնք տրվել ու չեն տրվել, և, ուրեմն, վերհիշվելու իրավունք ունի: Թեկուզ իբրև պատմություն մի մարդու մասին, որ դարձել էր կուսակցական, բայց գրող էր ու գրածն այրում էր…

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: