Նա վախճանվել է 12 տարի առաջ՝ 66 տարեկանում: Միջին վիճակագրական հայի սովորական կենսագրություն ունի, անսովորը նրա գրական ձիրքն էր: Վահե Պողոսյանի պատմվածքների, վիպակների հիմնական թեման ժամանակակից կյանքն էր («Կանգառում և սլացքի մեջ», 1972, «Ասպետի կացարանը», 1977, «Երկնային պատիժ», 1983, «Ճերմակ գառների ամառը», 1985, «Տաք ձյունը», 1985): Առաջին պատմվածքը տպագրվել էր 1965-ին։ Նրա պատմվածքներն ու վիպակները թարգմանվել են 7 լեզվով: Եղել են ռադիո և հեռուստաբեմադրություններ:

Այսօր նրան քչերն են հիշում: Ցավոք: Ու ես ուզում եմ հիշեցնել…

***

Վահե Պողոսյանին հանդիպել եմ 1996-ի հուլիսին, հարցազրույցը տպագրվեց ՙՀայաստանի Հանրապետութիւն՚-ի հուլիսի 27-ի համարում ՙԱյն մարդը, որ առաջինը նկարեց արևը՚ վերնագրով:

Չգիտեմ ինչու՝ վեցերորդ օրն է՝ մտածում եմ մահվան մասին: Չեմ վախենում: Չեմ բեմադրում: Չեմ սպասում: Մտածում եմ, ուզում եմ կյանքի խորհուրդը ճշտել մահվան խորհուրդը հասկանալով: Անհույս է: Երևի կյանքն ու մահը այդքան տարբեր են հենց այդ պատճառով: Այնուամենայնիվ, ի՞նչ է մահը, և ե՞րբ է մարդը մեռնում: Մահից առաջ մեզնից յուրաքանչյուրը մեռնում է մի քանի անգամ՝ շարունակելով ապրել: Փաստ է: Եվ թող չթվա ինքնատիպության պոռթկում կամ լրագրողի հնարանք: Ինքներս էլ չենք խոստովանում, որ գերադասում ենք կյանքի պատրանքը, կյանք խաղալը բուն կյանքից ու ապրելուց: Այդպես հեշտ է, այդպես հարմար է, հետևանքները հաղթահարելի են: Այս ամբողջ ՙփիլիսոփայության՚ հետքն էլ չկար մեր խոսակցության մեջ, որ ինչի մասին էլ լիներ, վերադառնալու էր մարդուն, ուրեմն վերագտնելու էր կյանքը, ուրեմն՝ մահը, ուրեմն…

-Ինչպիսի՞ն պիտի լինի մտավորական-հասարակություն հարաբերությունը:

-Նախնադարից սկսած մինչև մեր ժամանակները մտավորականը մտածող մարդն է: Եվ նախնադարում էլ մտավորականն այն մարդն էր, որ առաջինը նկարեց արևը, առաջինը նկատեց ու դրվատեց արևը: Հոգեկան կերտվածքով մտավորականը միշտ տարբերվում է հասարակության մյուս անդամներից, դա թե թերություն է, թե առավելություն…

-Հոգու բորոտությու՞ն:

-Ոչ: Ոչ հոգու բորոտություն: Մտավորականը հասարակության մեջ մյուսներից շատ ավելի անպաշտպան է, որովհետև ապավինում է իր մտքին, իր զգացողությանը, քանի որ ի ծնե չի կարող նենգել, ստել, դավել, զգայուն է հասարակական փոփոխությունների նկատմամբ, կտրուկ շրջադարձերի դեպքում թե հոգեպես, թե նյութապես հայտնվում է վատթար վիճակում:

-Ուրեմն այդ ամենից ելնելով՝ ո՞րն է մտավորականի դերն այսօրվա հասարակության մեջ: Ամենայն հավանականությամբ՝ ոչ միայն ինքնապահպանումը…

-Մտավորականը հասարակության առաջընթացը ապահովողն է: 70 տարվա ամբողջատիրական պետության մեջ մտավորական են կոչվել մտավոր աշխատանքով զբաղվողները, որ հերթական անարդարությունն է մտավորականի էության և կոչման առնչությամբ: Խոսքն այն մարդկանց մասին չէ, որ պաշտոնի բերումով են եղել մտավորական, ճշմարիտ արվեստագետը բոլոր դեպքերում էլ ստեղծագործում է, հարկավ, անցումային շրջաններում կարող են լինել հապաղումներ, որովհետև ընկալելու ժամանակ է պետք, կողմնորոշվելու համար՝ նույնպես, առավելևս՝ իմաստավորելու:

-Ըստ այդ կողմնորոշումի՝ ինչպիսի՞ն պիտի լինի մտավորական-պետություն հարաբերությունը:

-Եթե ընդունենք, որ մտավորականը հասարակության սերուցքն է, նա պետք է լինի պետության կայունացման, հաստատման սյունը: Եվ ոչ թե փառաբանելով, այլ բացերը, նոր հասարակարգի բերած բարոյական կորուստները վերհանելով: Մեծ տեղաշարժերի ժամանակ բարոյական մեծ կորուստներ են լինում: Մտավորականը առաջինն է դա զգում ու ապրում:

-Կարո՞ղ ենք դա բնորոշել իբրև խզում պետության ու մտավորականի միջև:

-Պետության կայացման առաջին շրջանում, երբ պետությունն ինքն էլ հաստատուն չէ իր ոտքերին, մտավորականի համար էլ դժվար է կողմնորոշվել ճիշտ ու սխալի ափերում, մասնակի խզումներ կարող են լինել: Խզման վերացման ճանապարհը հասարակական կյանքը հնարավորինս արագ բնականոն հուն վերադարձնելն է:

-Այսինքն կգա Դոկտոր Ժամանակը, և կառողջանան բոլորն ու ամե՞նքը:

-Եթե պետությունը իրոք կայանում է, այսինքն՝ կատարում է իր բոլոր գործառնությունները, այդ խզումն ինքնաբերաբար վերանում է: Սա գուցե մի քիչ սխեմատիկ է հնչում, բայց և ճիշտ է: Իրավական, ուժեղ, բնականոն գործառնող պետության մեջ բոլոր մարդիկ իրենց տեղում են: Այն տեղում, որին արժանի են: Եվ այդ կետում ստեղծվում է ներդաշնակությունը՝ մտավորականը դառնում է պետության կայացման ձևերից մեկը:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերում քաղաքականությանը:

-Քաղաքականությունը արվեստ է և քաղաքականությամբ պիտի զբաղվեն միայն մասնագետները: Մենք կարող ենք ճիշտ կամ սխալ համարել, բայց ոչ մեկս չունի պատրաստի դեղատոմսեր, որ երաշխավորում են փրկությունը: Հասարակության որևէ անհատ չի կարող քաղաքականությունից դուրս ապրել: Անցումային շրջաններում՝ հնի վերացման ու նորի հաստատման ժամանակ, հասարակությունը բևեռացվում է, և յուրաքանչյուրը մշակում է նախևառաջ ինքնապահպանության քաղաքականություն:

-Դարն իր լրումին է մոտենում, հայ ժողովուրդը իր գոյության որակական նոր փուլում է, տնտեսության մեջ դա շուկայական հարաբերություններն են, ի՞նչ է կատարվում հոգևոր ոլորտում, ու՞ր են տանում այս տեղաշարժերը:

-Անցած 70 տարիներին արվեստը գնահատվել է ոչ ըստ իր արժանիքների, եղել է հիմնականում պատվիրված, և եթե հիմա շուկայական հարաբերությունները ներթափանցեն արվեստ, ես միայն ուրախ կլինեմ: Դա կնշանակի, որ ստեղծագործության գնահատման հիմք կդառնան իր արժանիքներն ու թերությունները:

-Բայց չէ՞ որ շուկան ունի իր յուրահատուկ արժեքների սանդղակը:

-Այնուամենայնիվ, շուկան դրական լիցքեր ունի: Անձնական համակրանքներն ու հակակրանքները մղվում են մի կողմ, գլխավորը գործն է դառնում: Եթե ես հրատարակիչ եմ, կհրատարակեմ միայն արժեքավոր ստեղծագործություն, որ իմ ներդրած գումարները չկորչեն և շահույթ բերեն: Շուկայական հարաբերությունները կարող են իսկապես առողջացնել արվեստը, որ 70 տարի հայտնի պատճառներով հիվանդ էր ու տենդի մեջ:

-Իսկ եթե ես Ձեզ ներկայացնեմ շուկայական հարաբերություններն արվեստում թեմայի ա՞յլ պատկեր ու պնդեմ, որ արվեստը իրականում ոչ թե կառողջանա, այլ կայլասերվի՞: Մեր հասարակությունը դեռ պատրաստ չէ իրոք բարձրարժեք արվեստին և ամբոխի մտածողությունը կճնշի ամենաէլիտար մտածողությունն իսկ: Փաստորեն՝ ո՞րն է շուկայակա հարաբերությունների լծակը՝ հաշվեկշռել առաջարկն ու պահանջա՞րկը: Մեր հասարակությունն ունի՞ բարձրարժեք արվեստի պահանջարկն այսօր, առանց որի հասարակությունը քայքայում է ինքն իր հիմքերը: Սա ելակետ է, բայց այդ ելակետի գիտակցությունը չկա: Երբ ՙՈրտեղ հաց, էնտեղ՝ կացն՚ է իշխում, հոգու մասին մտածում են կուշտ մարդիկ, իսկ նրանց համար արվեստը գերազանցապես սպառման առարկա է, պերճանքի իր, կոչված բավարարելու իրենց այս կամ այն պահանջը: Դա էլ հենց արվեստի այլասերում է՝ անցում որակական մի վիճակի, երբ ոչ մեկին էլ պետք չէ:

-Ամեն ինչ լինում է աստիճանաբար: Ճշմարիտ արժեքները ևս աստիճանաբար իրենց տեղը կգտնեն՝ և կտպագրվեն, և կնկարվեն, և կնկարահանվեն: Վերջապես՝ կստեղծվի մթնոլորտ: Սկզբնական շրջանում գուցե ցածրաճաշակ ստեղծագործություններն ավելի մեծ պահանջարկ ունենան, դա ևս բնական է և աղետի փող հնչեցնելու կարիք չկա:

-Այո՞, իսկ այդ դեպքում արվեստը հարկադիր տեղապտույտի չի՞ անցնի՝ ֆուետեն միայն բալետում է գեղեցիկ: Իրականում լավագույն գրողը ընթերցող չի գտնի, լավագույն նկարիչը՝ կտավի փող, լավագույն երաժիշտը երկրից կհեռանա… Շուկան կարող է խեղդել:

-Իսկ ինչու՞ եք շուկա համարում Վերնիսաժն ու ռաբիսը: Թեպետ երկուստեք ճշմարտություններ ասելու փոխարեն ճիշտը գոյության ճշմարտությունը գտնելն է:

-Ըստ իս՝ ճիշտը …շուկան է:

-Թերևս, ճիշտը շուկան է, որովհետև անողոք է, ունի իր օրենքները և այդ օրենքները պարտադրող լծակները, շուկայից փախչել չենք կարող: Այնուհանդերձ, հիշենք անցյալը՝ տարիներ շարունակ ի՞նչ քաղաքականություն է եղել գրականության ասպարեզում, թարգմանվել են ՙպետական-պաշտոնական՚ գրողները, հրատարակվել-վերահրատարակավել են նրանք, զարգացել է նոմենկլատուրային արվեստը, որի արդյունքն էլ այսօր Ձեր ասած նոր կյանքին անպատրաստ հասարակությունն է:

-Չկենտրոնանանք անցյալին, բոլորս անցել ենք այդ մամլիչի տակով, շատերն էլ չեն հաղթահարել ու չեն կայացել իբրև արվեստագետ: Այսօրն ունի իր խնդիրը: Եվ այսօր բախվում ենք արվեստի ընդհանուր արժեզրկմանը: Խոստովանենք-չխոստովանենք, ընդունենք-չընդունենք, մենք կորցրել ենք ՉԱՓԱՆԻՇԸ: Մենք այսօր չունենք գրականության սահմանազատման զգացողության, ճշգրտման աստիճան: Դուք չե՞ք հոգնել նկարաԳՐՈՂ գրականությունից, նկարաԳՐՈՂ քննադատությունից, ե՞րբ ենք ՆԿԱՐԱգրությունից անցնելու ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԸ: Դուք ինձ բացատրում եք՝ ինչու՞ է եղել, ես հարցնում եմ՝ ե՞րբ է փոխվելու:

-Պետության ամբողջական կայացումից հետո անպայման կսկսվի արվեստի ծաղկումը: Հայ ժողովրդի ներուժը, որ անցած 70 տարիներին կաղապարված էր, ձերբազատվել է: Ամեն մեկն իր արժանվույն տեղը գտնելուց հետո կստեղծի արժանի արվեստ: Այն, որ պետությունը այլևս չի ֆինանսավորում գրականությունը, ընթերցողին ազատում է գրական խոտանից, որը տպագրելն այլևս ոչ մեկին ձեռնտու չէ, արդեն չկա ոչ մեկին չպատկանող գրպանը, կա որոշակի գրպան, որից վերցված գումարը պիտի վերադարձվի: Այսօրվա մշակութային կյանքը որոշակիորեն թմբիրից արթնանում է, դա հետևանք է սոցիալական վիճակի որոշակի բարելավման, հասարակություն-պետություն յուրաքանչյուր, թեկուզ փոքր դրական տեղաշարժ իր դրական առաջաքայլն է ունենում արվեստում:

-Ձեր կարծիքով՝ այսօր կա՞ գրականության ճգնաժամ:

-Գուցե դա պետք է փնտրել գրողների մեջ: Հասարակությունը շատ է փոխվել, նոր արժեքների գնահատման-վերագնահատման փուլը նախ պետք է արվեստագետի հոգու բովով անցնի, ապա՝ հաղորդվի արվեստի նյութին: Այդ առումով՝ կա որոշակի հապաղում, որ աստիճանաբար կհաղթահարվի:

-Ո՞րն է այսօրվա գրականության թեման:

-Բոլոր ժամանակներում գրականության թեման մարդն է՝ կյանքի ամենատարբեր ոլորտներում, իրավիճակներում իր նյութական ու հոգևոր հայտանիշներով, սպասելի-անսպասելի շրջադարձերով, դրսևորումներով: Գրականության խնդիրը մարդուն ինքն իրեն ճանաչելի դարձնելն է, և գրողի առաքելությունն էլ այն է, որ տեսնի հասարակության այն տեղաշարժը, որ բոլորը տեսնում, բայց չեն ընկալում, իսկ այդ իմաստավորումը առաջաքայլի նախադրյալն է:

-Ո՞րն եք համարում Ձեր տեղը և ո՞րը՝ Ձեր դերը:

-Ես գրող եմ և իմ գործը գրելն է: Ձեզ ավելի՞ն է պետք: Ինձ՝ ոչ: Պարզապես պետության յուրաքանչյուր քաղաքացի իր պարտքը պիտի համարի իր պետության կառուցումը իր ուժի հանգույն:

-Հայաստանը և Դուք 2000 թվականին:

-Եթե մարդկանց բարեկեցությունն ապահովվի, հասարակության տարբեր շերտերի միջև խզումը հարթվի, վերջապես հասարակությունը կայանա որպես այդպիսին, եթե… Մարդկանց պետք է իդեալ, և պետք է հասարակության մակարդակը բարձրացնող իդեալ, որ թվականին էլ լինի: Արմատներով ես այս հողի մեջ եմ: Հայաստանն այսօր իր տարածքների մեծ մասը կորցրած երկիր է, բայց ես ու իմ ժամանակակիցները բախտ ունեցանք մեր աչքով տեսնել մեր պետության վերահաստատումը: Համարենք սկիզբ… Եվ չմտածենք խորհրդանշաններում խճողել առանց այդ էլ բարդ կյանքը:

-Իսկ գուցե 2000 թվականի Հայաստանը էջ առ էջ գրվող գիրք է, և մեզնից յուրաքանչյուրը մի քիչ, մի քիչ սևագրելով ու մաքրագրելով գրում է այդ գիրքը:

-Այստեղ ես ապրում եմ, այստեղ ես տեր եմ, և մեզնից հետո թող Աստված տա, որ մեր երեխաներն ու թոռները, մեր ծոռներն ապրեն այս երկրի իրական ու նվիրական սահմաններում:

…Եվ յոթերորդ օրը մեզնից մեկը կմեռնի, մեկը կծնվի, իսկ երկիրը՝ ստեղծված նախորդ վեց օրերում, կա ու կլինի, օձի բարեբաստիկ գայթակղությամբ դրախտից արտաքսվածներիս կյանքը կա, կմնա ու կլինի արվեստի նյութ, և մարդը կլինի բնության արքա: Իսկ արքաներին, ինչպես հայտնի է, ստեղծում է շքախումբը: Մնացածը կարդացեք Վահե Պողոսյանի գրված, գրվող, գրվելիք գրքերում:

***

26 տարի հետո մնում է հավելել՝ այսօր գրքերն էլ փոխել են իրենց կերպը, 5 րոպեում կարող ես գտնել ցանկացածդ գրքի էլեկտրոնային տարբերակը, որ առաջ գուցե տարիներով որոնեիր ու չգտնեիր, ու կարդալ՝ տանը, դրսում, որտեղ ցանկանաս, բավական է թերթես հեռախոսիդ, ներեցեք՝ սմարթֆոնիդ էջերը: Բայց, միևնույն է, առաջ էլ, հիմա էլ կարդում են նույն թվով մարդիկ՝ հասարակության 5-10 տոկոսը, մի քիչ շատ, մի քիչ քիչ: Ու գրում են՝ էլի համարյա թե նույն թվով մարդիկ՝ հասարակության 3-5 տոկոսը: Իսկական գրականությունը մնում է մեկ տոկոսի հույսին: Բայց գրականությունը այն ոսկելարն է, որ իրար է կապում անցյալը, ներկան, ապագան ու երբեք չի ունենում դադարներ: Անգամ եթե ոչ ոք ու ոչինչ չի գրում:  

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: