Ինձ համար նա նախևառաջ Անահիտ Թոփչյանի ամուսինն էր, իսկ Անահիտ Թոփչյանը՝ Հրաչյա Ղափլանյանի անվան դրամատիկ թատրոնի դերասանուհի, այսինքն՝ արդեն ընտրյալ: Իբրև գրականագետ՝ լավ ծանոթ էի նրա հոր՝ Էդուարդ Թոփչյանի, գրքերին: Միով բանիվ՝ Ալեքսանդր Թոփչյանի շուրջբոլորը վիրտուալ պտույտից հետո էր մեր հանդիպումը՝ 1996-ի օգոստոսին: Գրողների միությունում: Փոքրիկ մի սենյակում, որտեղ տոթ էր, բաց պատուհանից սենյակ էր լցվում ինչ-որ մեկի «Արա վայ-վայը»: Տիպիկ երևանյան կեսօր էր, իսկ իմ դիմաց նստած, ապոլոնյան գեղեցկությամբ տղամարդը բացահայտ թերահավատությամբ զննում էր ինձ ու աչքերում, կարծես, ընդհանրական պատասխան կար իմ բոլոր հարցերին՝ ինչու՞ եք խլում իմ թանկագին ժամանակը… Դա ինձ նյարդայնացնում էր, ու ես մտածում էի՝ նու՞յն հայացքն է լինելու հարցազրույցի ավարտին: Մեր հարցազրույցը նման էր ներքին մենամարտի՝ արտաքին որևէ դրսևորումի բացակայությամբ: Նա արդեն 57 տարեկան էր, ես՝ դեռ 35:

***

1988-ին «Արտագերս» մոնոդրամում նա գրել է. «Մարդը ծնվում է ազատ, ծնվում է, որպեսզի առաջ անցնի իր ժամանակից, ծնվում է, որ ստեղծի իր ժամանակը… Ամենասոսկալի ստրուկը տիտղոսավոր ստրուկն է… Գահին բազմած ստրուկը… Թագակիր ստրուկը… Ինչպե՞ս կարող է ստրուկն ազատություն բաշխել և ինչպե՞ս կարող է ստրուկն ազատություն ստանալ… Ազատությունը նվաճվում է, երբ այլևս անկարելի է առանց նրա ապրել… Դուք խեղդել եք ազատությունն այս երկրում, դուք ատում եք ինքնուրույն ու ազատ, խիզախ մարդկանց, դուք ատում եք միտքը և գեղեցկությունը: Դուք սիրում եք միայն տականքներին և քծնողներին… Ինչպե՞ս կարողացաք այն հարուստ ու շքեղ երկիրը դարձնել ավերակ, ինչու՞ քշեցիք երկրից բոլոր նվիրված ու տաղանդավոր մարդկանց… Մեր ամենախիզախ ու իմաստուն իշխանները լքում են երկիրը ու հեռանում… Նրանք գերադասում են օտարի հպատակը դառնալ, քան ստրուկը ստրուկի… Մեր բանաստեղծները և գիտունները հալածված են իրենց հարազատ երկրում ու մերժված… Դուք խրախուսում եք միայն ձեզ նման ոչնչություններին ու միջակություններին»: Այսօր այս բառերը հնչում են թե իբրև հարց, թե իբրև պատասխան: Օրերի միջով անցած նրա և բոլորիս կյանքում կա ինչ-որ բան, որ հեռացնում է իրարից, և ինչ-որ բան, որ միավորում է…

- Ո՞վ է 20-րդ դարավերջի մտավորականը:

-Ինձ թվում է՝ այդ հարցը ծագում է այն ժամանակ, երբ մենք մոռանում ենք մտավորականի դերը, առաքելությունը: Սկսած մտավորական հասկացության ձևավորումից, նրա դերը, գործունեությունը, սահմանները, ամենակարևորը՝ նրա բարոյական կեցվածքը՝ թույլատրելիի ու արգելվածի սահմանները, գծագրված են:

Բայց և պատահական չէ հարցը ծագել, շատ լուրջ սոցիալ-քաղաքական պատճառներ կան: Խախտվել է ժամանակին ստեղծված-կանոնացված պատկերացումը, խախտվել են մտավորականի գործունեության սահմանները, ավելին՝ մտավորականն անցել է անթույլատրելիի սահմանները: 19-րդ դարի ռուս մտավորականների համար նման հարց չկար, նրանք որոշակի սահմանել էին. «Դու բանաստեղծ կարող ես չլինել, բայց քաղաքացի լինել պարտավոր ես»: Ներվում էր գեղարվեստական զիջումը, բայց ոչ քաղաքացիականը: Տաղանդի պակասը ներելը նահանջ էր, անշուշտ, բայց և ռուս իրականության մեջ այս հռետորական ձևը դիրքորոշում էր: Բելինսկուց, Պուշկինից, Դոստոևսկուց Մերեժկովսկի, Անդրեև՝ այդպիսի խնդիր չկար: Սոցիալական մեծ հեղաբեկումների ժամանակ են նման խնդիրներ ծագում: Եկան բոլշևիկները և ստեղծեցին հանձնառու, ծառայամիտ մտավորականի կերպարը, որ հեռու էր իր կոչումից, և այսօր այդ հարցը նորից է բարձրացվում չարաբաստիկ վերակառուցումից հետո ու անկախության հաստատման հետևանքով:

-Դուք մեկնաբանեցիք հարցի պատմությունը, մինչդեռ ես սպասում էի հասկացության բանաձևումը:

-Մտավորական լինելը ծանր հանձնառություն է, ամենից առաջ բարոյական հանձնառություն: «Ո՛հ, փշոտ է ճանապարհդ» ասող մեր նախորդները ճիշտ էին և ուղղակի, և փոխաբերական իմաստներով: Մտավորականի այսօրվա վիճակը նման է երգեցիկ թռչունի վիճակին, որի ոսկեզօծ թե ժանգոտած մետաղալարով վանդակի դուռը բացել են, բայց թռչունը չի ուզում դուրս գալ:

-Մոռացե՞լ է, որ թռչել գիտեր:

-Այո, բացի այդ՝ հաշտվել է պորտաբույծի կյանքին, երբ ինչ-որ ձեռք իրեն կուտ էր տալիս, վերջապես նրա մեջ մեռել է ազատության ձգտումը, նրան վանդակից հանելը հավասարազոր է սպանելուն: Անցած տարիներին տաղանդները շատ էին, բայց ոչ բոլորն էին արժանանում տիտղոսների… Արվեստագետը միշտ պիտի կասկածով նայի իշխանությանը, որովհետև իշխանությունն ունի ժամանակի մեջ տրված շատ որոշակի գործառնություններ: Եթե Պլատոնը պայման էր դնում իր հանրապետությունից բանաստեղծին դուրս դնելը, շատ լավ գիտեր, որ իսկական բանաստեղծի նպատակն է ազատության ձգտումը:

-Բայց կա՞ բացարձակ ազատություն:

-Չկա և չի կարող լինել: Ես խոսում եմ ձգտումի մասին: Անգամ Աստված բացարձակ ազատ չէ, ստիպված է պայմանականությունների հետ հաշվի նստել, բայց ձգտումը պարտադիր է: Բացարձակ գեղեցիկ, ճշգրիտ, բարոյական չկա, ոչինչ բացարձակ չէ: Հին հույների պատկերացմամբ բանաստեղծը գրեթե կիսաստված էր, որովհետև մրցում էր աստվածների հետ, նա ևս արարող էր, աշխարհ էր ստեղծում, ոչինչից՝ ինչ: Լավագույն օրինակը Պրոմեթևսն էր, որ մարդկանց սովորեցնում էր արարել՝ թողնելով իր աստվածությունը, նա մարդեղենության անցավ, որպեսզի մարդկանց կրակի գաղտնիքը պարգևի: Հիսուսն էլ ազատության էր կոչում մարդկանց: Հարցն այն է, թե որքանով են մարդիկ զորեղ ազատության համար, որ ահավոր ծանր բեռ է:

-Հունաստանից վերադառնանք Հայաստան, այսօրվա հասարակության կյանքում ո՞րն է մտավորականի դերը:

-Ոչինչ էլ չի փոխվել:

-Քսան, գուցե ավելի դարերը ոչինչ չե՞ն փոխել:

-Ավելի խորանանք՝ Եգիպտոս, Ասորեստան՝ խնդիրը չի փոխվում: Հասարակության քաղաքակրթվածության մակարդակը չափելու երկու կարևոր հասկացություններ կան: Նախ՝ ազատության ըմբռնումը: Ասել, թե մտավորականը ժողովրդի խիղճն է, դեռ չի նշանակում ժողովրդի անունից խոսել, ոչ, նա պետք է ժողովրդի, հասարակության բարոյական տոնուսի ցուցիչը լինի, բարոյական մակարդակի նշաձողը: Ցավոք, մեր մտավորականները միշտ վազում են ուժեղի կողմը՝ սա է սոսկալին: Ուժեղը նրանց կարիքը չունի: Իշխանությունն ուժեղ է իր բանակով, ոստիկանությամբ, Սահմանադրությամբ, օրենքներով, ֆինանսներով, քաղաքականությամբ, ծրագրերով, դրանց կատարումով, կենսամակարդակով, մտավորականների ազատությամբ:

-Մենք բնականոն անցում կատարեցինք մտավորական-պետություն հարաբերությա՞նը:

-Ըստ էության՝ այդպիսի հարաբերություն չպիտի լինի, որովհետև մտավորականը պետք է ձգտի հնարավորին չափ նվազագույնին հասցնել իր հարաբերությունները պետության հետ: Դա չի նշանակում խուսափել քաղաքականությունից, անհնար է քաղաքականությունից խուսափելը:

-Ձեր վերաբերմունքը քաղաքականությանը դա՞ է:

-Ես ձգտում եմ հեռու մնալ քաղաքականությունից, բայց չեմ կարող ասել, թե դուրս եմ քաղաքականությունից: Պետք է խուսափել ուղղակի հարաբերություններից՝ սա է մտավորականի պարտքը:

-Կարծում եք, որ մտավորականը միշտ պիտի ընդդիմադի՞ր լինի:

-Պարտադիր չէ ընդդիմադիր, դա նույնիսկ վտանգավոր կացություն է, հանձնառություն է հակառակ ծայրից: Մարդկանց չի կարելի վրա-վրա փորձությունների ենթարկել: «Գիշերն անույշ է» վեպում Ֆիցջերալդի հերոսուհիներից մեկը պատմում է. «Հայրս սիրում էր ինձ գցել վերև և բռնել, մի անգամ չբռնեց, ես ընկա հատակին և քիթս ջարդեցի: Նա ասաց. «Այ, մարդիկ այդպիսին են, իմացիր»: Դաժան դաս էր»: Այդպես դաժան վարվեցին մեր ժողովրդի հետ, մի քանի անգամ նրան գցեցին քարե հատակին:



-Ո՞վ այդպես վարվեց:

-Կարծում եմ՝ հարցազրույցը դատական արձանագրություն չէ, որ անուններ տանք:

-Ինչու՞ դատական, կյանքում պարզաբանումներ պետք չե՞ն, նորից հատակին չզարնվելու համար:    

-Մեր նպատակը երևույթը հասկանալն է, ոչ թե մեղավորներ փնտրելը: Երևույթներ կան, որ մեղավորներ փնտրելը հավասարազոր է անմեղներին դատապարտելուն:

-Այնուհանդերձ, ի՞նչ է կատարվում հասարակության ներսում, քաղաքական հարաբերությունների փոփոխությունները հանգեցրին տնտեսական հարաբերությունների փոփոխությունների՝ շուկայական հարաբերություններ հաստատվեցին: Ի՞նչ կատարվեց այդ ամենի հետևանքով հոգևոր ոլորտում:

-Կատարվեց այն, ինչ 100 տարի կատարվել է տարբեր քաղաքակիրթ երկրներում: Տեսականորեն հույս կա և հնարավորություն, որ մենք կանցնենք նրանց ճանապարհը: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ արագությամբ կհաղթահարենք անցումային կամ կապիտալի նախնական կուտակման փուլը: Մարքսի «Կապիտալը» հենց դա էր ուսուցանում, և եթե այն ժամանակ դա ուսանողների համար փորձություն էր, Դիկենսի, Զոլայի, Բալզակի գրքերում այս ամենը կա, պետք է գրականություն կարդալ:

-Շիրվանզադեի՞ գրքերը ևս:

-Շիրվանզադեի նկարագրած փուլին դեռ չենք հասել, դա արդեն զարգացած կապիտալիզմ էր:

-Սկսենք Պռոշյանի՞ց:

-Այո, Միկիտան Սաքոն մեզ մոտ լավ հետնորդներ ունի: Մենք զարմանալի ձևով վայրենի ասիականությունը կարողանում ենք զուգակցել եվրոպական կապիտալիզմին, որ անհարիր են միմյանց:

-Ըստ Ձեզ՝ գրականության ճգնաժամ կա՞, եթե այո, ո՞րն է պատճառը:

-Ճգնաժամ կար անցած տարիներին, տպագրվող գրքերի թիվը թող չշփոթեցնի: Ճգնաժամ էր, երբ ամեն նոր խոսքի փորձ արժանանում էր վարձու քննադատների դագանակներին, ճգնաժամ էր, երբ 60-ականներին պիտի կտրուկ փոփոխություններ լինեին գրականության մեջ, մինչդեռ շարունակեցինք հին երգերը երգել: Պարույր Սևակը այս ամենի տեսական հիմնավորումը տվել է, նրա ոչ քննադատությունը, ոչ պոեզիան ապրիորի, օդի մեջ, որպես հնարավոր ապագայի տեսական վարժանքներ չէին: Ճգնաժամը եղել է 70-80-ականներին: Այսօր, եթե կա հարաբերական լռություն, ամենևին ճգնաժամ չէ:

-Ուրեմն ի՞նչ գնահատական տանք այսօրվա գրական կյանքին:

-Այսօր խզված է գրական կյանքի նորմալ ընթացքը: Գրական պրոցեսը եռանդամ է՝ գրողի, ընթերցողի, ժամանակի միջև: Յուրաքանչյուր ժամանակ յուրովի է ընկալվում՝ գրողը փորձում է առաջ անցնել ժամանակից, ընթերցողը ապրում է ներկա օրվա մեջ:

-Իսկ ի՞նչ է անում քննադատը:

-Նա եռանդամ չի կազմում: Գրականության մի մասն է, թերևս, որոշ իմաստով միջնորդի դերում է ընթերցողի և գրականության, գրողի միջև: Թեպետ միշտ չէ, որ քննադատը մեկնաբանի դեր է կատարում: Գրականության մեջ ճգնաժամ է հաստատվում սովորաբար այն ժամանակ, երբ կա գաղափարների հնացում և դեռ չի ստեղծվել նոր գաղափարը, նոր ոգին: Այսօր կան գաղափարներ, խնդիրն այն է, թե ինչպես են այդ գաղափարները մարմնավորվում գրական սեռերի մեջ, ինչպես են նյութականանում որպես գիրք, ամսագիր և ինչպես են հաղորդակցության մեջ մտնում հասարակության-ընթերցողի հետ, կա՞ փոխադաձ կապ ստեղծողի և ընթերցողի միջև: Հենց փոխադարձ կապն է ստեղծում գրական պրոցես:

-Փաստորեն հիմա խաթարված է գրական պրոցե՞սը:

-Այո, բայց դա չի նշանակում ճգնաժամ: Դա արհեստական երևույթ է, պատճառը պարզ է, գրքերը դժվարությամբ են տպվում, փոքր տպաքանակներով, ընթերցողների թիվը կրճատվել է, ընթերցողը ժամանակ չունի գիրք կարդալու, ցանկություն չունի: Մարդիկ մեղավոր չեն՝ օրվա հաց են վաստակում: Իվերջո, արվեստների բարգավաճման համար մարդ մի քիչ պարապ պիտի լինի, մի քիչ անհոգ: Դատելով տպագրված գրականությունից, օրինակ, «Ազգի» լույսընծայած մատենաշարից, որը ես համարում եմ բացառիկ երևույթ մեր օրերի համար, «Նաիրի» հրատարակչության գրքերից, մամուլի մի քանի հրապարակումներից, կարող եմ եզրակացնել, որ ընդամենը խախտված է գրական պրոցեսը, բայց չկա ճգնաժամ, կան նոր գաղափարներ, առնվազն փորձ է արվում այդ գաղափարներն արտահայտել, ընդ որում՝ արտահայտել նոր իրականությունը, շատ գործեր ստեղծվել են վերջին հինգ տարում և ծնունդ են նոր իրականության:

-Ո՞րն եք համարում Ձեր տեղը և որո՞նք են Ձեր անելիքները:

-Ես տեղի, իմա՝ առաքելության, նոր որոնումների կարիք չունեմ, իմ լուման գրականության մեջ ներդրել եմ, թող ժամանակն ու ընթերցողը որոշեն իմ տեղը:

-Ձեզ գրո՞ղ եք համարում, թե՞ քննադատ:

-Ինձ համարում եմ գրական մշակ և դեմ եմ ու արհեստական եմ գտնում քննադատ-գրող բաժանումը: Իսկական քննադատը ստեղծում է իր գեղարվեստական տարածքը և դարձյալ ստեղծագործական աշխատանք է կատարում: Բելինսկին նույնքան հզոր է, որքան Պուշկինը, Դոստոևսկին, Գոգոլը: Դյուրին վիճաբանության առարկա չդարձնենք՝ համարեք թե գրաքննադատ, թե գրող:

-Ո՞րն է Ձեզ համար Հայաստանի խորհրդանիշը:

-Ես առավել կարևորում եմ Հայաստանի էությունը՝ քաղաքակիրթ, զարգացած, առաքինի և բարոյական, ռազմական և մտավոր ուժեղ պոտենցիալով, վաստակած, հարուստ երկիր, ստեղծարար հարուստ, որ հարստացել է իր աշխատանքի հաշվին, ոչ թալանի, ինչպես Եվրոպան, Ամերիկան:

-Թե Եվրոպան, թե Ամերիկան իրենց հարստացման հիմքը դրել են օտար երկրների գաղութացմամբ, ուրեմն և ինչ-որ տեղ կողոպուտով…

-Եվրոպական գիտությունը իր հիմքում մարդասիրական գաղափարներ ուներ, սկսած Արքիմեդից, Արիստոտելից…

-Իսկ եվրոպական ինկվիզիցիա՞ն:

-Ինկվիզիցիան կրոնական մոլեռանդության հետևանք էր, որ հատուկ է բոլոր կրոններին, ես խոսում եմ գիտության մասին:   

-Ջորդանո Բրունոն ու Գալիլելո Գալիլեյը հազիվ թե համաձայնեին Ձեզ հետ: Առավելևս, որ պետությունը հանդուրժում էր ինկվիզիցիան, ուրեմն պաշտոնապես ընդունում էր և գիտությունը:

-Բնական է, ինկվիզիցիան պետական ուժի դրսևորում էր, հետևանք ներքին խաղերի, բայց հիմքում Եվրոպան թեկուզ բռնությամբ քաղաքակրթություն էր տարածում:

-Հայաստանը և Դուք 2000 թվականին:

-Չորս տարում, անշուշտ, առաջընթաց պետք է լինի, կենսամակարդակի բարձրացում, դրամի կայունացում: Բայց ես շատ կտխրեմ, եթե տեսնեմ, որ հանդարտվել եմ, գոհ եմ ու կորցրել եմ ավելի լավը տեսնելու ցանկությունը:

-Շարունակու՞մ եք մտավորականի իդեալ համարել Պրոմեթևսին:

-Եթե սկսել ես ճանապարհը, պիտի ընդունես, որ նախ չես կարող կանգ առնել, ապա երթևեկությունը միակողմանի է, պիտի քայլես, թեկուզ դանդաղ, բայց պիտի գնաս: Պետության ուժն են նրա ազատ, անկախ մտածող մտավորականները, եթե 2000 թվին նրանք շատանան, կնշանակի, որ մենք և հարուստ ենք, և ուժեղ:



…Հարցազրույցի սկզբում նա պատմում էր, որ գիշերը Մասիսի վրա վառվել են ինչ-որ կրակներ՝ երկար, վառ՝ տարածության մեջ չկորցնելով իրենց ավերիչ էության ոչ մի նշույլ: «Գիշերը Մասիսի վրա վառվել են կրակնե՞ր»՝ տունդարձի ճանապարհին ես մտածում էի այդ կրակների մասին, որ վառվել են …Մասիսի վրա: Չգիտեմ ինչու՝ ինձ թվում էր, որ այդ կրակները ինչ-որ անկորնչելի արժեքներ են ոչնչացրել … մեր մեջ: Առավել համոզվում էի, որ այդպես է՝ հիշելով զրուցակցիս կապույտ, տարողունակ աչքերը, ուր կարծես շարունակվում էր կրակը: Ճիշտ այն ցավով, որ պիտի բռնկվեր աշխարհի առաջին, աշխարհի վերջին, աշխարհի միակ հայի աչքերում, երբ խոսքը Մասիսներին է վերաբերվում:

***

Անահիտ և Ալեքսանդր Թոփչյաններին վերջին անգամ հպանցիկ տեսա 2004-ին, Մարսելում, երկաթուղու կայարանում, մենք Փարիզից էինք գալիս, իրենք՝ չգիտեմ գալիս, թե գնում էին, քաղաքավարական բարևից առավել խոսակցության ժամանակ պարզապես չկար: Ես չգիտեի, որ նրան այլևս չեմ տեսնի: Ալեքսանդր Թոփչյանը վախճանվեց 2021-ի սեպտեմբերի 3-ին՝ 82 տարեկանում: Մնացին գրքերը՝ գրականագիտական ու գեղարվեստական, թարգմանական: Կուզեի, որ կարդացվեն, թեկուզ ժամանակը ու այդ ժամանակը իմաստավորած մարդկանց հասկանալու համար:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: