Լևոն Խեչոյան. Հեռվից թվաց՝ հրեշտակը երկինք բարձրանալու համար թևերն է թափահարում - Mediamax.am

Լևոն Խեչոյան. Հեռվից թվաց՝ հրեշտակը երկինք բարձրանալու համար թևերն է թափահարում
3374 դիտում

Լևոն Խեչոյան. Հեռվից թվաց՝ հրեշտակը երկինք բարձրանալու համար թևերն է թափահարում


Լևոն Խեչոյանին նորից հանդիպեցի «Արթմեդում», 2012-ի մարտի 15-ին: Մտածեցի՝ ինչ-որ մեկին է բերել բժշկի, պատմեց, որ ստամոքսի խոց ունի, պիտի վիրահատվի: Հունվարին հայրիկիս քաղցկեղ էին ախտորոշել, ու ես վազքի մեջ մոռացա Լևոնին: Ստացվեց այնպես, որ հուլիսից հոկտեմբեր հայրիկիս ու Լևոնի քիմիաթերապիայի օրերը հաճախ էին համընկնում, ավելին՝ մենք հայտնվում էինք միևնույն պալատում:

Հուլիսի 25-ին ինձ համար էլ անակնկալ՝ հայրիկս, որ սիրում էր բանաստեղծություններ գրել, ասաց, որ պիջակի ծոցագրպանից հանեմ թուղթը ու տամ Լևոնին: «Առանց կարդալու»: Հանեցի, փոխանցեցի: Լևոնը երկար կարդաց, թեպետ որքան տեսել էի չորս քառյակ էր, ու հարցրեց. «Կարո՞ղ եմ վերցնել»: «Ձեզ է նվիրված, իհարկե»:  «Իսկ ես կարո՞ղ եմ կարդալ»՝ հարցրի, ու միաժամանակ լսեցի երկուսի պատասխանը՝ «Ոչ»: Նման ներդաշնակությունից հետո ավելորդ էր հարցնել՝ ինչու՞: Ի՞նչ էր գրված՝ մնաց երկուսի գաղտնիքը:

***

Լևոնին հիվանդանոցում ուղեկցում էր կինը՝ Ամալիան, գերհոգատար, գերզգայուն ու սքանչելի մի մարդ, որ չէր կորցնում Լևոնին առողջացած տեսնելու հավատը: Մենք հնարավորություն էինք ունենում նաև երկուսով երբեմն առանձնանալու ու հիվանդությունների պատմություններով կիսվելու: Մինչ ես կասկածների, տագնապների ու վախերի մեջ տարուբերվում էի, Ամալիան վստահ ասում էր՝ անցնելու է, ոտքի են կանգնելու, ճիշտ է, նախկինը չեն լինի, տառապանքը մարդուն փոխում է, բայց մեր սերը կպահի, մեզ չեն թողնի, գնան: Ու ես հավատում էի նրան:

***

Հիվանդանոցում՝ հակառակ ճնշող մթնոլորտի, դեղերի ազդեցության հետևանքների՝ Լևոնը միշտ հանգիստ էր, հնարավորինս փորձում էր հիվանդությունից հեռու թեմաներով խոսել: Նույնիսկ անեկդոտներ էր պատմում: Ես վախենում էի հարցնել՝ կարողանու՞մ ես գրել: Կարողանում էր: Ավելին՝ մինչ դեղերը կաթիլ-կաթիլ լցվում էին երակները, երբեմն նա ... խմբագրում էր վեպի մեքենագիր էջերը, որ ինձ համար ապշեցուցիչ էր: Սեպտեմբերի 17-ին նա մի քանի էջ կարդաց հայրիկիս ու ինձ համար: Հետո, երբ «Մհերի դռան գիրքը» կարդում էի, անընդհատ լսում էի նրա զուգահեռ ընթերցանությունը...

***

Քիմիաթերապիայի հերթական օրը՝ սեպտեմբերի 18-ին Լևոն Խեչոյանն ինձ նվիրեց իր մեկ տարի առաջ տպագրված «Փուշը, հայր, փուշը» գիրքը: Մակագրությունն ինձ այսօր էլ ցավ է պատճառում. «Անահիտ Ադամյանին՝ բարեկամաբար ու սիրով: Լևոն Խեչոյան, Երևան, համար չորրորդ պալատ, 18.09.2012»: Ասաց, որ կսպասի գրախոսությանը, բայց ես այդպես էլ չգրեցի...



***

Վերջին անգամ հեռախոսել ենք 2013-ի նոյեմբերին՝ իր Գերմանիա մեկնելու նախորդ օրը: Ասաց՝ «Հիմա կարող եմ մեռնել, «Դուռը» ավարտեցի, այնպիսի խաղաղություն է հոգումս, որ ինձ թվում է՝ նիրվանան սա է՝ ոչինչ չես ուզում, ոչինչ չես սպասում, ոչ մի տեղ չես շտապում»: Ես առարկեցի, որ նիրվանան դա չէ՝ նիրվանան, երբ ստանում ես՝ ինչ ուզում ես, գնալու տեղ ունես ու գնում ես, սպասում ես ու գալիս են... Ասացի, որ ես էլ իմ Դուռն եմ ավարտել (գիրքը վերնագրել էի «Ես դուռն եմ»), բայց եթե գրվի, գրելու եմ, պատասխանեց, որ հենց Գերմանիայից գա, հանդիպում ենք, ու վերջացրել եմ-չեմ վերջացրել, տալու եմ, որ կարդա: Խոստացա, ինքն էլ խոստացավ, որ կվերադառնա... Ես պատմեցի, որ մայիսին եղել եմ Երուսաղեմում ու Սուրբ Հարության տաճարում Հիսուս Քրիստոսի գերեզմանատեղիում՝ հենց Կուվուկլայում, իր համար մոմ եմ վառել, որ արագ ապաքինվի ու գրի, գրի, գրի: Լևոնը լռեց, հետո ասաց. «Մենք բոլորս էլ իրար կհանդիպենք, չգիտեմ՝ երբ ու որտեղ, բայց կհանդիպենք: Բոլորս: Հրաժեշտ չեմ տալիս: Պինդ մնա, ու՝ գրի, չդադարես գրել»:

...Նա վախճանվեց 2014-ի հունվարի 8-ին: Մենք այդպես էլ չհանդիպեցինք:

Կամերայինում նրա հոգեհանգստին ես տեսա ինձ անծանոթ մեկին, ու հասկացա՝ ինչու է մահն այդքան սարսափելի ու ինչպես է ամայացնում շուրջբոլորը...

***

…Եվ միայն 9-րդ օրը ես կարողացա գրել. «Հունվարի 8-ին բյուրեղապակե սկահակը ձեռքիս մեջ փշրվեց: Չընկավ: Ուղղակի ձեռքիս մեջ մաս-մաս եղավ: Անակնկալից փորձեցի սոսնձել ու վերադարձնել նախնական տեսքը: Ապարդյուն: Մի ժամից զանգահարեց Մարգարիտ Եսայանն ու ասաց. «Լևոնը գնաց»: Երբ բյուրեղապակե սկահակի բեկորները հավաքում էի, որ աղբարկղը նետեմ, մատս կտրվեց ու երկար արյուն էր գալիս: Այնքան երկար, որ ձանձրացա յոդի ու բամբակի պարտադրանքից: Լևոն Խեչոյանի մահվան իններորդ օրը մնացել է նրա բառի ադամանդե խստության ու արյան անկանգ հոսքի զգացողությունը:

Չէին սպասում նրան: Եկավ: Գրականության ժամանակ չէր: Գրեց: Նվում էին՝ գրականությունը մեռնում է, գրողներ չկան, ընթերցողները վերացան: Ստիպեց հասկանալ, որ սխալվում են: Ինքը ոչինչ էլ չարեց: Բառն արեց: Ճիշտ բառը՝ ճիշտ տեղում: Թեպետ բոլորովին այդպես էլ չէր թվում: Եվ ընդհանրապես բնավ էլ գրողի կեցվածք չէր ընդունում: Ուսուցչի քղամիդ չէր հագնում: Մարգարե չէր ձևանում: Առավելևս՝ ընդհանրական խիղճ չէր ու դատավոր: Դատախազ չէր: Մոլորյալ էր: Ինչպես մեզնից յուրաքանչյուրը, եթե կարողանում է անկեղծանալ: Տեր էր: Ինչպես մեզնից յուրաքանչյուրը, եթե համարձակվում է: Կանգնած ու թանձրացած չէր արյունը, շրջանառվում էր սրտի ու հոգու միջով, իսկ մարմինը չկար: Գրում էր կողք կողքի ամենասովորական բառերը, իսկ նախադասությունը սպանում էր անբեկանելիությամբ:

Չէին սպասում: Բայց եկել էր ու մեր մեջ էր, երբ ցուրտ էր, երբ պատերազմ էր, երբ խաղաղություն էր, իսկ մենք ոչ հաղթանակի, ոչ անկախության, ոչ ինքներս մեր արժեքը չէինք հասկանում: Եկել էր ու մեզ տանում էր դեպի ընդհանրական հայրենիք, որ սիրում է իր զավակներին: Գրում էր՝ ինչ բոլորս էլ գիտեինք, բայց՝ մաս-մաս, ինքներս մեր մեջ, մեզ համար, իսկ նա դարձնում էր ամբողջական ու բոլորինս, բոլորիս համար: Իրենից առաջ արդեն պատասխանել էին գյուղագրությու՞ն, թե՞ քաղաքագրություն հնարովի հարցին, բարձրագույն մակարդակով սահմանել էին՝ մարդագրություն, որ գրում է մեկ մարդու պատմություն, ու այդ մեկ մարդը մարդկությունն է: Իրենից առաջ արդեն տվել էին քարագրության չափանիշը, ու այդ չափանիշի չափանիշով ինքը արժեհամակարգ էր հավաքում: Չէր սեթևեթում: Չէր գեղեցկագրում: Պատմության հետ խաղեր չէր տալիս, հույսն ապագայի վրա չէր դնում: Ինքն էր: Իր գրականությունն էր: Իր բառն էր: Իր  սերն էր: Իր պատմությունը: Գրելու էր դեռ, բայց զուգահեռները նորից հատվեցին: Եռանկյունին շրջանակվեց, ու շրջանակի մեջ մնացած զուգահեռներն արդեն ուղղահայաց են՝ ուղղահայաց ցավին, ուղղահայաց հողին, ուղղահայաց երկնքին: Եռանկյունու կենտրոնում մնաց ցավը: Ցավը սկսեց գծել իր պատկերները, և ցավի անունն այլևս սիրելի չէ: Մահ է: Այդպես է՝ հազվադեպ մարդկանց անուն-ազգանունն է դառնում նրանց կենսագրությունը ու ժամանակի պատմությունը: Լևոն Խեչոյանը Հրանտ Մաթևոսյանից հետո շիտակ ու ձիգ պահեց հայ գրականության ողնաշարը: Ադամանդե խստությամբ ու արյան ճկունությամբ նրա բառերը մնացին իբրև վկայություն՝ դեպի կատարելություն գնացող կյանքի, որի միակ թերությունը ժամանակով սահմանափակված լինելն է:

…Ինքնափշրված բյուրեղապակե սկահակի բեկորներն ու չկտրվող արյան անվերջությունը՝ Լևոնը հեռացավ, ու մնավ ԲԱՌԸ իբրև անվերջություն: Արդեն՝ նաև անփարատ կարոտը՝ առ չգրված բառը»:

***

«Մհերի դռան գիրքը» լույս տեսավ 2014-ի հունվարի 15-ին: Փետրվարի 28-ին Կամերայինում վեպի շնորհանդեսն էր, որ սկսվեց Լևոն Խեչոյանի ձայնով. «Ես միշտ դեռևս վաղ տարիքից մտածել եմ, որ արվեստագետը առաքյալի նման է երկիր գալիս: Ինչպես առաքյալը ուղարկվեց երկիր, որպեսզի մահկանացու մարդու, նրա փրկության համար աղոթք անի, այդպես էլ արվեստագետը՝ նկարիչը, երաժիշտը, գրողը երկիր են գալիս, մի գիրք են գրում, սիմֆոնիա են ստեղծում աղոթքի պես…»:

2014-ի հունիսի 16-ին «Գրական թերթում» գիրքը գրախոսեցի.

«ՄՀԵՐՅԱՆ ԱՆՍԱՀՄԱՆԸ

Դուք սպասում եք Հիսուսի երկրորդ հայտնությա՞նը: Վստա՞հ եք: Եգիպտացիները կհաստատեն, որ Հիսուսն առաջին անգամ եկել է իրենց երկիր և եղել է Ատոն աստված, Էխնատոն փարավոնը եգիպտական միակ փարավոնն էր, որ Եգիպտոսում հաստատեց միաստվածություն՝ Ատոնի պաշտամունք: Նրա մահից հետո եգիպտացիները վերադարձան իրենց հին աստվածներին, բայց Ատոնը եղավ ու մնաց Եգիպտոսի պատմության մեջ իր միաստվածության հարյուրամյակով:

Միայն երրորդն էր Հիսուսը, ում գալստյամբ սկսեց հաշվվել մեր թվարկությունը:

Ո՞վ էր երկրորդը: Լևոն Խեչոյանն ասում է՝ Մհերը: Նա, ով փակվել է Ագռավաքարում: Նա, ով ավարտեց մեր էպոսը՝ լինելով անժառանգ, բայց Դավթի անեծքի հետ ժառանգեց անմահություն: Նա, ով հիմա էլ ապրում է Ագռավաքարում: Եվ Համբարձման գիշերը, երբ բացվում են քարանձավի դռները, նաև դուրս է գալիս Ագռավաքարից:

«Մհերի դռան գիրքը», հեղինակի բնորոշմամբ՝ ազգային վեպը, եռա¬սկիզբ վեպ է: Առաջին շերտը բուն էպոսի 150 պատումների համադրումով ու օտարագիր աղբյուրների ներմուծումով, հիմնական շերտն է, որ ենթադրում է սյուժե ու սյուժեի զարգացում: Այս շերտը գերակշռում է մյուս շերտերի վրա, տեղ-տեղ նույնիսկ ծածկում մյուս շերտերը ու հեղինակային եսը: Մհերի կերպարին մրցակցում են էպոսի մյուս հերոսները՝ իրենց յուրօրինակ ճակատագրի ավելի յուրօրինակ հեղինակային ընկալմամբ ու մեկնությամբ: Նրանք իսպառ մաշկազերծված են հերոսականությունից: Մարդիկ են, որ բոլոր արարքների համար ունեն պատճառներ ու հետևանքներ: Մարդիկ են, որ հակառակ իրենց առասպելական ծագմանը, վարքուբարքին, ապրում են մեր կողքին: Լևոն Խեչոյանը վեպի այս շերտը սկսել ու ավարտել է:

Երկրորդ շերտում մեր ժամանակն է՝ հեղինակն ու իր կյանքը: Մայրը, կինը, դուստրը, սիրուհին, գործընկերները, շրջապատը: Այս շերտի մայրական գիծը յուրովի կրկնում է էպոսի կանանց կենսա¬գրությունը: Մայրը վախճանվում է, կինն ու սիրուհին, դուստրը հեռանում են: Սյուժեն մնում է անավարտ՝ վեպը վերջացել է, իսկ դու չգիտես ի՞նչ եղան նրանք: Ներկայի այս անավարտությունը վեպի անավարտություն չի դառնում: Նրանց ճակատագրի պատասխանատվությունը հեղինակինը չէ, ժամանակինն է: Այս շերտը սկսվում ու չի ավարտվում:

Երրորդ շերտը, որ Լևոն Խեչոյանի այս վեպը դուրս է դնում թե նրա նախորդ գործերից, թե ընդհանրապես ներկա գրականությունից, ամենաանբացատրելին է: Այս շերտը գեղարվեստական գրականություն չէ: Պատմագրություն է: Վավերա¬գրություն: Դասախոսություն: Առաջին հայացքից: Իրականում սա գեղարվեստական գրականության աննախադեպ որակ է, որտեղ գեղարվեստականու¬թյուն չկա, սպանված է, բայց արդյունքը այնպիսի գրականություն է, որ հաստատում է գեղարվեստի նոր չափանիշ: Այս շերտը ամենամիստիկ շերտն է: Պիտի ապավինես զգացողությանդ: Չկա բանականություն: Չկա գիտակցություն: Կա իրականություն, որի առաջ դու մերկ կանգնած ես, և քո մերկությունն արտաքին չէ: Քո ներքին մերկությունը և քո նախաստեղծ էությունը: Այս շերտով Լևոն Խեչոյանն ավարտել է վեպը: Բայց սա հենց այն շերտն է, ի տարբերություն մյուս երկուսի, իրականում ավարտ չունի: Սա գոյություն է, որ կապված չէ կյանքի ու մահվան հետ, սա հավերժական գոյն է, նախաստեղծ ու անվախճան, և ապշեցուցիչ է, որ այդ գոյությունը տեղավորված է բառերի մեջ: Պարզ բառերի, գործողությունների, մտքերի, որոնցից, սակայն, պոկվում է ու վեպի վերջին էջերում դառնում բաց էներգիա՝ ու դու տեսնում ես էներգիայի ընթացքը, դու այլևս չես մտածում, դու այլևս չես զգում, դու սպասում ես՝ Մհերին: Դու սպասում ես քեզ: Որովհետև Մհերը դու ես, ու դա է Մհերի հավերժության հենարանը: Դու սպասում ու հանդիպում ես քեզ, իսկ նա, ով կամուրջ էր դարձել քեզ՝ քեզ հանդիպման տանելու համար, այլևս ուժասպառ է: Նա այլևս ավարտել է Մհերի դռան գիրքը, որ բնավ գիրք չէ: Տիեզերքի կենսակենտրոնության կրողը Մհերն է, ու նա անմահ է, որովհետև վախճան չունի ոչ տիեզերական, ոչ մարդկային սկիզբը: Մհերը կա, քանի զգում ենք նրան, մտածում նրա մասին, հիշում, որովհետև մարդու մահկանացու մարմինը ոչինչ է հոգու անժամանակության մեջ: Չկա ընդհանրապես ժամանակ ու ընդհանրապես տարածություն, կա ժամանակի ու տարածության կոնկրետ ընկալում, որտեղ բնակվող Մհերը մեր եսի հաստատումն է:

«Սասունը Վանի թագավորության կազմում անկախ մի երկիր էր եղել: Ո՛չ այդ երկիրը, ո՛չ նրա Աստվածը, չեն ենթարկվել որևէ մեկին, նրանք դուրս էին եղել թագավորների, արքայից արքաների, կայսրերի ու քրիստոնյաների Աստծու, նրա որդի Քրիստոսի և սրբերի շառավղից: Իսկ Հիսուսի մեռնելու և համբարձվելու դիպվածը, դեռ նրանից ինը-տաս դար առաջ արդեն Սասնո անկախ պետության մեջ Մհեր Աստծու կերպարանքով մարդու էր պատահել…»: Այսպես: Ու երբ այսքանից հետո դու սառնասիրտ ու անտարբեր անողոք ապացուցում ես, որ այնտեղ, որտեղով հեթիթական, շումերական, ասորական հավատամքային պատումներով, Վանա լճի հարավ-արևելյան կողմով, հողագնդի միջօրեականն է անցնում, որը, հնագույն երկրների քրմական հավատամքի կանոններով, գերագույն արարչության հետ հարաբերվելու դռնամուտն է դիտվում, երբ դու հասել ես ու հատել ես այդ միջօրեականը, դու սկսում ես ծիծաղել: Անզուսպ: «Այդ պահին հավատալ՝ իբրև թե Մհերը 2000 տարեկան է, գտնվում է քարայրում ու դեռ տարին մեկ անգամ էլ դուրս է գալիս աշխարհով շրջելու՝ այնքան զավեշտ, այնքան անլուրջ, ցնորամտության պես բան թվաց, որ սկսեցի ինքս ինձ կասկածել՝ գուցե այդ ամենն իրականում ժողովրդական հորինվածք, զվարճանքների ժամանակ լսարանին զբաղեցնելու համար մատուցված գեղեցիկ ավանդապատում էր»: Ու երբ մարդը կանգ է առնում, նրան առաջ է տանում Աստված: «Գիտեի՝ հողի արգանդի հիշողության մեջ մենք կանք: Մեր ամենաառաջին նախնու և մեր հիմիկվա մարդու միջև հարյուրավոր դարերի բաժանարար խորխորատներ կան, սակայն մեր անգիտակցական՝ հոգևոր հավաքական բովանդակության մեջ գտնվող նախաստեղծ հյուլեն Հայասայի, Նաիրիի, Ուրարտուի ժամանակներից մինչև հիմա էլ հազարավոր տարիներ ուղեկցում է մեզ, մեր ներկա բանականության մեջ է: Մհերի միջոցով մի դարաշրջանից մյուս դարաշրջանի քաղաքակրթությանն է ուղեկցել, հենց դա, այդ անտեսանելի, չկոտրվող ամբողջականն էլ մհերյան անսահմանն է»: Այսպես: Երբ գիտնականի անիմաստ համառությամբ ուզում ես համադրել «Սասունցի Դավիթ» էպոսը ու էպոսի հիման վրա գրված գեղարվեստական գործերը այս գրքի հետ (ի սկզբանե համոզված, որ անհեթեթություն է), հասկանում ես, որ «Մհերի դռան գիրքը» այդ ամենի փիլիսոփայական իմաստավորումն է՝ 21-րդ դարից նետված հետահայաց անցած բոլոր դարերին: Դարերի պատմական, փիլիսոփայական, անհատական իմաստավորում: Ընդհանրական, երբ դու՝ իբրև ազգ ու իբրև անհատ, մանրադիտակի տակ ես եղել աշխարհը բնակեցրած բոլոր ազգերի ու անհատների հետ: Քեզ ասում են՝ ո՞վ ես դու, որտեղի՞ց ես եկել ու ո՞ւր ես գնում: «Եթե փորձենք մհերյան ոգուն անգամ մեր ժամանակների հեռավորությունից նայել, կհամոզվենք՝ երբեք այն մեզ չի լքել… Ինքն անգամ, երբ մենք չենք եղել, մեզանից հետո էլ է մնացել մեր պատմական հայրենիքի մարդաթափ հողի վրա, ապրել է ամայի տարածությունների ներսում: Նյութական աշխարհից փոխադրվելով հոգևոր ոլորտ՝ դարեր շարունակ փակվել է ոչ մի բանից առաջացած, ոչ մի բան չնշանակող, միայն բանականությամբ ըմբռնելի Ագռավաքարում՝ իր հետ ի պահ տանելով ազգային մտածելակերպի արժեքավոր հունդը, մեր տեսակի կորովավոր քրոմոսոմը»: Ու եթե սկզբում թվում է, որ գիրքը երեք սկիզբ ունի, ինչ-որ պահից հասկանում ես, այս գիրքը միայն սկիզբ է, այս գիրքը չի ավարտվում ոչ գրելով, ոչ կարդալով: Այս գրքի բառերին տրված տեղեկատվական հոսքը շարունակական է: Դու ես շարունակելու: Քո կյանքով: Որովհետև Ագռավաքարի դուռը բացողն էլ, փակողն էլ դու ես: Եթե քո ներսի առյուծը դեռ չի մեռել:

Հ.Գ. Գրքի վերջին բառերը կարդալիս միայն հասկացա՝ ինչու՞ Լևոն Խեչոյանն այսքան արագ հեռացավ: Այսպիսի գրքերը բառ առ բառ քամում են գրողի կենսական էներգիան, այսպիսի էներգետիկ դաշտում տասնամյա կյանքը վերածվում է էներգիայի փոխակերպման՝ դու տալիս ես քո կյանքը և ստանում ես բառի կյանքը: Հիվանդությունն այս դեպքում ոչ թե պատճառ է, այլ՝ հետևանք: Նա եկել էր բացելու ու բացեց Ագռավաքարի դուռը, որ գրի Մհերի դռան գիրքը, և հիմա նա արդեն Մհերի հետ է»:

***

Չգիտեմ՝ ով ինչպես, ես սիրում եմ նույն գիրքը մի քանի անգամ կարդալ: «Մհերի դռան գիրքը» նորից կարդում եմ: Ինչպես՝ առաջին անգամ, գուցե ես եմ փոխվել, գուցե 2014-ից հետո կյանքն է այնքան փոխվել, որ ինձ թվում է՝ նոր եմ սկսում հասկանալ, որ ունեցել եմ հանճարեղ ընկերներ, որ բնավ չէին զգում իրենց հանճարն ու ապրում էին իբրև միջին վիճակագրական հայ, բայց երբ սկսում էին գրել...

Հ.Գ. «Իրատեսի» 2009-ի փետրվարի 17-19-ի համարում Լևոն Խեչոյանը մարգարեական խոսք է գրել Հրանտ Մաթևոսյանի 74-ամյակին, որ ուզում եմ հիշեցնել՝ իբրև հայելային պատկեր՝ իրենց, մեզ ու կյանքի.

«ԻՐ ԾՆՆԴՅԱՆ ՕՐՆ ԷՐ, ՀԻՇԵՑԻ

Հրանտ Մաթևոսյանի՝ երբևէ ծնված խոշոր տաղանդի մասին խոսք ասելուց երկյուղելու բոլոր պատճառներն ունեմ, նրա տաղանդի անընդգրկելի լինելու պատճառով է, որ ասվածը միշտ ճիշտ չի լինում:

Լույսի և ստվերների նախածնունդ ժամանակներից, 1000 տարիների, 2500 տարիների պարունակներով վեր բարձրացող մարդկային տեսակի՝ հայ ազգի, հայ մարդու մասին է Հրանտի գրականությունը՝ ինքնահատուկ, վայրի ուժով, անմարդկային զորությամբ պատմում է, թե ինչպես քաղաքակրթությունների, հավատամքների, դարաշրջանների հերթագայության մեջ սարգոններին, դարեհներին, շապուհներին, կոստանդիններին դիմակայել ու գոյատևել ենք, և եթե մեծ բովանդակություն չունենար մեր ժողովուրդը, այդչափ փորձությունների միջով ինչպե՞ս պիտի հասներ մեր օրերը՝ ոսկե 5-րդ դարի, միջնադարի, վերածննդի ժամանակների լույսն էլ հետը:

Մարդ ապշահար է լինում «Սպիտակ թղթի առջև» և «Ես ես եմ» հետմահու հրատարակված գրքերն ընթերցելիս: Առաջին պահ թվում է, թե դրանք տարբեր տարիների գրական-մշակութային, ազգային-հասարակական կյանքին վերաբերող տարաբնույթ նյութեր են ընդգրկում: Սակայն կարդալն ավարտելուց հետո մեկ էլ հանկարծ նկատում ես, որ տեքստերն իրար հետ տիեզերքի ապրել-մեռնել թելադրող ներքին խորհրդավոր ժամանակով կապված, դրանով են ամբողջական, մոնումենտալ այս գրքերը: Ահա այստեղ է Հրանտ Մաթևոսյանի՝ մեծ գրողի խորհուրդը, նրա գեղարվեստական հիշողության թռիչքը:
Նրա գիրն ինչին էլ վերաբերի՝ մրջյունին, արեգակին թե մարդուն, նախաստեղծ ժամանակներից մինչև մեր օրերը, ծավալային մտածողություն է: Հասկանում ես՝ քո Հայրենիքը ոչ թե այս 30000 քառակուսի կիլոմետրն է, որ հորիզոնական փռված է ոտքերիդ տակ ու մի սարքին մեքենայով կես օրում կպտտվես շուրջբոլորը, այլ նաև ուղղահայացը, մեր գլխի վերևի տարածությունը դեպի վեր, դեպի տիեզերք, որի հետ խոսեցին մեր մեծերը՝ Նարեկացին, Թումանյանը, Չարենցը: Հետո եկավ Մաթևոսյանի խելացի տառապանքի ժամանակը՝ դա 50-ից հետոյի ամեն մարդու այն ժամանակն է, երբ տուն է շինում որդիների համար, ենթագիտակցության մեջ պատրաստվում է հեռանալուն: Տուն ասելով՝ նկատի ունեմ այն հրաշալի՝ Թումանյանի, Չարենցի գրքերի հրատարակություններն իր առաջաբաններով, որ մարգարեական թղթերին հավասար արժեքներ են:

Պատահական չէր նաև նրա հայտնությունը մեր հայրենիքի համար: Ոմանք մեր ճգնաժամային տարիներին նրա կեցվածքը քաղաքականություն են համարում, բայց քաղաքականությունն այն է, երբ որևէ ուժ ես գովերգում, ուրիշ ուժ՝ վատաբանում: Նրա տեքստերում ոչ գովաբանություն, ոչ էլ փնովում կա, այլ խոսք է ասվում այնպիսի շեշտադրությամբ, որ հայրենիքի թզենին չչորանա: Անեծք չկա: Ամբողջ այդ ժամանակաշրջանում տարուբերվում էր իր խորաթափանց մտքի կռահումների, գերզգայուն խղճի և թուլացած Հայրենիքի ճակատագրի միջև: Իսկ դա այն է, ինչ ամբողջ կյանքում ուղեկցեց և անբաժան էր նրանից, ինչպես մեղր շինող մեղուն փեթակից: Նա ոչ մեռյալներին լքեց, ոչ ապրողներին, խիզախում էր լինել ոգու հետ:

Զորեղ է ոգին: Նախնիների հավատն ուսուցանում է, որ թշնամական միջավայրում ազգի կենդանության նշանը պահելու համար պիտի մագաղաթե մատյաններ ստեղծես: Եվ ստեղծվեցին: Քառանիստ այդ մատյանները ցուցանում էին, թե ժողովրդի ոգին երբ է բացել աչքը և որ դիրքից է դիտել աշխարհը: Հրանտի լույսը հիմա հենց այնտեղ է, որտեղից ճառագում է ժողովրդի կենդանությունը, այնտեղից հետևում է Հայոց տան անցուդարձին:

Այլևս 24 ժամը նրա համար օր չէ, 12 ամիսները տարի չեն: Այն ժամանակը, որ մեռցնում է մարդկանց, նրա համար ժամանակ չէ: Նրա լինելիությունն արդեն անփոփոխ է բոլոր դարերի մեջ՝ երբեմն կրակ, երբեմն մոխիր հանելով ծեսեր է կատարելու, որ սխալներից պաշտպանի հասարակությանը, վկայի, թե հակամարտությունը ոչ թե մագաղաթների և ճշմարտությունների, այլ մարդկանց միջև է: Նրանց օգնելու համար, ժամանակ առ ժամանակ այնտեղից կուղարկի ազգային տեսիլը, որ հանկարծ լույսն ու խավարը իրար չխառնվեն: Եվ նրա շուրջը օղակվելու են անհիշելի անցյալը, անընդգրկելի ապագան, որտեղ ժամանակն ու տարածությունը թողնում են միմյանց, ինչպես օձն է փոխում շապիկը:

Փառավոր է այն հայրենիքը, երբ խնկարկվում է նրա երևելի Մեռյալը, ում ասմունքով է կրթվում ժողովուրդը:

1994-ի հետպատերազմյան օրերին, երբ ջուրը, լույսը ժամով էին, հացը՝ կտրոնով, ժողովուրդը դեռ մղկտում էր կորուստներից, գրողների միության Ծաղկաձորի ստեղծագործական տանն էինք: Կինոբեմադրող Ռոման Բալայանը Կիևում սպասում էր ՙԳոմեշի՚ սցենարին: Ինչքան էլ դժվար էր գրում Հրանտը, այնուամենայնիվ, պայմանավորվել էին, որ երկու ամսից Ռոմանը գալու էր, քննարկման համար սցենարից ինչ-որ բան պատրաստ պիտի լիներ: Սակայն քանի օրերը մոտենում էին, այնքան Հրանտը ջղագրգիռ էր դառնում, պարզ չէ՝ այստեղ որ բառն էր ճիշտ՝ «չգրվող», թե «չստացվող» գործի համար: Գիշերը գրածները՝ մի տող, երկու տող, կես էջ, առավոտյան չեղյալ էր հայտարարում: Դռները փակ էին:

Երեկոները զրույցները օղու սեղանի շուրջ երբեմն գրականության ուղղությամբ էին գնում՝ թե լրագրային գրականության մուտքը ժամանակավո՞ր է, թե՞ մշտական: Ապագայի գրականությունը կերպարայնությա՞ն է միտելու, թե՞ թեզայնությունը կհաղթի: Խոսում էինք մեր մշակույթի  համարյա բոլոր ճյուղերի անբողջական չլինելու՝ դարերի խորքից եկող պատճառների մասին… Զրույցը լռություններով երկար էր տևում: Չգիտեմ՝ սեղանի շուրջ այդ երեկոները սիրտ տաքացնու՞մ էին, մոտեցնու՞մ էին չբացվող սրբազան դռներին, թե՞ ավելի էին հեռացնում:

Հրանտն առավոտյան դարձյալ գրածները չեղյալ էր հայտարարում:

Այդ օրերին պատերազմի մասին վեպս էի փորձում գրել, ոնց որ ամեն բան լավ էր ընթանում՝ և գրելն էր ստացվում, և քնելը: Սակայն արդեն գիտեի՝ ի՞նչ է ոսկե շապիկի տակ, ատամնանյարդի նվվոցին նմանվող չգրվելու մրմուռը, գիտեի այդ վթարի մասին, մի քանի անգամ դեմառդեմ հանդիպել էի դրան, փորձով գլխի էի ընկել, որ ամենակատարյալ սարքավորումներով ինքնաթիռն անգամ մի օր ենթարկվում է ընկնելու վտանգին: Այդ կսկիծն ընկալում էի իմ բոլոր բջիջներով:

Անքնության, մենակության, ունայնության, «չգրվելու» իսկական տառապանքի նշանները հետո երևացին, այն ժամանակ, երբ մի գիշեր էլ նկատեցինք, որ կանանց ու գրականության շուրջ զրույցներն այլևս չեն օգնում: Մենք էլ չլուսացող գիշերները հաղթահարելու համար նոր բան հորինեցինք՝ ինքներս մեզ այնպիսի հարցեր էինք տալիս, որոնց պատասխանները մարդկությունը շատ վաղուց էր սկսել որոնել ու չէր գտել, դրանք պատասխան չունեցող հարցեր էին: Հարցնում էինք՝ իսկ ի՞նչ էր Նոյի կնոջ անունը, դա շատ կարևոր էր թվում, մինչև լուսաբաց պատասխան էինք որոնում: Ասում էինք՝ ջրհեղեղի ժամանակ տապան առնված բոլոր էակներն ու կենդանիները անվանակոչված են՝ ամենափոքրից սկսած, որ մժեղ էր կոչվում, մինչև ամենախոշորը՝ փիղը, իսկ այդ կինը՝ ազգերի մայրը, Աստվածաշնչում անգամ անուն ունենալու պատվին չի արժանացել:

Կայենի կերպարից բխող մի անպատասխան հարց էլ էինք գտել: Աստված եղբոր արյունը թափելու համար երկրի վրա անիծյալ համարեց Կայենին և այնպիսի նշանով կնքեց, որ ամեն մի հանդիպող դրանով պիտի ճանաչեր մարդասպանին: Ուզում էինք գտնել, թե նշանի պատկերն ինչ ձև էր ունեցել: Շատ էինք ափսոսում, որ Աստված մարդասպանին ճանաչելու նշանը մարդկությունից ծածուկ է պահել: Հիշում էինք աշխարհն ամայացնող խաչակրաց արշավանքները, ինկվիզիցիայի մահաշունչ տարիները, ինքն իր վրա սպանության ձեռք բարձրացրած ներեվրոպական պատերազմները, Հիտլերին, Ստալինին, Աթաթուրքին… Եթե այդ նշանը մարդուց թաքցված չլիներ, աղետներն ի սկզբանե տեսանելի կլինեին, հնարավոր է, որ քրիստոնեական մշակույթը մեկ ուրիշ ուղղությամբ գնացած լիներ, և մենք՝ հայերս, որ եղբայրասպանին ճանաչելու կարիքը շատ ունենք, հիմա մեկ ուրիշ պատմության ընթացքի ժառանգորդը կլինեինք:

Գրեթե չլուսացող գիշերները՝ իրենց  անպատասխան հարցերով, մղձավանջների դեմ կռվելու մեկ ուրիշ մարտավարության հասցրին: Մենք վերջին՝ երրորդ հարկում էինք բնակվում, հենց այնտեղից էլ սկսեցինք քայլով չափել, թե քանի մետր է միջանցքի ուղեգորգերի երկարությունը, ճեմասրահի հատակին փռված կանաչ գորգերի լայնքը: Այսպես օր օրի, հարկ հարկի, գիշեր գիշերվա հետևից՝ սկզբից քայլով, հետո ոտնաթաթով չափչփելով ՝ հասանք առաջին հարկ: Ստեղծագործական տունը կայարաններով անցնող գնացքի նման էր՝ մեկ լցվում էր, մեկ՝ դատարկվում, չէինք էլ նկատում՝ ով էր գալիս, ով՝ գնում:



Այդ օրը երկուսով էինք: Քնելու անհաջող փորձից հետո լողախալաթով էր, երևում էին ցցված ոսկրոտ ծնկները, ինչ ուներ ոգիներից՝ ամենանշանակալիցը աչքերն էին: Միջանցքի հակառակ ծայրից ոտ ոտի հետևից դնելով՝ ուղեգորգի միագիծ եզրով դեպի իրար էինք գալիս, ինքը հավասարակշռությունը պահելու համար լարախաղացի նման թևերը բացած՝ մեկ աջ, մեկ ձախ էր թեքվում…

Հեռվից մեկ էլ թվաց՝ հրեշտակը երկինք բարձրանալու համար թևերն է թափահարում: Զրնգում էին բոլոր պատուհանների ապակիները»:            

…Իսկ ինձ թվում է, որ հրեշտակները թռչում են առանց թևերը թափահարելու, պարզապես սլանում են ու կանգնում են՝ որտեղ ցանկանան, նրանց կանգառներում ծնվում են ԳՐՔԵՐԸ… Ու ինձ նաև թվում է, որ նրանք հանդիպել են Նոյի կնոջը՝ Նաամային՝ Ենոքի դստերը ու Ադամի յոթերորդ սերնդի ժառանգին, ում Մխիթար Այրիվանեցին հիշատակում էր իբրև Նոյեմզար: Գուցե նաև Նոյին: Գուցե գտել են նաև Կայենի խարանը ու գտնելու են մեզ խարանի պատկերը փոխանցելու հնարը: Գտնելու են, որովհետև նրանք չեն հեռացել, ինչպես երբեք մեզնից չհեռացավ Մհերը, այդ մենք պիտի բացենք մեր քարանձավի դուռը...

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին:

Կարծիքներ

Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում:




Մեր ընտրանին