Կարդացել էի «Որդան կարմիրը», ու որոշել էի անպայման ծանոթանալ հեղինակի հետ, բայց դա դեռ ուսանողական տարիներին էր: Երբ դու բանասիրականի ուսանող ես, բոլոր գրքերի հեղինակ ու հերոս հաճախ քեզ ես պատկերացնում: Համենայն դեպս՝ մտածում ես՝ դու ինչպե՞ս կգրեիր այդ գիրքը: Տարիներ են պետք՝ հասկանալու, որ գրված գրքերը դու այլեւս չես գրի, գրե՞լ ես ուզում, քո գիրքը պիտի գրես: Իսկ գրված գրքերը նորից գրելու խոր թաքնված ցանկություն ունեն… քննադատները, որ բոլորից լավ գիտեն՝ ո՞վ, ինչպե՞ս ու ի՞նչ պիտի գրի, ու՝ չգրի: Հիմնականում:

Իսկ ծանոթացա Ռուբեն Հովսեփյանի հետ հեռախոսով: Զանգահարեցի, ներկայացա ու ասացի, որ Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրիի» մասին հոդված եմ գրել՝ բացարձակապես նոր տեսանկյունից եւ շատ եմ ուզում, որ հենց «Նորք» ամսագրում տպագրվի: Նաեւ հավելեցի, որ դիսերտանտ եմ ու պատրաստվում եմ պաշտպանության: Ի զարմանս ինձ՝ հարցրեց՝ ինչու՞ ձեր ամսագրում չես տպագրում, ես ոչինչ չէի ասել իմ՝ «Հայոց լեզուն եւ գրականությունը դպրոցում» ամսագրում աշխատելու մասին: Պատասխանեցի, որ մեր ամսագրում արդեն երկու հոդված ունեմ, այս մեկը ինձ համար բացառիկ կարեւոր է իբրեւ նորություն ու ուզում եմ, որ ոչ թե գիտամանկավարժական, այլ՝ գրական-քննադատական մամուլում տպագրվի: Պայմանավորվեցինք հանդիպել:

Հաջորդ օրը հոդվածը տարա «Նորքի» խմբագրություն, ու իր իսկ խնդրանքով՝ հանգամանալից ներկայացրի, թե ի՞նչն եմ համարում նորություն, որ ոչ ոք չի տեսել Չարենցի ամենակարդացված գործում: Լսեց-լսեց, համաձայնեց, հարցրեց, որեւէ մեկը կարդացե՞լ է դիսերտացիաս, ասացի՝ ընդդիմախոսներից Դավիթ Գասպարյանը: Հարցրեց՝ ի՞նչ կարծիքի է, պատասխանեցի՝ կոնկրետ «Երկիր Նաիրիի» մասով՝ զարմացած, մնացածը պաշտպանության ժամանակ կընդդիմախոսի՝ կիմանամ: Հոդվածը թողեցի ու պայմանավորվեցինք, որ կարդալուց հետո կզանգահարի: Կամ՝ ես կզանգահարեմ, եթե շատ անհամբեր եմ: Ես, իհարկե, անհամբերից անհամբեր էի, որովհետեւ նաեւ հոդվածների տպագրությունից էր կախված պաշտպանության օրվա նշանակումը: Երեք օրից Ռուբեն Հովսեփյանը զանգահարեց ու ասաց, որ վիճելի է, բայց գոյության իրավունք ունեցող տեսակետ է ու հետաքրքիր: Արդեն դրել է «Նորքի» հաջորդ համարում: Ինձ մնում էր շնորհակալություն հայտնել ու սպասել մի 20 օր: «Նորքի» հաջորդ համարը լույս տեսավ… Դավիթ Գասպարյանի հոդվածով «Երկիր Նաիրիի» մասին: Դա ֆիասկո էր, որ հիմա ծիծաղելով եմ հիշում: Նյարդային ու վիրավորված զանգահարեցի Ռուբեն Հովսեփյանին.

-Ի՞նչ է կատարվել:

-Շատ զարմանալի էր, բայց քո գնալուց մի շաբաթ հետո Դավիթ Գասպարյանն էլ հոդված բերեց «Նորք», էլի «Երկիր Նաիրիի» մասին, համարյա նույն կոնցեպցիայով, դե հո չէի կարող դոկտորի հոդվածը թողնել, չպաշտպանածինը տպագրել:

-Ինչո՞վ բացատրեց «Երկիր Նաիրին» ընտրելը:

-Ասաց՝ նորից կարդացի, ու հասկացա, որ Չարենցը անսահման գաղտնիքներ ունի:

-Լավ, ինձ ինչու՞ չզգուշացրիք, որ ժամանակ չկորցնեմ:

-Զանգեցի, տեղում չէիր: Ուրիշ թեմայով հոդված բեր՝ տպագրենք, սա, դու էլ հասկանում ես, արդեն իմաստ չունի տպագրելը: Կարող ես գալ, վերցնել:

-Պահեք Ձեզ կամ նվիրեք Դավիթ Գասպարյանին:

«Սույն իմ այս պոեմանման վեպը» վերնագրով հոդվածը տպագրվեց «Հայոց լեզուն եւ գրականությունը դպրոցում» ամսագրի 1990-ի 2-րդ համարում: Իբրեւ խմբագիր հասկանում էի, չէի հասկանում՝ իբրեւ մարդ ինչու՞ այդպես վարվեց:

Նախապաշտպանական փաստաթղթային վազքի մեջ Ռուբեն Հովսեփյանին էլ, իր անսկզբունքային պահվածքն էլ մոռացա: Ուրիշ հոդված, բնականաբար, չտարա: Նստվածքը մնաց, բայց ոչ իմ պաշտպանության, ոչ մեր փոխհարաբերությունների վրա չազդեց:

***

Այնքան չազդեց, որ ես նրա հետ հարցազրույց արեցի: Ճիշտ է՝ հետո տարբեր առիթներով հանդիպումներում նա ակնհայտ խուսափում էր այդ պատմությունից, թեպետ մի անգամ ուղղակի հարցրեց՝ դու ինձնից նեղացե՞լ ես: «Այո»՝ այնքան շեշտակի պատասխանեցի, որ այլեւս չշարունակեց թեման: Մեր հարցազրույցը «Խոսակցություն կամ այն մասին՝ ինչ ասվեց ու չասվեց» վերնագրով տպագրվեց «Մայրենի» ամսագրի 1993-ի 3-րդ համարում:


Լուսանկարը՝ Ցոլակ Հովսեփյան

Ռուբեն Հովսեփյանի եւ իմ հանդիպման հենքում երկու տարվա պատմություն կար՝ 21 հարց էի առաջադրել նրան՝ իմանալով, որ …չի պատասխանի: Բայց խոսակցությունը մեզնից էլ անկախ ծնվել էր, ուներ իր կյանքը, մնում էր թղթին հանձնել, եւ հարցազրույցի հեռանկարով հանդիպումը կայացավ:

-Ըստ Ձեզ՝ ո՞վ եք Դուք:

-Մոռացել եմ ես ինձ, եւ սա ճշմարտություն է:    

-Օրիգինալ ճշմարտություն է սկզբի համար:

-Օրիգինալություն չկա: Լուսանկարների ալբոմ պատկերացրու, դու ես նկարներում, բայց եւ արդեն դու չես: Ես ես չեմ միայն, ես երկատված եմ, եւ իմ միջինն է իմ մյուսին պահում, այնքան երկատված, որ երբեմն շփոթվում եմ՝ ով է գերակշռում, ով ում է պահում: Ինձ թվում է, որ եթե մարդ նորմալ, տեղը-տեղին կյանքով ապրի, այդ երկուսն իրար հետ կլինեն, բայց մեր կյանքով՝ կյանքից դուրս կյանքով, ուզես-չուզես երկատվում ես:

-Ի՞նչ ասել է նորմալ կյանք:

-Քո տեղում լինես եւ անես քո գործը, նորմալ կյանք է ստացվում: Հետո՝ նորմալ է, եթե ներսիդ մանկիկը չի բոթբոթում քեզ՝ սխա՛լ ես: Նորմալը, երբ մարդ ինքն իր հետ միասին, միասնական՝ լրիվ է:

-«Որդան կարմիր», «Հայոց թաղ», «Ճիչ» վիպակներում, պատմվածքներում գործում է միեւնույն հերոսը՝ Լեւոն պապը, Վարդան պապը, եթե նույն անունը չունի, էությամբ նույն հայ մարդն է, եւ անպայման ունի իր խորհրդանիշները՝ բրոնզե արձան, որդան կարմիր, անցյալի ինչ-որ նշխար, առասպել, հեքիաթ, ինչու՞ է այդպես:

-Այս հարցն արդեն մի քանի անգամ շոշափվել է եւ այդքան էլ մեծ խորհրդավորություն չունի: Ամեն անգամ որեւէ բան գրելիս, ասենք, պատմվածք, նյութը չի սպառվում: Պատմվածքի շրջանակներում ստացվում է, հետո տեսնում եմ, որ էլի ասելիք կա, ջրհորի սկզբունքով, ջուրը հանում ես, հանում, հանում, թվում է՝ ցամաքեց, բայց մնում է: Ու գրվում է վիպակ, վեպ, բայց ջրհորը լի՛քն է:

-Ընդունենք, որ գրվում է այդպես, բայց ինչու՞ է գրվում:

-Ուզում եմ ակունքը գտնել: Գուցե փառասիրությունից: Երեխա ժամանակներից է գալիս, պատմվածներ էի գրում, կազմում: Հենրիկ Խաչատրյանի օրինակով: Գուցե խանդն էր մղում գրելու: Գրել սկսել էի ավելի շուտ ամոթխածությունից, ինքնարտահայտման այս ձեւն էր ավելի մատչելի: Ես շատ ամաչկոտ երեխա եմ եղել, իսկ թուղթը կակազելու հնարավորություն տալիս է: Հիմա էլ խուսափում եմ ելույթներից, թղթի հետ լավ է, թուղթն ամեն ինչ ընդունում է:

-Իբրեւ հայ գրող, ո՞րն է ՀԱՅԻ Ձեր ըմբռնումը, ՀԱՅԻ ֆենոմենը ըստ Ձեզ:

-Հարցն ինձ դուր չի գալիս, մեջը սեւեռում կա: Հայ տեսակը, ռուս տեսակը, գերմանացի տեսակը անպայման կա: Բայց դա չի ձեւակերպվում, եւ ես չէ, որ պիտի ձեւակերպեմ, ոչ էլ կուզենայի, որ որեւէ մեկը ձեւակերպեր: Ապրում ես քո կյանքը, անում ես քո արարքները, եւ այն ամենը, ինչը պիտի հայերեն լինի: Ձեւակերպումը չէ, ավելի լավ է՝ ես հայի կերպարը ներկայացնեմ: Հարցը սկզբունքորեն դուր չի գալիս, սխալ կազմված խնդիր է:

-Սխալ կազմված խնդիրը լուծումներ ունեցել է՝ իսկ Վիլյամ Սարոյանի փառահեղ «Հայն ու հա՞յը»:

-Կերպարներ են: Կարեւորը հայի գեղարվեստական մտածողությունն է, ոչ թե հայ լինելու բանաձեւը, որ չկա էլ:

-Իսկ Դերենիկ Դեմիրճյանի նշանավոր «Հա՞յը»: Հիշու՞մ եք՝ «Ամեն հայ մի հայ ունի, որի հետ թշնամի է մինչեւ մահ: Սա նրա անհրաժեշտությունն է: Անկարգ է եւ անիշխանական՝ թե հասարակության, թե պետության եւ թե գաղափարների մեջ: Իբրեւ ժողովրդական՝ անմիաբան է, անտանելի, խռովարար»:

-Ես չեմ կարծում, թե Դեմիրճյանի «Հայը» մեծ հաջողություն է: Հետո՝ նայած ոնց ես տրամադրված: Նույն «Հայում» ուրիշ տողեր էլ կան. «Մարդը իր հացի եւ իր գործի տերն է ուզում լինել եւ ոչ թե սրա-նրա ծառան: Եվ արդեն Հայ նշանակում է Տեր: …Ոչինչ չեմ ուզում ձեզնից,-ասում է նա իր նեղիչներին, ձեզ լինի ձեր լուծը, ձեզ լինի ձեր երջանկությունը, գնացեք, ապրեք խաղաղ ու երջանիկ: Եթե դուք սիրում եք կյանքը, ես սիրում եմ կյանքից ավելի թանկ բանը՝ Ազատությունը»:  

-Հենց դա էլ ասում եմ՝ ո՞րն է, ուրեմն, մեր ֆենոմենը:

-Այդքանով հանդերձ՝ ֆենոմեն չլինելը:

-Ձեր ստեղծագործության մեջ մշտապես երաժշտություն կա՝ որեւէ մեկը նվագում է, որեւէ մեկը երգում է՝ կարոտի երգեր են՝ հիշողության, օրվա: Կյանքում ինչպե՞ս եք վերաբերվում երաժշտությանը:

-Ասացի, չէ՞, որ շատ ամաչկոտ երեխա եմ եղել: Ծնվել եմ Երեւանում, բայց մանկությունս Հոկտեմբերյանում է անցել: Արդեն մեծ տղա էի, որ երաժշտական դպրոց բացվեց, ու իմ տարիքի երեխաներին չէին ընդունում: Իսկ ես նվագել շատ էի ուզում, խնդրեցի հորս, որ ակումբի վարիչն էր ու երաժշտական դպրոցի տնօրենին ծանոթ էր, որ ինձ ընդունեն: Ու հորս հետ գնացի «քննության»: Մեծ սրահ, լիքը երաժշտական գործիքներ, հայրս, նրանից ամենից շատ էի պատկառում, տնօրենը: Հետո եկավ ակորդեոնահարը, սկսեց նվագել, ինձ էլ թե՝ երգիր: Դե արի ու լյա-լյա արա այդքան մարդկանց ներկայությամբ: Տնօրենն ասաց՝ տղադ սլուխ չունի: Սիրում եմ դասական երաժշտություն: Ինչ սիրում եմ, ինձ համար ազգային է:

Հարազատության զգացողություն եմ ունենում: Երեխա ժամանակ էլ, մեծ տարիքում էլ: Լիտվայից ազգային երգերի ձայնագրություններ էին ուղարկել, մաքուր, նատուրալ ձեւով, լսում էի ու արտաքին ոչ մի նմանություն չգտնելով, զգում էի, որ մերն են, իմն են, հայկական են: Ակունքում բոլորն իրար նման են, ոնց ջրերը, որ հետո սարերից իջնելով՝ հանքային հազար ու մի բան ներառելով՝ դառնում են ջուր սովորական ըմբռնումով:

-Համաշխարհային սկի՞զբը նկատի ունեք, երբ բոլորն էլ նույն «տնից» էին, գոնե տարեկից ժողովուրդները:

-Ակունքի նույնությունը: Մեծ երաժիշտները, նկարիչները բոլորինն են դառնում, երբ վերադառնում են համաշխարհային ակունքներին: Իսկ կյանքում սիրում եմ, որ երաժշտության ու իմ արանքում մարդ չլինի, նկարի եւ իմ արանքում մարդ չլինի:

-Համերգներ, ցուցահանդեսներ չե՞ք գնում:

-Գնում եմ, բայց համերգում էլ, ցուցահանդեսում էլ ինձ համար արվեստի լիակատար ընկալումը խաթարվում է: Մենակ պիտի լինես: Դեմ առ դեմ: Եվ ոչ ոք ու ոչինչ չպիտի համարձակվի խառնվել քո ու երաժշտության, քո ու կտավի խոսակցությանը: Քիչ է լինում, բայց այդպես էլ է լինում:

-Լավ է, որ, այնուամենայնիվ, լինում է, հաճախ այդ զգացողության կարիքն իսկ կորցնում ես: Կյանք է: Ու քանի որ խոսակցությունն այսպես ստացվեց, չեմ կարող չհարցնել՝ ովքե՞ր են Ձեր սիրելի մարդիկ աշխարհում՝ արվեստագետներ, հին ու նոր ընկերներ, պարզապես մարդիկ:

-Թվում է՝ ես միասեր եմ, գուցե ուղղագիծ: Այնինչ ահագին սերեր ունեմ, որ իներցիայով դեռ թաքցնում եմ: Երեւի ինձնից էլ: Ինձ համար գրականության բանալի տվողներից է եղել Վիլյամ Սարոյանը, նրան ուսուցիչ եմ համարում: Ինչուն չգիտեմ: Երեւի մանկության տպավորությունների ընկալումը, ապրելակերպի, ընդհանուր (նույն ակունքից) հիշողությունների: Սարոյանն ասես միշտ եղել էր, կար իմ մեջ ու մնում է: Զարմանալիորեն (հետո հասկացա, որ ավելի շատ օրինաչափորեն), երբ Սարոյանը գալիս էր, խուսափում էի հանդիպումներից: Արվեստի հետ հանդիպման նույն պահն էր՝ պիտի Ինքը լիներ, ես լինեի, որ բան հասկանայի: Որ վայելքը կատարյալ լիներ: Չգիտեմ սիրո, թե հետաքրքրությունների սրվածության պահեր եմ ունեցել: Տարիներ առաջ բանավեճ էր գնում՝ Դոստոեւսկի՞ն է մեծ, թե՞ Տոլստոյը: Սկզբից էլ սխալ էր, հիմքում էր սխալ բանավեճը, ո՞նց կարելի է համեմատել: Թեեւ ես կարծես Տոլստոյի կողմնակիցն եմ, որովհետեւ Դոստոեւսկու հոգու ծալքերը մտնելը Տոլստոյը գիտեր, բայց գիտեր եւ հավասարակշռություն պահպանելը, մի բան, որ չէր կարողանում Դոստոեւսկին:

-Իսկ այդ հավասարակշռությունը կա՞ կյանքում:

-Չկա, բայց մենք խոսում ենք արվեստի մասին:

-Ես հարցրի՝ Հայի, երաժշտության, արվեստի Ձեր ըմբռնումի մասին ու արդեն ստիպված եմ շարքը շարունակել՝ իսկ կնո՞ջ Ձեր ըմբռնումը:

-Սրբապղծություն չի՞ լինի, որ ասեմ՝ նույն դժվարության մեջ եմ, ինչ հայի ֆենոմենի դեպքում: Ես այն տեսակի մարդկանցից եմ, որ բնության մեջ ամեն ինչ ուզում է իմանալ՝ ո՞նց է սարքած: Կինն ինձ համար (բացի այն, որ կա հակառակ սեռի հետաքրքրությունը) շատ ավելին է: Դա դու չես, դա դուրս է քեզնից, այստեղից էլ ուսումնասիրության ցանկությունը կա:

-Կի՞նն էլ է միանում արվեստի դրսեւորումներին:

-Իսկ ինչու՞ ոչ: Եվ ես դեռ այնքան չեմ հսկում ինձ, որ իմանամ՝ ո՞ր պահն է գերակշռում իմ ընկալումներում՝ արվեստի՞, տղամարդու՞, գիտնականի՞: Գուցե շաբլոն միտք է, բայց դա իմ հեծանիվն է՝ կինը բնությունն է: Տղամարդիկ բնության զավակ չեն, կանայք են բնությունը: Չէ, ես, իհարկե, ընդունում եմ, որ կյանքը կնոջն ավելի է փոխում, եւ այդ բոլոր շեղումներն էլ շատ տհաճ են, ոնց բնության մեծ աղետները, անտառահատումները: Բայց դա կյանքն է: Քավ լիցի, չեմ մեղադրում կնոջը: Ոչ էլ տղամարդուն: Դաստիարակություն, գեներ, կենցաղ, ի վերջո՝ պետություն… Բայց չպետք է այդպես լինի: Իսկ ամենակարեւորը կինը պետք է ազնվական լինի, տղամարդու ազնվականությունն այդքան էական չէ, որքան կնոջ:

-Մարինա Ցվետաեւան, որ հանճարեղ բանաստեղծ լինելուց զատ հանճարեղ կին էր, Բորիս Պաստեռնակին (Պաստեռնակն էլ հանճարեղ բանաստեղծ լինելու հետ հանճարեղ տղամարդ էր կյանքում) գրում էր. «Բորիս, ես չեմ սիրում մտավորականությունը, ես սիրում եմ ազնվականությունը»: Դա եւ ճիշտ էր, եւ… գեղեցիկ: Դուք հավատու՞մ եք, որ «Գեղեցիկը կփրկի աշխարհը»:

-Այդ ճշմարտությունը կա, որովհետեւ եթե կա մարդկությունը, փրկության ուրիշ գործոններ էլ կան: Ուրիշ ո՞վ փրկի: Չէ, միանշանակ չի կարելի ասել, որ գեղեցկությունը մեն-մենակ փրկեց, բայց որ այդ իդեալը մարդկությունն առաջ մղող ուժ է, դա փաստ է: Փրկությունը իդեալը պիտի լինի, ոչ ոք չի հասնում իր իդեալին: Գեղեցկությունը պարզապես մագնիս է: Վատն ավելի շատ է լինում, բայց կա մարդկության լավանալու փաստը, դա հենց Հավիտենական Գեղեցիկն է:

-Դուք ինձ դրդում եք հարցնել՝ թեեւ մեր ժամանակներում գուցե տարօրինակ հնչի՝ ո՞րն է իդեալը:

-Ես էլ հիմա չեմ ուզում, նույնիսկ անհարմար է խոսել իդեալի մասին, դրա համար պետք է պայմաններ ստեղծել:

-Մեր ժամանակներում շատ բան, պարզվում է, պետք է ստեղծել: Բայց մենք բոլորս սպասում ենք, որ ինչ-որ մեկը կգա-կստեղծի ու մենք կապրե՛նք: Այդպե՞ս է: Կարծես մենք ընդամենը միջոց ենք, գործիք, եւ Ձեր սերունդը չգիտեմ, իմ սերունդը ընդամենը կոչված է ճանապարհ հարթելու, թե ճանապարհ լինելու: Դա ինձ դուր չի գալիս:

-Իսկ վա՞տ է ճանապարհ լինելը: Այդ ընդվզումն առաջանում է հենց կյանքի թելադրանքով: Ես էլ չեմ ուզում ճանապարհ լինել: Դա սխալ է, այդպիսով ոչինչ չես անի: Կանես, երբ ճանապարհ եւ կամուրջ ես, երբ ունես քո գործն անելու գիտակցությունը: Եվ՝ հպարտությունը:

-Այո, բայց կան բնականորեն գոյացած ու արհեստականորեն ստեղծված սահմաններ, որ յուրաքանչյուրին, ով քայլ անելու ուժ ունի, ետ են շպրտում ելման դրություն:

-Սահմանները քանդելը խնդիր չէ: Մեր գրականությունը շատ ավելին կաներ, եթե որոշ հարցեր ժամանակին լուծած լինեին մեր պապերը, հայրերը: Կարծում ես՝ պատահակա՞ն է, որ գրողներից ամեն մեկը մի տեղում հայտնվեց: Հայ գրողն ի ծնե պարտադրված է, որ գրող լինելուց բացի ինչ-որ գործ պիտի անի: Եվ ակամայից դառնում ես քաղաքական գործիչ, քանի որ չկան համապատասխան գործիչներ: Ինչու՞ մաթեմատիկայով չեմ զբաղվում, մաթեմատիկոսներ կան:

-Բայց պիտի լինի նաեւ հակում, ունակություն, նպատակ:

-Քաղաքականության հակվածություն, ցավոք, բոլորն ունեն: Դա նման է փոս լցնելուն, որ մեջը չընկնես: Եվ դա ոչ միայն հասարակության, բնության ամենամեծ օրենքներից է՝ բնությունը միշտ լցնում է դատարկությունը: Այդպես էլ մարդը միշտ ուզում է լցնել պարապը: Ծովը, որ ապշելու տարերք է, փոս լցնելու բնության մեծ գյուտն է:

-Կյանքում ի՞նչ չեք սիրում եւ ինչի՞ց եք խուսափում:

-Դավաճանությունը:

-Դուք չե՞ք դավաճանել:

-Իմ կարծիքով՝ չէ:

-Ձեզ դավաճանողներին կներե՞ք:

-Սպիները մնում են:

-Իսկ ինչի՞ց եք խուսափում:

-Թվում է թույլ, բայց վտանգավոր գիշատիչ կա՝ ցինիկությունը:

-Նար Դոսին դառնա՞մ, Ռուբեն Թուսյանի՞ն հիշեմ, թե՞ ցինիկությունը այսօր նոր երանգներ ունի:

-Միշտ նույնն է եւ միշտ ունի օրվա գույնը՝ այն, որ օրիգինալ երեւալու համար ինչ-որ բաներ կարող ես ասել ու տերը չլինել: Կարող ես հանգիստ շպրտել միտք, ասույթ, գաղափար, բայց գիտես, որ… Մի խոսքով, քաղաքականությունից մինչեւ կենցաղ ցինիկությունը տարածված երեւույթ է: Եվ՝ վտանգավոր, շատ վտանգավոր, որովհետեւ միշտ էլ ցինիկները նաեւ գնահատվում են:

-Դուք խոսում եք, եւ ես զգում եմ, որ… բեմադրում եք պատասխանը: Բեմադրում եք լավագույն իմաստով, դերասանություն չեք անում, այլ՝ ռեժիսորություն: Դուք չե՞ք ուզում ռեժիսոր լինել, մանավանդ Ձեր սցենարներով կինոնկարներ են նկարվել, եւ՝ լավ կինոնկարներ:

-Բեմադրիչի զգացողություն միշտ էլ եղել է, գուցե մանկությունից եկած պահ է, որ դերակատար լինել չեմ ուզում, բայց օգտակար եմ բեմադրելիս: Այնուամենայնիվ, ես գրող եմ:

-Եվ ի՞նչ վերաբերմունք ունեք անակնկալին:

-Չգիտեմ որ տարիքից սկսած՝ անակնկալներն ինձ չեն զարմացնում: Երեւի կյանքում շատ մեծ անակնկալներ չեմ ապրել:

-Պաստեռնակն անակնկալից դիվային վախ ուներ, Ախմատովան մեծավ մասամբ անտարբեր էր, Ցվետաեւան պաշտում էր, Սեւակը «միանգամից»-ի կողմնակից էր, Դու՞ք:

-Չէ, Պաստեռնակի պես չեմ սարսափում, բայց ես էլ առանձնապես չեմ սիրում անականկալը, որովհետեւ եթե քարուքանդ է անում, ինձ դա դուր չի գալիս: Գոնե իմ ընկալումների, սկզբունքների, պատկերացումների աշխարհը փուլ չգա: Ամեն մարդ իր կյանքի ընթացքում ձգտում է ներդաշնակության եւ ստեղծում է իր աշխարհը, որ անակնկալը քարուքանդ է անում (թե չէ՝ ի՞նչ անակնկալ): Դա գուցե չնկատվի արտաքինից, բայց դու հո գիտես, որ այդպես է: Քո եւ կյանքի կռիվն է անակնկալը: Անկախ քեզնից գալիս է, կամ կուլ ես գնում, ոչնչանում ես, կամ հաղթում ես:

-Բայց ընդունեք, որ հետաքրքիր է, եւ եթե ուժեղ մարդ ես, անակնկալիդ տերն ես դառնում: Իսկ մտածե՞լ եք մահվան մասին:

-Անակնկալ հարց չէր բնավ: Մտածել եմ: Հետո ինչ: Երկար ժամանակ մահվան գաղափարն ինձ ՙչէր մոտենում՚ եւ նույնիսկ մեծամտաբար կարծում էի, որ մահ չի լինի, քանի կամ ես:

-Ասում են՝ Վիլյամ Սարոյանն էլ մահից առաջ ասել է. «Գիտեի, որ մահ կա, բայց կարծում էի՝ ես չեմ մեռնի»:

-Այդպես է: Մահվան գոյությունը մոտիկից զգացի հորս մահից հետո: Ու իմ զգացողությունը կորավ:

-Գուցե վախից էր:

-Վախ չառաջացավ, բայց պարծենկոտ վստահությունս անցավ: Իսկ առհասարակ մի քիչ գրական մտածողություն ունեմ՝ մահն էլ ի վերջո կյանքի փուլերից մեկն է: Եթե դու կարգին ես ապրել, հանգիստ էլ ընդունում ես: Վատ ապրածն է մահից վախենում: Ով լավ է ապրել եւ կյանքում ամեն ինչ ունեցել է, ասենք՝ ընտանիք, սիրած գործ, նրա համար մահը բնական է՝ բոլոր պարտականություններդ կատարել ես, մնում է մահվան պարտականությունը:

-Երեւի այդպես է. Բայց դեռ, փառք Աստծո, ապրում ենք: Պատկերացրեք, որ ուսուցիչ եք ու առաջին անգամ սեպտեմբերի 1-ին մտել եք դասարան, ի՞նչ կասեք:

-Բարեւելուց հետո՞:

-Բարեւն Աստծունն է, հետո:

-Դժվար է, չգիտեմ: Տես՝ այստեղ բեմադրիչից դերակատարի պահն է գալիս, իսկ ես ուսուցիչ չեմ, ես Ռուբեն Հովսեփյանն եմ: Եթե սցենար ես ուզում, կարող եմ պատկերը ստեղծել: Հավանաբար միասին պիտի դասարան մտնենք, տեղում էլ կորոշեմ, կոնտակտի զգացողությունը պիտի ասելիք բերի, որը ոչ թե հնարեմ, այլ՝ ապրեմ:

-Դուք ոչինչ չե՞ք ուզում ինձ հարցնել:

-Ի՞նչ ես մտածում իմ մասին:

-Չեմ ասի:

Եվ չասացի, բայց երբ դուրս եկա ուշ աշնան խելակորույս հմայքով շփացած փողոց, զգացի, շատ սուր, ֆիզիկական ցավի պես, սեփական ձեռքիս, դեմքիս պես շոշափելի զգացի, որ հա՛յ եմ: Հայ եմ եւ խելակորույս սիրով սիրում եմ աշնան մեջ ուշաթափ այս քաղաքը, որի փողոցները՝ երկար, կարճ, նշանավոր, աննշան, հին, նոր, ունեն մեկ հիմնական բնութագիր՝ փողոցից երեւում է կամ չի երեւում ԱՐԱՐԱՏԸ: Ու ես, որ լրագրողի թե չկայացած ռեժիսորի հին սովորությամբ դեռ վերուդիր էի անում հարց ու պատասխանի ավարտված ներկայացումը, անակնկալ լսեցի Լեւոն Սիմոնյանի ձայնը. «Այս հողերում է ապրում թանկարժեք Որդան Կարմիրը: Տեղամասը համարվում է պետական արգելոց», ու ես տեսա, որ «Մշուշը, կանացի կիսաթափանց շապիկ դարձած, սահում, իջնում էր Արարատի գլխից, մերկացնում ցնորք լեռան կուրծքը», տեսա նաեւ կարմրավորիկ Որդան Կարմիրներին, որ ինչ էլ լինի, միշտ արեւերես են ելնելու, որովհետեւ հայ լինելու ծեսը նաեւ այդ է պահանջելու: Ու ես իմ փոխարեն, Լեւոն պապի փոխարեն, կողքիցս անցնող ծերունու, հեռվում վազվզող մանուկների, բոլոր մեծ ու փոքր, հեռու ու մոտ հայերի փոխարեն խոնարհվեցի ԼԵՌԱՆԸ, որ աշխարհի ամենաառաջին ՀԱՅՆ ԷՐ ու Է: Խոնարհվեցի ու շատ տխուր մտածեցի, որ եթե նա Երեւանի բոլոր փողոցներից երեւա, երեւի թե ամեն մեկս արդեն մեր ԼԵՌԸ չենք ունենա:

Հետո ի՞նչ:

***

Հարկավ, էլի հանդիպումներ են եղել, բայց հընթացս ու հպանցիկ: Երբեմն՝ գործնական, ու միշտ զգացել եմ, որ Ռուբեն Հովսեփյանը ավելի շատ զգում, քան հասկանում է դիմացինին, գուցե դա գրողի առանձնահատկություն էր: Չգիտեմ: Բայց նաեւ միշտ կար մի տարածություն, որ անտեսանելի օղակում էր նրան, ու դու միշտ չէ, որ անցագիր էիր ստանում՝ հատելու այդ տարածության սահմանը: Իսկ ավելի հաճախ չէիր ցանկանում, որովհետեւ մեզնից ամեն մեկն իրավունք ունի ունենալու իր անձեռնմխելի տարածքը: Հոգու տարածքը, որտեղ բոլորս մենակ ենք:



Ռուբեն Հովսեփյանը վախճանվեց 2016-ի հոկտեմբերի 27-ին՝ 77 տարեկանում: Կյանքից հեռացավ մարդ, որ կարող էր ավելի շատ գրել, բայց չգրեց, մասնագիտությամբ երկրաբան էր, բայց դարձել էր գրող, գրող էր, բայց դարձել էր կուսակցական: 10 գիրք էր գրել, որ հրատարակվում ու վերահրատարակվում են, բայց ես այդպես էլ չիմացա՝ իր ՈՐԴԱՆ ԿԱՐՄԻՐԸ գտա՞վ:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: