Նա իմ ճանաչած ազնվագույն մարդկանցից էր, որ կյանքի բոլոր հանգամանքներում՝ որտեղ էլ լիներ ու ինչ պաշտոնում, իրեն դրսևորում էր որպես արիստոկրատ, նրբաճաշակ, սկզբունքային ու անդավաճան անձնավորություն: Նրա հետ շփումը միշտ հաճելի էր ու ուսանելի: 1996-ին ես նրա հետ հարցազրույց արեցի, որ տպագրվեց «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ում, սեպտեմբերի 19-ին, «Խոսքից գործի անցնելու ժամանակն է» վերնագրով:

***

Այսօր նա գլխավորում է ԱԺ գիտության, կրթության և մշակույթի հարցերի հանձնաժողովը, բայց հարցազրույցի գնալիս ես չէի որոնում պետական պաշտոնյային, որովհետև քաղաքականությունը հաճախ է փոխում իր դեմքերը ու անունները, իսկ մարդիկ մնում են իրենց գործերի ու անվան տերը: Կարևոր էր, թե աշխարհի ու ինքն իր մասին ի՞նչ է մտածում մտավորական Ռաֆայել Պապայանը:

-Ո՞վ է 20-րդ դարավերջի մտավորականը:

-20-րդ դարը մտավորականի կերպարի իր առաջին բանաձևումը տվել է դարասկզբին, հասարակական-քաղաքական մեծ ու փոքր ցնցումների հետևանքով ամբողջ աշխարհում արժեքների վերագնահատման շարժումը հաստատեց մտավորականի իր ըմբռնումը: Հայաստանում 20-ական թվականները եղան մտավորականի նոր կերպարի ձևավորման տարիներ, ստեղծվեցին մշակութային արժեքներ, որոնք, ինչպես իրենց ստեղծողների մեծ մասը, դարակեսին ոչնչացվեցին: Եթե ինձ հարցնեիք՝ ո՞վ է մտավորականն անվանացի, կպատասխանեի՝ Եղիշե Չարենցը, որ հանդես եկավ դարասկզբին, ինչ-որ իմաստով ժամանակի հետ կորցրեց ու գտավ իրեն՝ դառնալով հասարակության հոգևոր կյանքի զարգացման գործոն: Իսկ դարավերջին ստացվեց այնպես, որ աղավաղվեց մտավորական հասկացությունը: Հիմա մենք այդ աղավաղման պատկերացումներով ենք ապրում և մտավորական ենք համարում մտավոր աշխատանքով զբաղվողներին: Մինչդեռ մտավորականությունը զբաղմունք չէ, հոգու կերտվածք է, ներքին աշխարհ: Պետք է ազատվել մտածողության, ընկալումների հին կաղապարներից՝ դարավերջին ունենալու համար դարին արժանի մտավորականի կերպարի ըմբռնումը:

-Քաղաքական տեղաշարժերի, քաղաքականի հետևանքով առաջացած տնտեսական փոփոխությունների արդյունքում ի՞նչ հասարակություն ունենք այսօր, ի՞նչ հարաբերության մեջ են մտավորականն ու հասարակությունը, մտավորականն ու պետությունը:

-Մտավորականությունը բոլոր դեպքերում պետք է լինի էլիտար խավ, որ իր հետևից տանում է հասարակությունը: Այդպիսի խավ, անշուշտ, ունենք: Հոռետեսական չհնչի, որ այս փոփոխությունների արդյունքում չգտնվեց այն ասելիք ունեցող արվեստագետը, ում սպասում էինք: Այս տարիներին չգրվեց ոչ մի նշանավոր երկ, չստեղծվեց ոչ մի սիմֆոնիա, ոչ մի կտավ, որը կդառնար հասարակության սպասելիքների պատասխանը, չեղավ ժամանակի գեղարվեստական իմաստավորումը: Եվ ես մտավախություն ունեմ, որ մինչ այդ Մասիս-Արարատի մակարդակով ազգային թեմա արծարծողները այդքանով ավարտեցին իրենց ասելիքը: Առաջ դա արգելված էր, ընկալվում էր իբրև համարձակ խոսք, բայց արգելքը վերացավ և … ազատության մեջ գերակշռողը մնաց Մասիս-Արարատի մակարդակը դարձյալ, որ մակարդակ չէր և չէ: Մշակութային կյանքի ինչ-ինչ դրսևորումներ ունենք և գուցե այդ հենքի վրա կզարգանա մշակույթը, կձևավորվի այն խավը, մտավորականի այն որակը, որը կհամապատասխանի իր բովանդակությանը և առաքելությանը:

-Կարո՞ղ եմ եզրակացնել, որ հասարակությունն այսօր ճգնաժամ է ապրում, ո՞րն է պատճառը և ո՞րն է ելքը ճգնաժամից:

-Մտավորական չես դառնա ոչ պետական որոշումով, ոչ որևէ կազմակերպչական նախաձեռնությամբ: Եվ հասարակությունը չես փոխի որոշմամբ: Ժամանակ է պետք: Պայմաններ են պետք: Հոգևոր աշխարհի ձևավորումը սերունդների կյանքի գործ է: Եվ սկիզբը պետք է լինի կրթության մասին օրենքը, որովհետև այսօր ժամանակն է մտածել՝ արդյո՞ք դպրոցում մենք ստեղծում ենք այն հիմքը, որ հետո կարող է շարունակվել իբրև մարդու մտավորական դարձնող հոգևոր նյութ: Դպրոցում շատ երկար մենք գրականությունը վերածել էինք գրողի կենսագրության և կասկածելի արժեք ունեցող երկերի ուսուցման, պատմությունը՝ իշխող կուսակցության քաղաքական գծի պատմության, այսօր մենք ստացել ենք պտուղները և ժամանակ է պետք փոխելու կրթական համակարգը, մտածողությունը, հոգեբանությունը: Ճգնաժամ վերացնելու համար հարկավոր չէ ճգնաժամային քայլեր ձեռնարկել, պետք է հնի իմաստավորում և նորի հաստատում:

-Մտավորականի տեղը պետության կողքի՞ն է, թե՞ մտավորականը պետք է միշտ ընդդիմադիր լինի պետությանը:

-Մտավորականը չպետք է կամ կողմ լինի, կամ դեմ, նա պիտի իր տեսակետների տերը լինի, իր սկզբունքների պաշտպանը և կարողանա իր համոզմունքը հասարակության համոզմունքը դարձնել: Չմոռանանք, որ մտավորական բառի արմատը միտք բառն է, և գործունեության իմաստը մտածելն է: Յուրաքանչյուրը ինքն է որոշում իր տեղը և պետության հետ, թե պետության դեմ լինելու հարց չունի, որովհետև մտածող մարդը չի կարող քարացած պատկերացումներ ընդունել և առաջնորդվել այդ պատկերացումներով: Պլատոնի պետության մեջ մտավորականը շեշտակի հակադրվում էր պետությանը, որովհետև ենթադրվում էր, որ պետությունն օրենքի ոլորտն է, արվեստը՝ իռացիոնալի, օրենքից դուրս, ուրեմն պետությունը միշտ պետք է ճնշի մշակույթը: Մենք հավակնում ենք դեմոկրատական պետություն լինել, և ուրեմն մտավորականն այս համակարգում պետք է գտնի իր տեղն ու իր ասելիքը:

-Ի՞նչ բերեցին հոգևոր ոլորտ շուկայական հարաբերությունները:

-Շուկայական հարաբերություններ և հոգևոր ոլորտ հասկացությունները դժվար է համադրել: Շուկայական հարաբերությունների դրսևորումը հոգևոր ոլորտում որոշարկելիս պետք է որոշակի վերապահումներ անել: Նախ՝ շուկայական հարաբերությունները կարող են վերաբերել որոշակի ոլորտների, ասենք՝ հանրամատչելի երաժշտություն, որի լայն պահանջարկը կա և սպառողը կապահովի ստեղծողին, բայց և կա բարձր արվեստը, որը ոչ մի երկրում ինքն իրեն չի պահում: Եվ եթե այսօր մենք չենք ուզում ժողովրդի ճաշակն իջեցնել ռաբիսի մակարդակին և միայն շուկայական հարաբերությունները դնել մշակույթի զարգացման հիմքում, պիտի մտածենք մշակույթի պահպանության մասին՝ օպերայի, բալետի, թատրոնի, գեղանկարչության:



Որևէ լուրջ արվեստագետ միայն իր արվեստով ինքն իրեն պահել չի կարող: Մոդիլյանին սովից է մահացել, Չայկովսկին Չայկովսկի չէր լինի, եթե ֆոն Մեկկը չլիներ: Ըստ երևույթին՝ պետք է մտածել մեկենասության համակարգի ստեղծման մասին և հովանավորչական գործունեությամբ զբաղվողներին որոշակի արտոնություններ տալ՝ հարկերից ազատելով կամ այլ ազդակներով խթանելով այդ գործունեությունը:

-Չե՞ք կարծում, որ մեկենասության համակարգ ստեղծողը այսօր պետք է լինի պետությունը, երկու հնարավոր տարբերակով՝ կամ ինքը դառնա հովանավոր, կամ հովանավոր գտնի:

-Տեղյակ լինելով պետական բյուջեի հնարավորություններին՝ պիտի ասեմ, որ պետությունը որքան էլ ցանկանա, հովանավոր դառնալ այսօր չի կարող, միայն ապահովում է առաջին անհրաժեշտության օբյեկտների կենսագործունեությունը: Ընդհանրապես՝ գործադիր մարմինների ուշադրությունն այսօր, ցավոք, ուղղված է միայն տնտեսության, պետական մարմինների ձևավորմանը: Մինչև հիմա մենք կառավարությունից չենք ստացել որևէ պաշտոնական նախագիծ մշակույթի առնչությամբ:

-Ես զրուցել եմ շատ արվեստագետների հետ, բոլորը գտնում են, որ մշակույթի մասին օրենքն անհրաժեշտություն է մշակույթի պահպանության համար:

-Անշուշտ, պետք է ընդունվի մշակույթի մասին օրենք, բայց առայժմ որևէ մշակութային կազմակերպություն կամ կառավարությունը ոչ մի նախագիծ չեն ներկայացրել: Ես կարծում եմ, որ հիմքը իրենք՝ մշակույթի գործիչները պետք է դնեն:

-Խեղդվողների փրկությունը խեղդվողների գո՞րծն է նշանաբանով:

-Բոլոր օրենքների մշակմանը և ձևավորմանը պետք է մասնակից լինեն համապատասխան բնագավառի շահագրգիռ մարդիկ: Ուրեմն և խոսքից գործին անցնելու ժամանակն է, փոխշահավետ համագործակցություն սկսելու պահը, որովհետև անիմաստ է այն պատկերը, թե իրենք սպասում են, մենք չենք անում:

-Ձեր վերաբերմունքը քաղաքականությանը:

-Ես ինձ քաղաքական գործիչ չեմ համարում հիմա, երբ գլխավորում եմ ԱԺ հանձնաժողովներից մեկը, և չէի համարում առաջ, երբ քաղբանտարկյալ էի: Ես հակված եմ կաբինետային գիտնական լինելուն: Լավ քաղաքագետը պետության հարստությունն է, քաղաքականությունը բարդ համակարգ է, հաճախ նույնիսկ ասում են, որ քաղաքականությունն ու բարոյականությունը անհամատեղելի են: Ես կարծում եմ, որ դա սխալ է:

-Կարո՞ղ եմ բանաձևել, որ Ձեր քաղաքականությունը քաղաքականությունը բարոյական դարձնելն է:

-Թերևս, եթե ընդհանրապես քաղաքականությունը կարելի է բանաձևել:

-Հայաստանը և Դուք 2000 թվականին:

-Ծաղկող երկիր է լինելու Հայաստանը: Ես վստահ եմ, որ 4 տարին բավական ժամանակ է մեր հանրապետությունը կազդուրելու: Պատահաբար չեմ օգտագործում այդ բառը, մեր հանրապետությունը տկարություն ունի, որ բժշկելու է ժամանակը: 2000-ին մենք այլ երկիր կունենանք: Հենց այդ ժամանակ ես գուցե կդադարեմ զբաղվել քաղաքականությամբ և կվերադառնամ գիտնականի, գրականագետի, դասախոսի իմ գործին:

-Հայաստանի խորհրդանիշը Ձեր կյանքում:

-Նախևառաջ՝ ժողովուրդը: Մեկ ամիս առաջ երիտասարդների մի մեծ խմբով առիթ ունեցա Արագած բարձրանալ, և այդ պահին Հայաստանն ինձ համար սարերն ու ձորերն էին, բնությունը, աշխարհագրությունը, ընդհանրապես, դժվար է արձանագրել որևէ որոշակի հասկացություն: Հայաստանը տարածական, ժամանակային, մարդկային ֆենոմենների հանրագումար է:

-Կարծու՞մ եք, որ կա հայի ֆենոմեն:

-Իհարկե, ինչպես յուրաքանչյուր ազգի ֆենոմեն ընդհանրապես: Բայց դա չի նշանակում, թե մենք ֆենոմենալ ազգ ենք: Ընդհանրապես ազգային մշակույթն անկում է ապրում այն պահից, երբ ազգն ինքն իրեն գովաբանելու և առանձնահատուկ մի ազգ համարելու ախտով է սկսում տառապել: Նարեկացին երբեք չի ասել՝ մենք հա՛յ ենք, դա ասաց Պատկանյանը, իսկ նրա պոեզիան դժվար է արվեստ անվանել, մինչդեռ Նարեկացին համաշխարհային արժեք է:

-Ձեր ամենամեծ ցանկությունը:

-Որ մեր երկիրը հասնի այն վիճակին, երբ յուրաքանչյուրս հեշտությամբ և օրինական ճանապարհով կիրագործենք մեր բոլոր ցանկությունները:

…Մեզնից յուրաքանչյուրն իր գործի, անվան, քաղաքականության տերն ու պատասխանատուն է, գուցե մենք չենք որոշում մեր ժամանակի ու մեր կյանքի ընթացքը, բայց մեր գործերն անում ու բնութագիր են տալու մեր ժամանակին ու մեր քաղաքականությանը: Այս մասին ոչ Ռաֆայել Պապայանը, ոչ ես ոչ մի բառ միմյանց չասացինք, բայց և միշտ չէ, որ ամեն ինչ պետք ասվի՝ հասկացվելու համար: Եվ գուցե մտավորական լինելը ենթադրում է հասկանալ չասվածը և … իրագործել:

***

Ռաֆայել Պապայանը վախճանվեց 2010-ի հոկտեմբերի 5-ին՝ 68 տարեկանում: Նրա կյանքում ամեն ինչ եղավ՝ ծնվել էր դրամատուրգի որդի, ուսուցիչ աշխատեց  Ուջանում, Տարտուի համալսարանի ասպիրանտ էր ու թեկնածուական թեզ էր պաշտպանել, համալսարանի դասախոս էր, դոցենտ, բայց 1975-ին համահիմնադրիրն էր Հայկական Հելսինկյան խմբի, որ զբաղվում էր Խորհրդային Հայաստանում մարդու իրավունքների ոտնահարումների բացահայտումով և հրապարակումով: Մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ էր զբաղվում, 1982-1987-ին ենթարկվել էր քաղաքական հետապնդումների, բանտարկվել Մորդովիայի խիստ ռեժիմի գաղութում և դատապարտվել «Հակասովետական ագիտացիա և պրոպագանդա» մեղադրանքով՝ 4 տարվա ազատազրկման, Գորբաչովի բարեփոխումների շրջանակում վաղաժամկետ ազատվել։



1989-ին հիմնադրել էր Մարդու իրավունքների հայկական լիգան և դարձել նախագահը, զուգահեռ՝ Երևանի պետական կոնսերվատորիայի հայագիտության ամբիոնը և դարձել վարիչը։ 1990-1995-ին Հայաստանի Գերագույն խորհրդի պատգամավոր էր, Մարդու իրավունքների մշտական հանձնաժողովի նախագահ, ԳԽ նախագահության անդամ։ 1995-ին ընտրվել էր
Աժ պատգամավոր, գիտության, կրթության և մշակույթի մշտական հանձնաժողովի նախագահ, 1997-ից՝ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի անդամ։

Այս չոր թվերի ու փաստերի միջակայքում կյանքն էր մարդու, որ լուսավոր հետագիծ է ունեցել բոլոր նրանց կյանքում, ում հանդիպել է, նույնիսկ նրանց, ում հետ զրուցել է ընդամենը մեկ ժամ, ոչ ավելի:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: