Այդին Մորիկյանին առաջին անգամ տեսել եմ 1988-ին, «Ավանգարդի» իր նեղլիկ ու երկարուկ աշխատասենյակում: «Արմենպրեսում» աշխատող ընկերուհուս՝ Ռիտա Զոհրաբյանի, խորհրդով ինչ-որ հոդված էի տարել («էս գրածդ միայն մեկ խմբագիր կտպի՝ Այդին Մորիկյանը» հիմնավորումով), որ վերնագրել էի «Մենք ենք մեր սարերը»: Առանց ստորակետի, հոդվածի ամբողջ տրամաբանությունը թելադրում էր, մենք պիտի մեզ օգնենք, մեր պաշտպանները մենք ենք, իմա՝ մեր սարերը մենք ենք:

Առանց կարդալու, միայն վերնագրին նայելով, նույնիսկ առանց ինձ նայելու, «Ավանգարդի» փոխխմբագիրը հանպատրաստից մի այնպիսի դասախոսություն կարդաց Հրանտ Մաթևոսյանի մասին, որ ես՝ բանասերս ու բանասիրական գիտությունների թեկնածուս (ճիշտ է՝ Եղիշե Չարենց էի պաշտպանել, բայց այնպես չէր, որ Հրանտ Մաթևոսյանի անունը միայն լսել էի ու գրքերը չէի կարդացել) հանկարծ հասկացա, որ գրականությունից ոչինչ չեմ հասկանում: Ուզում էի հոդվածը վերցնել ու հեռանալ, բայց վերջում լսեցի. «Լավ, կտպագրենք, արդեն կարդացի» (փաստորեն տգետիս լուսավորելու ընթացքում հասցրել էր նաև գրածս կարդալ, մինչ ես մտածում էի՝ այստեղ ի՞նչ գործ ունեմ): Մի քանի օրից իրոք տպագրվեց՝ «Մենք ենք մեր սարերը» վերնագրով: Առանց ստորակետի, որ ես համարեցի իմ փոքրիկ հաղթանակը: Հետո արդեն իմ խմբագրությունում հնչեց նրա զանգը (հոդվածի վերջում թողել էի խմբագրության հեռախոսահամարը)՝ եթե որոշեք, էլի նյութեր գրել այս ոգով, կտպագրենք, հատկապես այս թեմաներով: «Դուք ինձ պատվե՞ր եք տալիս»՝ հարցրի հեգնանքով: «Ոչ, խորհուրդ եմ տալիս»՝ լսեցի հանգիստ պատասխանը:



Չգիտեմ ինչու՞ զայրացա ու որոշեցի, որ ոչ կգրեմ, ոչ կգնամ: Բայց և գրեցի, և գնացի՝ ժամանակներն էին դրդում՝ գրելու, «Ավանգարդը» իսկապես միակ թերթն էր, որ այդ ժամանակ տպագրում էր ազատ խոսք: Հետո ինքս նրա հետ հարցազրույց արեցի «Մայրենի»-ում, դա առաջին, բայց ոչ վերջին հարցազրույցն էր: Մինչ այդ հարյուրավոր հարցազրույցներ էի արել, բայց հիմա էլ հիշում եմ զգացողությունս՝ կարծես գնում էի քննության մի առարկայից, որի մասին ընդհանրապես պատկերացում չունեմ: Եվ նույնիսկ չգիտեմ՝ ինչու՞ եմ գնում ու ի՞նչ եմ հարցնելու: Հույսս իր պատասխաններից բխած հարցերի վրա էր: Հարցազրույցը տպագրվեց «Մայրենիում»  (1991, թիվ 6)՝ «Ազատ խոսք» վերնագրով:

***

Հոկտեմբերի անչար արևը կամացուկ մայր է մտնում, ու սենյակում լույսն աղոտանում է: Թվում է՝ երեկ էր, մինչդեռ թերթն արդեն բոլորել է իր մեկ տարին, այդ կարճ ժամանակամիջոցում սրընթաց դառնալով Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր թերթը: Ես հարցեր եմ ուղղում դիմացս նստած մարդուն, հարցեր, որոնց պատասխանների մեծ մասն ինքս գիտեմ, բայց որոնք հետաքրքիր են այլոց համար, ու նա պատասխանում է մի քիչ նյարդային, մի քիչ անհամբեր… Ուրեմն ներկայացնում եմ՝ «Հայաստանի Հանրապետութիւն» օրաթերթի գլխավոր խմբագիր Այդին Մորիկյան, ծնվել է 1958-ին, Երևանում, սովորել է թիվ 1 միջնակարգ դպրոցում, ապա՝ համալսարանում, այստեղ ես ընդհատում եմ նրան.

-Ինչպե՞ս է սկսվում քո աշխատանքային օրը:

-Ավելի խելոք հարցեր չկա՞ն:

-Ինչու՞ խմբագիր դարձար, ինչի՞դ էր պետք:

-Համարենք ավելի խելոք հարց, բայց պետք է այն ժամանակ հարցնեիր՝ 1000 պատասխան կար, հիմա մեկն էլ չգիտեմ:

-«Հայաստանի Հանրապետութիւն» պաշտոնաթերթի հիմնադրման որոշում կայացվեց սեպտեմբերի 6-ին և հոկտեմբերի 9-ին թերթը լույս տեսավ: Օրաթերթի, այն էլ երկու օրաթերթի (հայերեն և ռուսերեն) այդքան արագ ստեղծման և հրապարակման համար քիչ չէ՞ր ժամանակը: Ընդհանրապես՝ ինչի՞ց, ո՞նց սկսեցիր:

-Ամեն ինչից և վազքով… «Եթե»-ների մասին չեմ սիրում խոսել, թե չէ անհեթեթության կհասնենք՝ «Երեխա վախտ Հիտլերը քարից ընկներ»… Մնացածը թողնում եմ քո երևակայությանը: Թերթն արդեն ավելի քան մեկ տարեկան է, իսկ թե ինչպիսին է, ես չի, որ պիտի ասեմ: Ագռավն իր ճտին սև չի ասի:

-Թե ինչպիսին է, բաժանորդների թիվն է ասում, այնուամենայնիվ, ասում են նաև, որ ամբիցիոզ է ու…

-Դժգոհությունները երկու տիպի են: Նախ՝ նրանց, որ չեն կարդում, բայց իրենց սրբազան պարտքն են համարում կարծիք ունենալ, և երկրորդ, որ բացարձակ գաղափար չունեն, թե ինչպես է թերթը սարքվում, այո, այո, սարքվում իբրև ամենօրյա արտադրություն, հարահոս՝ ամենակեղտոտ իմաստով:

-Դա խմբագրի տեսակետն է, իսկ ընթերցողը չի ուզում իմանալ քո խոհանոցը, նրան բարի եղիր լավագույնը հրամցնել, այն էլ իր ուզած ձևով ու իր ուզած ժամանակին:

-Իսկ տեխնիկական հնարավորություննե՞րը… Իսկ լրագրության ազգային դպրոցի բացակայությու՞նը… Չէ, չեմ արդարանում, ուղղակի… Դե լավ… Հայաստան անվանվող այս երկրամասում քչերը գիտեն՝ ինչ ասել է բանավեճի կուլտուրա: Վոլտերի ասածը հիշու՞մ ես. «Ես համամիտ չեմ ձեզ, բայց կյանքս կտամ, որ դուք ձեր կարծիքն արտահայտեք»: Իսկ մե՞նք: Ողջ մամուլը լի է ամենատարբեր մակարդակների հայհոյանքներով ու հերյուրանքներով: Ոչ մի բանավեճ չի մնում պատշաճության շրջանակներում: Եթե ընթերցողը պիտի բողոքի, որ «Հայաստանի Հանրապետութիւնը» նման «բանավեճերի» չի խառնվում, թող մյուս թերթերը կարդա:

-Ընթերցողների որոշակի շերտ այդ պատճառով ընդհանրապես թերթ չի կարդում: Այդ խոսքուկռիվը ձանձրացնում է ու վանում, մամուլը պետք է ունենա իր բարոյականությունը:

-Դա հենց երկրորդ պատճառն է, որ թերթը չի խառնվում նման վեճերի՝ իներտության ու ամբիցիոզության տպավորություն ստեղծելով: Մամուլի ազատությունը բերեց մամուլի անբարոյականություն:

-Ընթերցող «գրավելը» հեշտ չէ, ամենադիպուկը էլի գործում է բարձրաշխարհիկ ասեկոսեների, օրընթաց սենսացիաների ՙզենքը՚: Նաև՝ թե ո՞վ անցյալ ու ներկա իշխանություններին ավելի թունավոր կքննադատի, որ հաջորդ օրը խոսքուզրույցի թեմա դառնա՝ «Կարդացի՞ր՝ ի՞նչ էին գրել, գտիր՝ կարդա՝ մորթոց է» սխեմայով:

-Ստոր մեխանիզմ է, հանրապետության ամբողջ մամուլը սրբազան պարտք ունի ներկա իշխանություններին քննադատել, բայց մեկը պիտի՞ լինի, որ իշխանությունների խոսքը տեղ հասցնի: Դա, ցավոք սրտի, մնացել է մեր թերթին: Մենք դեռևս այս ու այն գործչին չենք քննադատում: Դա ունի իր բացատրությունը, և իմ խորին համոզմունքով՝ ճիշտ: Այսօրվա բոլոր ղեկավարները նոր մարդիկ են, և ես լավ գիտեմ՝ ինչ ասել է փտած կառուցվածքներ աշխատեցնելը: Բարոյական չեմ համարում՝ առանց աշխատելու հնարավորություն ու ժամանակ տալու, քննադատելը: Մի ուրիշ հարց էլ՝ վերջապես պիտի՞ հասկանանք՝ ով ինչով է զբաղվում: Ժողովուրդը ընտրել է տեղական իշխանություններ, թերթն ինչու՞ պիտի հանրապետության մասշտաբով լվացքի պարանի կապել-չկապելու հարցեր լուծի:

-Բայց դա թերթի անդիմության պատճա՞ռ է:

-Թերթը անդեմ կամ դիմավոր լինել չի կարող: Դե՞մքը՝ անկախ պետականության ստեղծումը, որ ջանում ենք ամեն կերպ արտացոլել, ամեն ինչ նպատակաուղղել՝ նյութերից մինչև լուսանկարներ ու մակագրություններ: Նոր խորագիր ենք սկսել՝
«Եթե ես լինեի», նախարարների ու գործկոմների նախագահների հաշվետվություններ են լինելու, նրանց աշխատանքի գնահատականը ընթերցողը պիտի տա: Որևէ գործկոմի նախագահի գործունեությունն ուսումնասիրելու համար ամիսներ են պետք: Ինչու՞: Որովհետև «սովետական ժուռնալիստների» պրակտիկայով չենք աշխատում և նրանց «լավագույն ժամանակների» օրենքներին չենք հետևում: Մեր խնդիրը գործը տեղից շարժելն է: Որպեսզի հացթուխը լավ հաց թխի, իմաստ չունի բանվորի կամ դիրեկտորի վրա խոսել, այլ՝ վերադաս կազմակերպության, որ պայմաններ ստեղծի, որակյալ հումք ապահովի, որ…

-Ուրեմն՝ ո՞րն է լրագրողի քո հավատամքը:

-Միայն ու միայն հանուն:

-«Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ում հաճախ են ավանդական ուղղագրությամբ ու ուղղագրության մասն հոդվածներ տպագրվում, ինչպե՞ս ես վերաբերվում ավանդական ուղղագրության վերականգնման հնարավորությանը:

-Ավանդական ուղղագրությամբ հոդվածներ հատուկ չենք պատվիրում, բայց ստացվածից էլ չենք հրաժարվում: Մեր ժամանակի բարդագույն խնդիրներից է՝ մի կողմից պատմությունն ու գրականությունը, մյուս կողմից՝ մեր 70-ամյա կյանքը: Կարծում եմ, և այս հարցում ես ունեմ միայն խորհրդակցական ձայնի իրավունք, որ պիտի ունենանք մեկ միասնական ուղղագրություն, որը ներառի և ավանդականը, և գործողը: Ինչպեսի հարցը պետք է մասնագետները լուծեն՝ լեզվաբանները, հոգեբանները, հասարակագետները, բոլորը միասին: Այն, որ թերթի անվանումը գրվում է ավանդական ուղղագրությամբ, նպատակ ունի անընդհատ հիշեցնել, որ հարցը օրակարգում է: Բայց, կրկնում եմ, դա թերթի լուծելու հարցը չէ, կա իշխանություն, կան մասնագետներ, թեև ընտրությունը պիտի ժողովուրդն անի:

-Ինչպե՞ս եք քեզ զգում գլխավոր խմբագրի դերում, մտքերի ազատ արտահայտմանը չի՞ խոչընդոտում պաշտոնաթերթ լինելը:

-Նոր-նոր միայն կարողանում եմ ցայտնոտից դուրս գալ, այն էլ՝ շատ դժվար: Ինձնից լավ հանրապետությունում ոչ ոք չգիտի թերթի թերությունները: Բայց ես համարում եմ, որ թերթը երկու հիմնական խնդիր լուծել է՝ նախ կոմունիստական մամուլի մենաշնորհն է վերացել, ապա՝ կտրվել է սովետահայ ժուռնալիստիկայի «փառավոր ավանդույթներից», թող որ քիչ, բայց կտրվել է: Ոչ մի թերթի հետ «Հայաստանի Հանրապետութիւնը» չես շփոթի, դա կարևորագույն ձեռքբերում է:

-1988-1991՝ քեզ համար ի՞նչ է փոխվել:

-Սկսել եմ ընդունել պայմանականությունները: Երբ դուրս ես գալիս ընդդիմադիր ուժի երանելի վիճակից և իշխանություն ես դառնում, շատ բան է փոխվում: Հետո գնալով սրվում է պայքարի  անհրաժեշտության գաղափարը՝ ինչ-որ բան անելու, փոխելու, հաղթելու: Ես ծայրահեղությունների մարդ եմ կյանքում, ուզում եմ՝ ինձ հավատան, բայց բացատրել չեմ էլ փորձում: Անձնական հարաբերություններում եսասեր էի ու մնացել եմ, ասենք, հիմա ավելի վատ՝ ժամանակ չկա անգամ եսասիրության:

-Դա չի՞ խանգարում խմբագիր-աշխատակիցներ հարաբերություններում:

-Կարծում եմ՝ ոչ, իսկ գուցե իրենց հարցնես:

-Խմբագրության փոստարկղը միշտ ծանրաբեռնված է, գրու՞մ են ուսուցիչներ կամ աշակերտներ, եթե այո՝ ինչի՞ մասին:

-Եթե ես բոլոր նամակները կարդայի, գիշերը 2-ից հետո էլ պիտի այս սենյակում մնայի:

-Ինքդ կցանկանայի՞ր ուսուցիչ լինել, ինչպե՞ս ես պատկերացնում ազգային ոգով դաստիարակությունը:

-Հարցը երկու կողմ ունի: Առաջ դրա հնարավորությունը չկար, բայց նախ պետք է դաստիարակել դաստիարակողներին, հետո մտածել սաների մասին: Ոչ մի մեխանիզմ առաջարկել չեմ կարող, դա ժողկրթության բնագավառի աշխատողների գործն է նախևառաջ: Պարզապես հասարակությունը պետք է ստեղծի այնպիսի պայմաններ, որ հնարավոր լինի ազատ մարդ դաստիարակել, որ ինքն իր գրաքննիչը չլինի: Ազատ մտածի, ազատ զգա և ապրի ազատ: Դեռ դպրոցում երեք երազանք ունեի՝ սպիտակ մազեր ունենալ (ինչպես տեսնում ես՝ հասել եմ), ակնոց դնել (արդեն դնում եմ), դասավանդել (առայժմ չեմ անի): Շատ էի սիրում լեզվի և գրականության ուսուցչիս՝ Տելեմաք Մովսիսյանին: Ուսուցիչ լինել շատ էի ուզում, որովհետև հետաքրքրում էր մարդկային անմիջական շփումը, զգում էի՝ ասելու շատ բան կա, բայց չափից շատ եմ նյարդային ուսուցիչ լինելու համար: Ուսուցչի իդեալը մեծ մայրս է: Ինչու՞: Որովհետև նրա դաստիարակությունից եմ այսպիսին «ստացվել»:

-Խառնվածքով ես ուսուցիչ, գուցե խմբագրի գործը հեռակա կամ չկայացած ուսուցչի գործ է ի վերջո:

-Չգիտեմ, չեմ մտածել: Ես խմբագիր եմ, և դա ինձ դուր է գալիս: Բայց ես ուզում եմ առաջ նայել: Իսկ գիտե՞ս բոլոր թերթերի թերությունների հիմնական պատճառը:

-Գիտեմ մի շարք պատճառներ:

-Հիմնականը՝ հանրապետությունում ժուռնալիստ չկա: Ժուռնալիստների միությունը 1500 անդամ ունի, բայց հազիվ 15 ռեալ ժուռնալիստ կա, այսինքն՝ մեկ տոկոսը ընդամենը: Եվ ամենակարևորը՝ չունենք ժուռնալիստիկայի դպրոց: Այս հարցի մասին պետք է լրջորեն մտահոգվել և ի վերջո լուծել:

-Իսկ «Շավի՞ղը»: Ինչ-որ գործ արվում է, չէ՞:

-«Շավիղը» շատ քիչ է, ճանապարհին է մնում, իսկ հետո՞: Վաղվա մասին հիմնավոր մտածել է պետք: Դա ինձ լուրջ ցավ է պատճառում: Նորմալ երևու՞յթ է, որ հանրապետությունը չունի իր ուսանողական թերթը:

-Բայց յուրաքանչյուր բուհ ունի իր բազմատիրաժը:

-Ունի, կես տարի գերազանցիկների ցուցակն են տպում, մնացած կես տարին էլ… Իսկ կարելի է բոլորին համախմբել, ուսանողությանը լուրջ թերթ է պետք, որ ամբիոն լինի, խոսափող, բարձրացնի ուսանողական կյանքի գլոբալ պրոբլեմները, լուծի դրանք: Կյանքից գա՝ տեղեկատվություն, քաղաքականություն, գեղագիտություն, ուժ, համարձակություն, ազատություն, վերջապես՝ տպագրվելու հնարավորություն տա սկսնակներին: Բազմատիրաժների տեղայնացումը այդ հնարավորությունը տալ չի կարող: Այս ամենի մասին մտածել է պետք և մտածել արագ, վաղվա օրվա մասին՝ այսօրվանից:

-Ի՞նչ կցանկանայիր ինքդ քեզ հարցնել:

-Թե ինչպես դիմացա էսքան:

-Եվ ինչպե՞ս…

-Դժվարությամբ:

-Իսկ ի՞նձ:

-«Մայրենիդ» ե՞րբ ես թողնելու:

- «Մայրենին» ինձ չի թողնում:

Այդին Մորիկյանը դեռ պետք է կարդար թերթի ևս երկու էջը, հոկտեմբերի անչար արևին վաղուց փոխարինել էր աշնան գիշերվա փայլուն լիալուսինը: Նրա առանձնասենյակում մինչև գիշերվա 2-3-ը լույսը դեռ կվառվի: Ես հեռանում եմ, բայց ինձ համար նա, այնուամենայնիվ, մնում է չբացահայտված մարդ:



Մարդ, որ 1987-ին մեկնեց Աֆղանստան ու վերադարձից հետո ոչ մի տող չգրեց, մարդ, որ մասնակցել է Սումգայիթի դատավարությանը, մարդ, որ 88-ի դեկտեմբերին Սպիտակում թերթ էր հրատարակում, մարդ, որ 1989-ի ապրիլին Թբիլիսիում էր, 1990-ի մայիսի 27-ին հանձնեց կուստոմսը և այսօր խմբագրում է Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր թերթը, վերջապես մարդ, ում ծանոթ եմ 1988-ից, բայց դեռ չեմ ճանաչում, ինքն իր մեջ խճճված, ինքն իրենից ու աշխարհից հոգնած մարդ, որ արտաքուստ թվում է հանդարտ, բայց ներքուստ գործող հրաբուխ է: Իսկ հրաբուխն անկառավարելի է, երևի հենց այդ պատճառով էլ հավատում եմ, երբ ասում է. «Անում եմ այն, ինչ չեմ կարող չանել, գոնե այս պահին: Եվ՝ միայն»:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: