Ալիսիա Կիրակոսյանի սքանչելի տողերը աստղերի պես ընկնում էին նրա տիեզերական երաժշտության մեջ ու դառնում հոգու անհրաժեշտություն: Ես գիտեի, որ Առնո Բաբաջանյանը իր երաժշտությունը նախ լսում է, հետո գրի առնում, չգիտեի՝

Ռոբերտ Ամիրխանյանն ինչպե՞ս է հանդիպում իր երաժշտությանը: Ու՝ չէի էլ ուզում իմանալ, բավական էր, որ այդ երաժշտությունը կար… Տաք, հարազատ, իմը:

Առաջին անգամ նրան հանդիպել եմ 1996-ի հուլիսին, նա Հայաստանի Կոմպոզիտորների միության նախագահն էր, հանդիպումն էլ Կոմպոզիտորների միությունում:

***

Շտապում էի: Ճշտապահությունն արքաների հատկանիշ է: Ինչու՞ չլինել արքա: Ցայտաղբյուրի ջուրը ցանկալի սառն էր: Մի քանի կում ջրից մտքումս միջին մեծության սեփական ծով կառուցեցի ու արդեն սեփական նավի տախտակամածից նայում էի ջրերի պողպատին ու սաթին… Հարցազրույցը սկսվեց, երբ մտքումս դեռ ՙնավարկում էի՚, հարց չէի տվել, Աստծո բարեւից հետո արձանագրել էի շոգը ու պատասխան էի ստացել լույսի մասին…

-Մարդն անընդհատ դեգերում է եսի ու մենքի միջեւ, եթե ծանրակշիռ է դառնում եսը, մնում է կենտրոնում, եթե ոչ, միշտ այնտեղ է, ուր օգնության կարիք կա: Հրդեհի ժամանակ ո՞վ է մտածում եսի մասին: Սուր իրավիճակներում եսը մոռացվում է, մեր երկիրը հիմա պրկված զսպանակի պես է, հանգիստ թվում է: Ներքուստ այնքան խմորումներ կան, կյանքի բնական ընթացքն է, երկիրը լվացվելու կարիք ունի, շտկվելու, իր բոլոր օղակները ճիշտ կառուցելու խնդիր ունի: Շատ հեշտ է երկիր կառուցել: Խնդիրդ պարզիր, գտիր ձեւը, ճշտիր գործառնությունները՝ ով ինչ պիտի անի, նոտաները տեղադրիր՝ գտիր մարդկանց, ստեղծիր կենտրոնաձիգ ուժը, ու մեխանիզմը կաշխատի: Բայց չի աշխատում:

-Գուցե կարգավորո՞ղ չկա:

-Չեմ կարծում: Միանշանակ պատասխան չկա: Մարդիկ փորձում են վերահսկել իրադարձությունները, շտկել ընթացքը, արդյունքներ ստանալ, բայց կա կյանքի բուն ընթացքը, որ ունի շարժման իր տրամաբանությունը՝ երբեմն անվերահսկելի: Եվ այդ երկու տեսակետների խառնուրդի մեջ մերթընդմերթ միայն հավասարակշռություն է ստեղծվում, ընդհանրապես գերակշռում է մեկ մեկը, մեկ՝ մյուսը:

-Այդ ընթացքում Ձեր կարծիքով ի՞նչ դեր ունի մտավորականը, ընդհանրապես ինչպիսի՞ն պիտի լինի մտավորական-հասարակություն հարաբերությունը:

-Նախ՝ ես կցանկանայի իմանալ՝ ո՞վ է մտավորականը:

-Ո՞րն է Ձեր սահմանումը:

-Մեր հասարակության մեջ այդ հասկացության ըմբռնումը չկա: Ձեւակերպում չկա: Մեծ թվով մարդիկ իրենց մտավորական են համարում: Մեզ թվում է՝ մտավորականներ ունենք, բայց մենք ունենք մտավոր աշխատանքով զբաղվող մարդիկ միայն, որ սոցիալապես խոցելի են: Իրական մտավորականի մասին դեռ պետք է մտորել: Պետությունը կառուցված է թե դրական, թե բացասական լիցքերով, մտավորականը չի կարող կղզիացած լինել: Մտավորականը կարող է լինել շատ պարզ գյուղացի մարդ, որ ապրում է իր արորի կողքին, հորինում է իր արորի երգերը, գեներացնում մի երեւույթ, որ ուրիշներին պիտի համակի, վարակի:

-Ասե՞նք, որ հասարակությունը դեռ խմորման վիճակում է, ինքն իրեն չի ճանաչում, չգիտի՝ ի՞նչ է ուզում, ու՞ր է գնում, դեռ չի արժեվորել՝ որտեղի՞ց էր գալիս:

-Այդպես է: Մեզ մոտ կրկնակի-երկակի վիճակ կա: Շատերը դեռեւս ռեալ չեն գնահատում իրականությունը: Մենք միայն գնահատական ենք դնում՝ լավ-վատ: Այնուհանդերձ, ամեն մարդու տրված չէ պատասխան գտնել ընդհանուր խնդիրներին: Մարդկանց մեծ մասը լսող-քննարկողի դերում է, ընդհանուր շահերը մոդելավորողի, այդ պատճառով էլ շատերը վտանգավոր մոլորության մեջ են եւ սպասում են, թե հնից ինչ-որ բան պիտի վերականգնվի: Ով շուտ կողմնորոշվի, կհասկանա, որ եղածն այլեւս չի կրկնվելու, վաղվա օրվա մտապատկերը կունենա եւ իր գործունեությունը կսրբագրի դրա հաշվարկմամբ: Շատերը դեռ երազում են անցյալում եղած ապահովությունը՝ հայհոյելով հարակից բացասականը: Մեր հասարակությունն անվերջ սպասման մեջ է՝ երբ ինչ-որ մեկը ինչ-որ մեկին նորից ինչ-որ բան պիտի տա:

-Ո՞րն է ճշմարիտ մտավորականի դերը այդ սպասման ընթացքում:

-Ներհայացք դեպի խորք, մեր ներսում թաքնված են այնքան գաղտնիքներ, ինչքան դրսում չկան: Յուրաքանչյուրն իր ներսում պիտի գտնի պատասխանը եւ իր գործող, նախաձեռնող անձը: Իրական ստեղծագործությունն առանց նախաձեռնության մի շատ կարեւոր բաղադրամաս կորցրած է: Երգիչը նա չէ, ով կարող է երգել: Նա է, ով չի կարող չերգել: Եթե ես ունեմ ներուժ, բայց ոչ նախաձեռնություն, ես դեռ ուրիշից կախման մեջ եմ, դա վտանգավոր հոգեբանություն է: Կարեւորը ներհայաց հարցումն է՝ ինքս իմ մեջ ի՞նչ ունեմ բացահայտելու:

-Այդ դեպքում ինչպե՞ս եք պատկերացնում մտավորական-պետություն հարաբերությունը:

-Կա պահ, որ պիտի հունդը հանձնես հողին, ծիլեր ստանաս, առայժմ զբաղվում եմ այդ գործով տեսական խորացումները մտահոգության երկրորդ աստիճանն են՝ վաղվա մտահոգությունը:

-Որոշակի խզում կա մտավորական-պետություն հարաբերության մեջ: Ինչպե՞ս առաջացավ՝ վերեւի՞ց, ներքեւի՞ց, իրար չհանդիպեցի՞ն, տարբեր ճանապարհներով գնացի՞ն, ի՞նչ կատարվեց: Ինչու՞:

-Այդ խզումը բնական է: Մարդկանց մի շերտ հստակ պատկերացնում է իր գնալիք ճանապարհը եւ փորձում է կառուցել որոշակի օրենսդրական դաշտում: Ընդհանրապես, մարդիկ, ունենալով գոյության իրենց փոքր խնդիրը (իմ օղակում իմ կյանքը ապահովվա՞ծ է, այս-այս-այս ստացա՞), իրենց չեն տեսնում նախաձեռնողների հետ:


Լուսանկարը՝ Մեդիամաքս

Իբրեւ արվեստագետ, կարծում եմ, որ ամենասրտացավ վերաբերմունքը պետք է լինի մշակույթի նկատմամբ: Որոշակի քաղաքականություն: Ես ընդունում եմ, որ բոլոր ճշմարտություններից ամենաճշմարիտը տեղի ունեցողն է: Մեզնից յուրաքանչյուրն ունի ճշմարտության իր պատկերացումը, բայց չի բացասում համագործակցությունը: Մենք շատ հարցերում միասնական չենք ընդհանուր քաղաքականության մեջ՝ ապրելու քաղաքականության: Յուրաքանչյուր մարդ ծնվում է ամեն օրը ոչ պատահական կյանքով ապրելու, եւ նա պիտի ի լրումն իր գոյաձեւերի՝ ունենա այդ գիտակցությունը, որ երբեմն մի կողմ դրած՝ զբաղվում ենք կենսական հոգսերով: Ուստի եւ բնական է խզումը, այդպես է բոլոր հասարակություններում:

-Ո՞վ պիտի անի առաջին քայլը:

-Մտածող մարդը: Պետականության զգացումը պիտի լինի մեզնից յուրաքանչյուրի մեջ: Մեր մեջ կա երկրի զգացողություն, բայց ոչ պետականության, մեր մեջ կարոտախտ կա՝ նույնիսկ ապրելով մեր տան մեջ՝ կարոտում ենք մեր տունը, հիվանդագին սիրո հուզական պոռթկումներ ունենք երկրի հանդեպ եւ արդյունքում ավելի շատ խոսում ենք պետականության մասին, քան՝ արարում:

-Բոլորս ցնծում ենք, որ 600-700 տարի չունեինք պետականություն, հիմա ունեցանք եւ գերադասում ենք մնալ արձանագրողի դերում, բայց ոչ գործող անձ լինել: Այդպես հե՞շտ է:

-Իսկ դուք մտածեք՝ ինչպես քարը դնել քարին, ինչպես պատը դարձնել տուն, ինչպես տունը դարձնել օջախ՝ ահա եւ գործող անձ կդառնաք:

-Այս կամ այն կերպ բոլորս ներքաշվում ենք քաղաքականության մեջ, Ձեր վերաբերմունքը:

-Ես կարծում եմ՝ բոլորս տանը նստած պատգամավորներ ենք: Բոլորս: Մի ժամանակ շատ ավելի ակտիվ, քանի որ հեռուստահաղորդումները համընդհանուր քննարկման նյութ էին:

-Ո՞րն է ընտանեկան խորհրդարանի խորհուրդը:

-Մենք հոգնել ենք խոսելուց:

-Այո, բայց դեռ չենք մտածում՝ այլեւս չխոսելով ու չլսելով:

-Մտածել սկսել ենք: Մարդիկ ե՞րբ են ակտիվանում: Երբ լրիվ պարզում են դիմացինի դիրքորոշումը: Մինչեւ այդ պահը կարող ենք վիճել, առհասարակ մենք չենք սիրում լսել, շատերս նյարդային վիճակում ենք, դիմացինին չենք ընկալում, արձագանքում ենք որեւէ բառի, բայց ոչ մտքի: Ունկնդրության տաղանդը չունենք, համեմատելու, հակադրելու, համադրելու: Բոլորս ճաք տված վիճակի մարդիկ ենք, օբյեկտիվ պատճառներով: Ես չեմ մեղադրում: Մենք ապրում ենք մեր կյանքը ռեալ պարամետրերով: Ինչպես տեր ենք մեր երջանկությանը, տեր պիտի լինենք մեր դժվարություններին: Տեւական ժամանակ է պետք գործողության մեխանիզմը փորձարկելու համար: Մենք կարող ենք ստեղծել որեւէ մեքենա, որը պետք է փորձել ընթացքում: Անծանոթը գտնելը շատ դժվար է: Ստեղծագործողը ոչ թե հնարում է, այլ տեսնում է վաղվա օրինաչափությունները եւ փոխադրում է իր օրը: Ստեղծագործողը (նաեւ քաղաքական գործիչը) ամեն ինչ տեսնում է տեւական պատմական շրջանակներում: Նա առաջնորդում է, որովհետեւ գիտի անցյալը եւ գիտի ապագան: Կյանքում չկան սխալ ճանապարհներ, բոլոր ճանապարհները հասցնում են երկու հնարավոր տարբերակների՝ կամ տեղ չես հասնի, կամ կհասնես: Կանտն ասում էր. ՙՊատերազմները քամիներ են, որ չորացնում են ճահիճները՚: Ես նույնիսկ մտավախություն ունեմ, որ աշխարհը վերադառնալու է Թոմաս Մորի ուտոպիային, սոցիալիզմ-կոմունիզմ է խաղալու: Արեւային քաղաքների կարիք է զգալու: Մինչեւ ցավի դասը չստանաս, ինքդ քեզնով չստուգես, քիթդ պատին չխփես, պատը չես զգա:

-20-րդ դարավերջին հայ ժողովուրդը որակական նոր փուլ է ապրում՝ տնտեսության մեջ շուկայական հարաբերություններ են, ի՞նչ կա հոգեւոր ոլորտում, ու՞ր են տանում այս տեղաշարժերը:

-Կյանքում ակտիվ ու պասիվ ուժերի հարաբերություններ են գործում: Ես չեմ կարծում, թե կա ուժեղ ու թույլ: Ուժի հասկացությունը որոշվում է նրանով, թե ով ինչքան բեռ է վերցնում, ինչքան ավելի մեծ տարածքում: Ինչքան է խորանում երեւույթների մեջ: Շուկան բացահայտում է իր առանձնահատկությունները եւ ակտիվ է ավելի: Պատերազմի ժամանակ բարձրանում է հացի գինը ու ընկնում է գրքի գինը, առեւտրի միջոցով արժեքավորված իրը իրար փոխանցելով՝ ճշտվում են հարաբերությունները, իրի արժեքը: Եթե մենք չունենայինք մշակութային ավանդույթներ, կանցնեինք պարզ շուկայական հարաբերությունների, մեր երկիրը հեշտությամբ կընդուներ սիրիական կամ պարսկական մոդելը՝ աշխատում է ոստիկանությունը, աշխատում է բանակը, աշխատում է առեւտուրը, ուրիշ ներուժի կարիք չկա:

-Բայց Սիրիան ու Պարսկաստանն էլ հարուստ մշակութային ավանդույթների տեր են:

-Նայած ինչն ենք համարում մշակութային արժեք: Եթե պատմական-ազգայինը, անշուշտ: Եթե միջնադարյան պոեզիան, նկարչությունը՝ անշուշտ: Բայց խոսքն այսօրվա քաղաքակիրթ աշխարհի հետ երկխոսության ունակ մշակույթի մասին է: Շուկայական հարաբերություններով ազգային դիմագիծ պահպանելը շատ ծանր խնդիր է: Հուսով եմ, որ շուկայական հարաբերություններն ամռան տապին երաշտից ճաքած հողի վրա անձրեւների վիճակն են, որ բերրիություն են բերում: Ծաղկուն շարունակություն: Մեր հասարակության շատ երեւույթներ հիշեցնում են տարբեր տեղեր տնկված ծառեր, որ ցողուններով հեռու են միմյանցից, բայց սաղարթներով հաղորդակցվում են ու անտառի կենարար երեւույթը կազմում: Հասարակության մեջ պիտի գոյանա սերտաճելու միտումը: Եթե հոգին փաղաքշող երեւույթը չկա, մարդը միայն պրագմատիզմով ապրել չի կարող՝ ահա այսքան փող ներդնել, այսքան փող շահել, շահել, շահել… Թող դա լինի, բայց էականը դա չէ: Իրական հարստությունը մեքենաները, ամառանոցները, կայքը չեն, մի՞թե չափանիշը մտքովն անցածն անելու կարողությունն է: Ոչ, մարդիկ մի տեսակ կարծես առաջ են վազում իրենց կյանքից, բայց հաստատապես պիտի կանգ առնեն՝ վերաիմաստավորելու: Եվ շատ կարեւոր է, որ կյանքում գործի օրենսդրական դաշտը: Ինձ վախեցնում է մարդկանց տարանջատումը: Անճաշակությունը չպետք է մեզ խեղդի: Մեր երաժշտության մեջ սողոսկում են թուրքական խաղիկներ, ամերիկյան կրունկներ: Ես դեմ չեմ: Թող, որպեսզի հերթական անգամ ստուգես, որ դու ճիշտ ես՝ ինքդ քեզ պահպանելով: Աշխարհում ուրիշ գոյաձեւ չկա՝ քո տունը շենացրու՝ քեզ բնութագրական ձեւերով այդ տան մեջ ապրելով: Բեյրութի գեղեցկությունները, Փարիզի հմայքները, Նյու Յորքի շլացումը իրենց լուծած խնդիրն է իրենց համար, մենք ունենք մեր խնդիրը: Ես չեմ նախանձում եվրոպացու պրագմատիզմին, որ գոյության սահմանափակ գործիք է դարձել:

-Մշակութային կյանքի Ձեր գնահատականը:

-Յուրաքանչյուր մարդ հսկայական էներգիա ունի, յուրաքանչյուր օղակ էլ պիտի ունենա սեփական կենսադաշտը իրագործելու իր քաղաքականությունը: Բերովի ջրերով ջրհոր չես լցնի: Իրավունքը քաղաքացիական, սոցիալական, քրեական, հեղինակային այլեւայլ կարգավիճակների պարզաբանումն է: Մեզնից յուրաքանչյուրի գոյությունը կախված է իրավական դաշտի գործառնությունից: Հենց երաժշտական ոլորտում այսօր մեզնից գողանում են, ձայներիզներ են սարքում-վաճառում, մենք չենք կարողանում կանխել: Ի՞նչ է անկախությունը: Արժանապատվության դրսեւորում: Իրականում մեզնից ոչ ոք ոչ ազատ է, ոչ անկախ, յուրաքանչյուրի մեջ նստած է ներքին դատավորը: Արժանապատվությունն է որոշիչը: Քաղաքականության մեջ մեզ հետ արդեն ուրիշ ձեւով են խոսում: Սոցիալական հարցերում մեզ հետ խոսում են որպես խնդրարկուի, իրավական դաշտում մենք դեռ գոյություն չունենք: Դրսում մեր պետությունը կայացել է: Ներսում են մեր անելիքները: Ստեղծված դժվարությունները նաեւ հասարակության զտում են նշանակում՝ հիմա կստեղծագործի միայն այն մարդը, որ չի կարող չստեղծագործել, բայց մյուս կողմից էլ կորցնում ենք ստեղծագործական դաշտը: Եթե հաց ունենալ ես ուզում, պիտի դաշտ ցանես, առանձին հասկը հաց չի տա: Մենք միջավայր, մթնոլորտ պիտի ունենանք: Այդ առումով հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքը շատ կարեւոր է, պետական հովանավորչության, մտահոգության արտահայտություն է դա: Չհավասարվենք որեւէ որսորդական միության, որը ես շատ եմ հարգում, բայց տարբեր են մեր խնդիրները: Վաղը որեւէ երկրում եթե ուզենանք Հայաստանը ներկայացնել, որսորդական միության կամ որեւէ գործարանի սոսինձով չենք անելու, առաջին պլան մղվում է մշակույթը, արվեստը: Մինչդեռ մենք ուշանում ենք պահել մեր մշակույթը, հարկավոր են միջազգային պայմանագրեր, աշխարհին ներկայանալու իրավունք ու հնարավորություն: Իսկ այդ ամենը որոշվում է օրենսդրական դաշտում, եթե ընդհանրապես մոռացված խոսքերի դասից չէ:

-Իբրեւ Կոմպոզիտորների միության նախագահ, ո՞րն եք համարում Ձեր տեղը:

-Կանգնել կոմպոզիտորներից յուրաքանչյուրի կողքին, նրանց դարձնել անխոցելի: «Կվարտե՞տ: Ու՞մ է պետք: Սիմֆոնիա՞: Ու՞մ համար»՝ այս երկխոսությունը մեր օրերում շատ է հնչում: Իսկ եթե ֆիզիկոսին հարցնենք՝ ու՞մ է պետք քո ֆիզիկան, կամ՝ ու՞մ է պետք քաղաքականությունը՝ հարցնենք քաղաքագետին: Իմ դերը հայ կոմպոզիտորների երկերը աշխարհում հնչեցնելն է: Մենք պատրաստվում ենք միջազգային երաժշտագիտական գիտաժողով անցկացնել Հայաստանում «Երաժշտությունը 21-րդ դարի նախաշեմին»: Գանձարանը բաղկացած է փողից, որով ինչ-որ բան ես անում, ինչպես մարդը, որ ունի միս ու ոսկոր, բայց եւ հոգի: Գանձարանում էլ հոգեւոր շերտեր կան: Բացահայտել է պետք: Մեզ պետք է հստակ, տեւական ժամանակի մեջ հանդարտ կացություն: Յուրաքանչյուր երկիր, երեւույթ ունի իր լուսավոր ու ստվերոտ կողմը: Բոլորովին տարբեր պատկերներ կան լուսավոր ու ստվերոտ կողմերում:

-Ո՞րն է ճիշտ պատկերը:

-Լույսով նայելը, երբ ամեն ինչ երեւում է: Մեզ ժամանակ է պետք անելիքները ճշտելու, ուղղորդելու, կադրեր հասունացնելու, կյանքը վերաիմաստավորելու, որովհետեւ դեռ ապրում ենք հնի իներցիայով, ջանալով վերականգնել նախկին լավը: Ճիշտը նորին նայելն է: Պատմությանը հարկավոր է նայել ծոծրակով, ով շրջվում է հետ, նա կպատժվի: Գոյության կարեւոր պայմանը հավատն է:

-Հայաստանը եւ Դուք 2000 թվականին:

-Առայժմ Հայաստանը մեր զավակն է, հինգ տարեկան զավակն է ընդամենը: Հայաստանը պիտի մեծանա եւ իր զավակները ստեղծի, մեր Հայրը դառնա: Չչափեմ իմ կյանքով կյանքի ընթացքը: Վերաիմաստավորելու մեծ անհրաժեշտություն կա: Մեր պատմական տարածքները միշտ նման են եղել մեր թոքերին, որ կծկվում են արտաշնչելիս եւ լցվում են օդով ներշնչելիս: Մեր պատմական թոքերը հիմա արտաշնչում են եւ հույս ունեմ, որ Հայաստանը իր թեւերը կտարածի եւ քաղաքական, եւ բարոյական, եւ սոցիալական ամրությամբ եւ կվերադառնա ու իր թեւի տակ կունենա իր Մասիսը:


Լուսանկարը՝ Մեդիամաքս

…Ծովի զգացողությունը ջրից չի առաջանում: Լեռներից: Անապատներից: Կարոտից: Սիրուց: Հուսահատությունից: Ամեն ինչ կատարվում է մեկ ակնթարթում՝ դժվար է կարգավորել, կրկնել, կատարվում է արագ, անվրեպ՝ գտնված է ապրումը, պահը, բառը, մնացածը հայտնի է, հեշտ է, մնացածը իրենցը չէ, բոլորինն է: Ամեն ինչ կատարվում է հազար տարում, դանդաղ, կուտակում-կորուստով, չի գտնվում ապրումը, պահը կորչում է, բառը խաբում է, մնացածը անհայտ է, դժվար է, իրենն է, իրենը չէ: Ամեն ինչ կա ու չկա: Այսպե՞ս է ծնվում երաժշտությունը: Այո: Ոչ: Սկիզբը երեւի օվկիանոսի երազն է, վերջը՝ ծովի զգացողությունը: Ռոբերտ Ամիրխանյանին ոչինչ չասացի այս ամենի մասին: Մարդիկ կան, որոնց հետ ուզում ես խոսել, մարդիկ կան, որոնց հետ կարող ես լռել: Հաղորդակցության հրաշալի տարբերակ է ԼՌՈՒԹՅՈՒՆԸ, երբ հնչում է ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ:

***

Հարցազրույցը, «Երկիրը լվացվելու կարիք ունի» վերնագրով տպագրվեց «Հայաստանի Հանրապետութիւնի» 1996-ի հուլիսի 20-ի համարում: Ամենաշքեղը այդ հարցազրույցի մեջ… հարցազրույցից հետո էր, երբ Ռոբերտ Ամիրխանյանը ինձ համար նվագում էր՝ «իմպրովիզներով», իսկ ես ուզում էի հասկանալ՝ ի՞նչ բառեր են լինելու այդ երաժշտության մեջ: Ինչ-ինչ, բայց լրագրողի կյանքը նաեւ հաճելի է լինում: Երբեմն:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: