1996-ին, երբ գնում էի հարցազրույցի, Վահե Շահվերդյանը Գաբրիել Սունդուկյանի անվան ակադեմիական թատրոնի գլխավոր ռեժիսորն էր: Գլխավոր պարգևներն ու գլխավոր հաջողությունները դեռ առջևում էին, թեև անցած ճանապարհն էլ տպավորիչ էր: Նա ընդամենը 51 տարեկան էր, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1989)… Եվ մայր թատրոնում հայտնվելը ոչ միայն վաստակի արժևորում էր, այլև՝ փորձություն, եթե հաշվի առնենք ժամանակները և իրավիճակը թատրոնում…

***

«Ինչքան շատ են այս թատրոնում հայելիները»՝ մտածում էի միջանցքներում պտտվելիս ու գլխավոր ռեժիսորի ընդունարանում՝ այս թատրոնում չեն վախենում իրենք իրենց աչքերին նայել: Իսկ «այս թատրոնը» այսօր ավելի շատ հիշողություններին ու պատմությանն է առնչվում, քան ներկային և նրա գոյությունը անցյալ-ապագա հարաբերություններում է ընկալվում: Թատրոնի ներկան այսօր… վաղվա ծրագրերն են, և ահա այս մարդը, որ պիտի իրագործի այդ ծրագրերը՝ շուրջբոլորը կախված հայելիներում նայելով ինքն իրեն:

-Ո՞վ է 20-րդ դարավերջի մտավորականը:

-Չկարևորենք կրթությունը կամ գիտելիքների պաշարը, շատ ավելի էական է հոգու մտավորականությունը, որ ի ծնե է: Դիպլոմներն ու տիտղոսները ևս էական չեն: Մտավորականները բացառիկ մարդիկ են, առաջին հերթին բարի և հավատարիմ, չեն կարող դավաճանել իրենց էությանը, սկզբունքներին, ուժեղ են, համբերատար, բնատուր իմաստնությամբ:

-Ինչպե՞ս եք պատկերացնում մտավորական-հասարակություն և մտավորական-պետություն հարաբերությունը:

-Մտավորական-հասարակություն և մտավորական-պետություն առնչությունն ըստ էության միևնույն հարաբերությունն է, որովհետև եթե մտավորականը դեմ է հասարակությանը, կարողանում է բեռ վերցնել առանց պահանջներ ներկայացնելու: Եթե մտավորականն ունի իր դերի գիտակցությունը ու իրագործման ունակությունը, նրա ինքնահաստատումը կկայանա: Ցավոք, մտավորականները հաճախ պահանջողի դիրքում են, չեն դիմանում բարդություններին ու դժվարություններին, հավակնում են առանձնահատուկ վերաբերմունքի: Մեզնից յուրաքանչյուրը պետք է իր գործը կատարի: Նույնիսկ եթե հարյուրից իննսուն դեպքում դա չիրականա, կարևորը ձգտումն է, ջանքը, առաքելության գիտակցումը:

-Առաքելության, կոչումի, խղճի թելադրանքով մտավորականը պետք է լինի պետության կողքի՞ն, թե՞ ընդդիմադիր:

-Պետության կողքին: Տարածված կարծիք է, թե մտավորականը ընդհանրապես պետք է ընդդիմադիր լինի պետությանը, այդ կերպ ավելի օգուտ տալով: Գուցե դա ճշմարտություն է: Բայց ես այդ կարծիքին չեմ ու դժվարանում եմ դատել մի երևույթի մասին, որը չեմ զգում: Յուրաքանչյուրն ունի իր ճշմարտությունը, որը պետք է հարգել:

-Բայց ճշմարտությունը մեկն է լինում:

-Այո, այնուամենայնիվ, ամեն մեկն ունի այդ ճշմարտությանը հասնելու իր սկզբունքները, դիրքորոշումը, այսինքն՝ ամեն մեկն անհատականություն է, և եթե մտավորականը ընդդիմություն է, դա է ճշմարտությունը: Ըստ իս՝ կամ պետք է լինել պետության կողքին, կամ ընդհանրապես հրաժարվել ամեն ինչից: Եթե մտավորականը համոզված է, որ պետությունն ինչ-որ հարցերում սխալ է, նրա կողքին լինելով և սխալները նշելով՝ շատ ավելի մեծ օգուտ կտա, քան անհաշտ ընդդիմության կեցվածքով:

-Ձեր վերաբերմունքը քաղաքականությանը:

-Ես առանձնապես չեմ զբաղվում քաղաքականությամբ, որն ինձ համար կարևորվում է արվեստին առնչվելիս: Արվեստն այսօր սերտորեն առնչված է քաղաքականությանը: Ես ԱԺ պատգամավոր եմ, և դա ինձ համար այն բեռն է, որ ստանձնել եմ՝ օգտակար լինելու արվեստին առնչվող հարցերում: Եթե ամեն մեկը իր բնագավառի հարցերը բարձրացնի ԱԺ-ում և հասնի լուծման, դա կլինի իր ներկայության լավագույն արդարացում, իհարկե, բացառյալ քաղաքագետների:

-Ի՞նչ բերեցին շուկայական հարաբերությունները հոգևոր ոլորտ:

-Դժվարություններ, հոգսեր, անելանելի վիճակ, հատկապես սկզբնական փուլում: Դա փոխհարաբերությունների մի որակ էր, որին մենք պատրաստ չէինք, և հիմա էլ պատրաստ չենք հոգեբանորեն: Ես բոլոր հարցերին, մասնագիտության բերումով, վերաբերում եմ հոգեբանական տեսանկյունից՝ մարդուն ունենալով մտածողության կենտրոն: Անցման շրջանի բարդությունները հիմա էլ հաղթահարված չեն: Շուկայական հարաբերությունները ակտիվորեն մխրճվեցին արվեստ՝ բերելով փոփոխություններ թատրոնների կառուցվածքում ու աշխատաոճում: Առաջներում մենք երազում էինք պայմանագրային սկզբունքով աշխատող արտասահմանյան թատրոնների նման լինել, հիմա, երբ մեզ առաջարկվել է այդ տարբերակը, սկսում ենք աշխատել և բախվում ենք բարդությունների ու կորուստների անխուսափելիությանը:



Շուկայական հարաբերությունների անցնելով՝մենք պետք է պահպանենք ամենաթանկն ու էականը՝ մարդուն: Իմ կարծիքով՝ թատրոնը չի կարող իր մշտական դերասանական խումբը չունենալ, պայմանագրային հարաբերությունների դեպքում մենք կորցնում ենք թատրոնն իբրև դերասանների դարբնոց, դերասանը հասունանում է դերից դեր, ռեժիսորը պետք է հետևի դերասանի վարպետության ձևավորմանը, իմանա՝ որտեղից ուր է տանում, չթողնի ինքնահոսի: Պայմանագրային սկզբունքով կարող են աշխատել միայն արդեն կայացած աստղերը, ցավոք, փոքրաթիվ: Շատ կարևոր է ստեղծելը, գործը շարունակելը: Այս առումով, շուկայական հարաբերությունները ստեղծագործողի համար մեծ խնդիրների հետ առավելություններ են բերում՝ այժմ մենք ունենք ստեղծագործական ազատություն, լիովին անկախ ենք ստեղծագործական առնչություններում, թեպետ կաշկանդված ենք տնտեսապես: Մեր վճարած դրամը չնչին գումար է: Շուկայական հարաբերություններն արդարացված կլինեն մշակույթի բնագավառում, եթե պետությունը դրսևորի իր վերաբերմունքը՝ հովանավորի արվեստը, որ առանց պետության հովանավորության չի գոյատևում: Արվեստն աղքատություն չի հանդուրժում:

-Ձեր կարծիքով՝ կա՞ մշակութային ճգնաժամ, եթե այո, ո՞րն է պատճառը:

-Կա, ճգնաժամ կա: Աշխատանքի բերումով հաճախ եմ լինում հանրապետության ամենատարբեր շրջաններում: Առաջ, այնուամենայնիվ, մշակութային ինչ-որ կյանք կար, հիմա մշակույթի տները, թատրոնները, ակումբներն իսպառ մատնվել են անգործության՝ սա իմ ամենամեծ ցավն է, որովհետև հանրապետության բնակչության մեծ մասը զրկվում է գեղեցիկին հարաբերվելուց: Առաջներում շրջաններում հյուրախաղեր էին կազմակերպվում, ֆինանսավորման բացակայության պատճառով դա ևս չի արվում: Այսինքն՝ շուկայական հարաբերությունների հետևանքով շատ կապեր քանդվեցին, մենք ունեցանք կորուստներ, որոնք ևս հանգեցրին ճգնաժամի: Արվեստագետների մեծամասնությունը կորցրեց հավատը իր գործի նկատմամբ, իր անհրաժեշտության զգացողությունը: Այս պայմաններում շատ դժվար է կամք, դիմացկունություն ու հավատ ունենալը սկսածը մինչև վերջ հասցնելու համար:

-Ինչպե՞ս պետք է գնահատենք երեկվա ու այսօրվա արժեքները, որո՞նք են մեր չափանիշները:

-Ցավոք, չափանիշները խախտված են, արվեստի արժեքների վերագնահատության խնդիրները լուծված չեն: Քչերն են առաջ տանում արվեստը: Նախևառաջ պետք է կողմնորոշվել՝ ի՞նչ ենք ուզում, ու՞ր ենք գնում: Երբեք չի կարելի մոռանալ ավանդները, իմանանք մեր պատմությունը՝ չկրկնելու սխալները, եղած լավը այսօր տեղափոխելու, բայց անպայման այսօրվա մտածողությամբ, որ դա չդառնա շրջագայություն անցյալի արվեստի թանգարաններում: Անցյալը չի կարելի մեխանիկորեն տեղափոխել, ամեն ինչ պետք է ունենա իր տրամաբանությունը, ներքին իմաստավորումը:

-Դուք այսօր գլխավորում եք Գաբրիել Սունդուկյանի անվան թատրոնը, ո՞րն եք համարում Ձեր առաջին գործը, մշակութային ի՞նչ քաղաքականություն եք վարելու թատրոնում:

-Բարձրագոչ բառեր չասենք: Ցավոք, թատրոնը վերջին տարիներին եղել է ճգնաժամային վիճակում:

-Երևույթներն անվանենք իրենց անուններով՝ վերջին տարիներին թատրոն որպես այդպիսին չի եղել:

-Եթե ընդհանրապես չլիներ և սկսեինք զրոյից, շատ ավելի հեշտ կլիներ: Բայց ժամանակի փառավոր անցյալն ու այդ անցյալի դանդաղ կործանումն ու անփառունակ ներկան հոգեբանական մեծ ավերներ են գործել: Առաջին խնդիրը թատրոնի հեղինակության վերականգնումն է, իսկ դրա համար պետք է բացել թատրոնի դռները: Մենք աշխատում ենք բեմադրությունների վրա՝ շրջանցելով մի մեծ վտանգ: Պաշտոնապես արգելված են թե ներկայացումները, թե ելումուտը, որովհետև թատրոնի շենքը վթարային վիճակում է: Բայց մենք շարունակում ենք աշխատել՝ գիտակցելով, որ կունենանք պատրաստի ներկայացումներ, բայց չենք ունենա բեմ բարձրանալու հնարավորություն:

-Հնարավոր չէ՞ առժամանակ ուրիշ բեմում խաղալ:

-Տեսականորեն միանգամայն հնարավոր է, գործնականում անհնար: Այսքան տևական ընդմիջումից հետո չենք ուզում այդպես սկսել, ուրիշի տանը տանտեր չես դառնա, մենք մեր տունն ենք ուզում: Մեր ծրագրերն ընդհանրապես ծավալուն են: Եթե սա մայր թատրոնն է, չափանիշ պետք է լինի, և մյուս թատրոնները պետք է հավասարվեն այս թատրոնին, այլապես իմաստազրկվում է թատրոն հասկացությունը:

-Ի՞նչ սկզբունքով է սահմանվում խաղացանկը:

-Անշուշտ մեծ տեղ հատկացնելով ազգային դրամատուրգիային և հատկապես անհայտ անուններին: Մենք ընդհանրապես աղքատ ենք դրամատուրգիական տեսակետից, թեպետ հարուստ գրականություն ունենք:

-Սունդուկյան, Շիրվանզադե, Պարոնյան, հետո՞…

-Հետո կան բազմաթիվ գործեր, որ չեն բեմադրվել և անհայտ են եղել: Ամենակարևորը համարում եմ ազգային ժամանակակից դրամատուրգիան, որը մեր ամենամեծ բացթողումն է: Մարդիկ քիչ են գրում թատրոնի համար, որովհետև հույս չունեն, թե կբեմադրվի:

-Իսկ գուցե պարզապես ներքին խմորման, նոր ժամանակների իմաստավորման անհրաժեշտություն կա, և դեռ երկար մեր օրերի կյանքը չի հայտնվի մեր ժամանակի բեմահարթակներում:

-Ցավոք, միանգամայն ճիշտ եք, անբացատրելի ինչ-որ խորք կա, որ պիտի բացահայտել նոր ժամանակների դիմանկարը պատկերելիս:

-Ի՞նչ դիրքորոշում ունեք թատրոնի այն դերասանների նկատմամբ, որ տարբեր պատճառներով հեռացել են, խաղում են այլ թատրոններում կամ ընդհանրապես չեն խաղում:

-Նրանք, ովքեր աշխատել են այս թատրոնում, պետք է ստեղծագործելու հնարավորություններ ունենան: Դժվարը սկիզբն է, երբ հանդիսատեսը հավատա մեզ, մի քանի տարում կարելի է ձևավորել ստեղծագործական հրաշալի խումբ, և դարձյալ բեմ կբարձրանան նրանք, ովքեր հայ թատրոնի պատմությունն են գրել:

-Հայաստանի խորհրդանիշը Ձեր կյանքում:

-Ես ուրիշ ոչ մի տեղ չեմ կարող ապրել: Ես դա չեմ կարող բացատրել, չեմ կարող անվանել հող, լեռ, կարոտ, դա չի բացատրվում, բայց առանց այդ անբացատրելիի ես չեմ կարող ապրել:

-Հայաստանը և Դուք 2000 թվականին:

-Կլինեմ՝ ինչ կամ՝ որևէ թատրոնում որևէ նոր բեմադրություն անելիս: Հայաստանում ամեն ինչ շատ ավելի լավ կլինի: Ես հավատում եմ դրան, այլապես չեմ կարող ստեղծագործել: Սերն ու հավատն են իմ գործունեության հիմքում: Լավ դերասանը և լավ ռեժիսորը խաղում ու բեմադրում են չգրվածը:

Վահե Շահվերդյանի հետ խոսակցությունը կարող էր և այլ լինել՝ ու՞մ եք հրավիրել խաղալու, ու՞մ՝ ոչ, ինչու՞, ե՞րբ, ինչպե՞ս, ինչպե՞ս եք շենքի վերականգնման հարցը լուծելու, ե՞րբ և ո՞րն է առաջին ներկայացումը լինելու, այս և այլ բազում հարցեր կարող էի շարել, տեխնիկատնտեսական մանրամասների մեջ խորանալ՝ լրագրողի անընկճելի համառությամբ բազմակետեր գտնելով վերջակետված նախադասություններում: Անշուշտ, կարևոր են այդ հարցերը, բայց ամենակարևորը, այնուամենայնիվ, հավատն է, գործ անելու ցանկությունը և կարողությունը, սեփական աչքերին պարբերաբար նայելու խիզախությունը: Եթե նույնիսկ դա պարտադրում են… թատրոնի հայելիները:

***

Այս հարցազրույցը տպագրվել է «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ի 1996-ի օգոստոսի 29-ի համարում: Վահե Շահվերդյանը 1996-2008-ին աշխատեց մայր թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր և նրա պաշտոնավարման օրոք ես բախտ ունեցա Անտոն Չեխովի «Բալենու այգին», Լևոն Շանթի «Հին աստվածները», Թենեսի Ուիլյամսի «Տրամվայ ցանկությունը» և այլ ներկայացումների հանդիսատես լինել ու նաև գրախոսել:



ՀՀ ժողովրդական արտիստ Վահե Շահվերդյանը շարունակում է ռեժիսորի իր գործը, որ թատերագետները, չգիտեմ ինչու, որակում են ռեժիսորական թատրոն, որտեղ, իբր, գլխավորը ռեժիսորն է, իսկ դերասանը սոսկ կատարող է: Թատերագետ չեմ, չեմ հավակնում մասնագիտական գնահատականների, իբրև հանդիսատես կարող եմ վկայել, որ հաջողված նեկրկայացումներում ռեժիսորն ու դերասանը միասնություն են և չեն կարող մեկը մյուսին գերակայել: Պարզապես անհնար է: Իմաստ էլ չունի:  

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: