Նա չի եղել իմ ընկերը, իսկ ծանոթացել ենք…վեճով: Քաղաքական հոդվածում գրել էի, որ այլեւս բանաստեղծներ չկան փողոցներում կախված, ու ինչ-որ մեկը նրան ասել էր՝ իբր իր գրքի մասին գրախոսություն եմ գրել ու… ձեռ եմ առել: Գրախոսություն չէի գրել, ոչ էլ մտքովս երբեւէ անցել է հրապարակավ ձեռ առնել՝ ոչ նրան, ոչ որեւէ մեկին: Պատահաբար հանդիպեցինք Աբովյան փողոցում ու քանի որ ծանոթներ չէինք, անցա կողքով ու հետեւիցս լսեցի.

-Դու Անահիտ Ադամյանը չե՞ս:

-Եմ, ու՝ ի՞նչ:

-Հեչ՝ ոչինչ, հետաքրքիր է՝ ինչու՞ ես մարդկանց ձեռ առնում, եթե ոչինչ չես հասկանում պոեզիայից:

Մեղմ ասած՝ անծանոթ մարդուն դու-ով դիմելն ու բանասիրական գիտությունների թեկնածուին «Պոեզիայից ոչինչ չես հասկանում» ասելը այն դեպքը չէր, որ կանգ չառնեի… Ու՝ չբացատրեի՝ ո՞վ՝ ի՞նչ է հասկանում ու ինչու՞ չի հասկանում:

-Ինձ ուրիշ բան են ասել:

-Մու՞թ էր, անհնա՞ր էր թերթը գտնել ու կարդալ:

-Այնպիսի մեկն է ասել, որ չհավատալու հիմքեր չունեմ: Կարգին տղա է:

-Ուրեմն՝ կամ կարգին տղան է ստում, կամ՝ ես: Գնացեք ու կարդացեք: Իմ ամբողջ մեղքն այն է, որ քաղաքական հոդվածում գրել եմ, որ այսօր արդեն բանաստեղծներին փողոցներում չեն կախում, կախում են միջին վիճակագրական հայի ապագան: Մեղավո՞ր եմ՝ կախեք, բայց ինձ մի բացատրեք՝ պոեզիան ո՞վ է, կամ՝ ի՞նչ է ու ինչու՞:

Նա, իհարկե, հրաժարվեց «կարգին տղայի» անունը տալ, բայց առանց ասելու էլ՝ գիտեի՝ ով կարող է լինել: Երբ վերջում՝ ինքս անունը տալով՝ ասացի, որ հավատալու հիմք չունի այդ «կարգին տղային», որ ոչ կարգին է, ոչ տղա, ոչ գրականագետ, ոչ էլ նորմալ մարդ, այնուամենայնիվ, ինձ չառարկեց: Բաժանվեցինք իբրեւ ծանոթներ, որ միմյանց հետ խնդիրներ չունեն:



…Այդ միջադեպն ինձ համար զարմանալի ու տարօրինակ էր: Ես, որ կարդում ու սիրում էի Հովհաննես Գրիգորյանի պոեզիան, համոզված էի, որ հեղինակն այնքան դյուրահավատ չէ, որ ով ինչ ասի՝ հալած յուղի տեղ ընդունի: Տարիներ անց, երբ հիշեցրի մեր ծանոթությունը, ասաց. «Չեմ հիշում, մի շրջան կար՝ ով չէր ալարում քարով գլխիս խփում էր, կարող էի՝ հավատալ»:

***
Աժ նախագահ Տիգրան Թորոսյանը մտավորականների հետ սերտ կապեր հաստատելու քաղաքականություն էր վարում: Հովհաննես Գրիգորյանի հետ առաջին հանդիպումից սկսվեց մի աննախադեպ ծրագիր՝ ԱԺ նախագահը հովանավորում էր սկսնակ բանաստեղծների ժողովածուների տպագրությունը: Ցավոք, 2008-ին նրա հրաժարականով ծրագիրը եւս ավարտվեց, բայց այդ ընթացքում ես առիթներ ունեցա ներկա լինելու Հովհաննես Գրիգորյանի ու իր «երեխաների» քննարկումներին, որ միայն պոեզիայի դասեր չէին, այլ նաեւ՝ մարդկության ու սիրո: Հովհաննես Գրիգորյանն իսկապես հոր նման ու ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻ իրավունքով Գրողների միությունում իր շուրջն էր հավաքել շնորհալի տղաների ու աղջիկների, որ աշխարհը տեսնում էին սովորական մարդկանցից տարբեր ու կարողանում էին սովորական բառերից անսովոր բանաստեղծություն ստանալ: Մի օր նման հավաքից հետո հարցրի. «Հավես ունե՞ս, ախր շատ են խակ», զարմացած նայեց ինձ ու ասաց. «Նրանց տարիքում ես ու դու էլ ենք խակ եղել, ու մեր կողքին չի եղել մեկը, որ մեզ սովորեցնի հենց այն, ինչի կարիքն ունենք»: Չէր չափազանցում, իսկապես հավատում էր ու վստահ էր, որ իր «երեխաների» առաջ բացել է պոեզիայի դռներն, ու նրանք այդ ճանապարհից այլեւս չեն շեղվելու: Ու ես հարգանքով էի վերաբերվում ոչ միայն նրա ջանքերին, այլեւ նրա պես հավատում էի հայ պոեզիայում այդ «երեխաների» ասելիք խոսքին:

***

2009-ի ապրիլին ես նրա հետ հարցազրույց արեցի՝ «Մշակույթը ձվի կճեպի պես պաշտպանում է միջուկը» վերնագրով, որ տպագրվեց «Իրատեսում»: Առաջին հարցս անփոփոխ էր.

-Ո՞վ եք Դուք՝ ըստ Ձեզ:

-Բազմաչարչար հայ գրող, որ արդեն 55 տարուց ավելի զգում է՝ ինչ ծանր է հայ գրող լինելը: Ուրիշ ճակատագիր կուզենայի, բայց ես չեմ ընտրել իմ ճակատագիրը: Ինձ ոչ դասագիրք, ոչ պատմության գիրք է պետք՝ հասկանալու համար, թե ի՞նչ է կատարվել մեր բոլոր գրողների հետ բոլոր ժամանակներում, թե ինչու՞ ունենք այսքան շատ վաղամեռիկ բանաստեղծներ, ինչու՞ 50-ը անցնելը մեծ հերոսություն է եղել: Պատճառները շատ են, կարելի է բացատրել, հասկանալ, բայց համակերպվելը դժվար է:

-Ի՞նչ է Ձեզ համար գրականությունը:

-Գրականությունն այն տարածքն է, որտեղ աշխատում-աշխատում ես՝ վերջը չի երեւում, անսահման մի տիրույթ, որի համար զարմանալիորեն կռվում են, որովհետեւ եթե կոչված մարդ ես, քո տեղն ունես ի վերուստ: Գործում է անտառի օրենքը, որտեղ ամեն ծառ իր տեղն ունի, եւ դժվար է ասել՝ անտառում սու՞նկն է ավելի կարեւոր, թե՞ կաղնին, բոլորն էլ անհրաժեշտ են անտառի գոյության համար: Անտառը գրականությունն է:

-Բանաստեղծությու՞նն էլ:

-Ամեն մի նոր բանաստեղծություն գրելիս՝ այդ առեղծվածի առաջ եմ կանգնում:



-Օսիպ Մանդելշտամն ասում էր՝ ես գիտեմ բոլոր բառերը, ես գիտեմ բոլոր բառերի տեղն ու ինձ համար դժվար է բոլոր բառերը ճիշտ տեղում գրելը:

-Եթե ես բոլոր բառերի տեղն իմանայի, գրելն ինձ համար հետաքրքրությունը կկորցներ, ամենամեծ հայտնությունը՝ որ նոր բառ ես գտնում անսպասելի մի տեղից: Հենց դա բանաստեղծությունն է:

-Գրականությունն ի՞նչ է տալիս ու ի՞նչ է տանում գրողից:

-Գրականության տվածը ոչ մի այլ ասպարեզ չի տալիս: Իմ խորին համոզմամբ՝ Ասորեստանը կործանվել է ոչ այն պատճառով, որ տնտեսագետներ, ինժեներներ, բիզնեսմեններ չեն եղել…

-…պատերազմներ են եղել:

-Ուրիշ երկրներում էլ պատերազմներ շատ են եղել: Ասորեստանում ուղղակի վերջացել է արվեստը, գրականությունն է վերջացել: Ասորեստանից ինչ հիշատակներ ասես մնացել են, բացի գրականությունից: Տես՝ երկրում ինչ գրականություն կա, կիմանաս՝ ինչ վիճակում է այդ երկիրը:

-1914-ին Վահան Տերյանն ասում էր, որ եթե չլինի բազմաչարչար հայրենասիրության թեման, թվում է՝ հայ գրողներն ասելիք չունեն: Վահան Տերյանը փայլուն բանաձեւեց հայրենասիրությունը պոեզիայում: Համարյա 100 տարի է անցել, հասկանանք՝ ի՞նչ է այդ հայրենասիրությունը այսօր՝ ո՞ղբ կորած արժեքների համար, անցյալի ավանդույթների գնահատու՞մ, չափանիշի որոնու՞մ, իդեալի պատրա՞նք…

-Ավելի հայրենասեր բանաստեղծ, քան Շեքսպիրը Անգլիայի համար, կա՞: Ոչ մի տող չի գրել հայրենասիրության մասին: Եթե գրել է, սարսափելի բաներ: Բայց նա ամենամեծ հայրենասերն է: Այսինքն՝ հայրենասիրությունը նշանակում է քո մայրենի լեզվով, քո հայրենիքում ստեղծել գրական-գեղարվեստական բարձր արժեքներ: Դա հայրենիքի դեմ կլինի, կողմ կլինի, երրորդական խնդիր է: Իմ խորին համոզմամբ՝ նաեւ մեր մեղքով ենք երկիր կորցրել: Երբ նայում ես պատմությունը, տեսնում ես՝ միասնական չենք եղել, ու հիմա բողոքում ենք՝ ի՞նչ են եկել, մեզ կոտորել: Դիմադրեինք, չկոտորեին: Որտեղ դիմադրել ենք, հաղթել ենք, որտեղ ոտքի ենք կանգնել, նույնիսկ բահով, քլունգով հաղթել ենք կանոնավոր բանակին: Ուրեմն՝ չենք դիմադրել, պարտվել ենք…

-Ուրեմն՝ սկզբում մեր ներսում ենք պարտվել, հետո՝ դրսին:

-Մեր ամենաուժեղ թշնամին, որին պարտվել ենք, մեր ներսում է եղել, որ ճակատագրական պահին հեռացող թշնամուն բերդի բանալիներն է հանձնել: Եվ հիմա մեղադրել թշնամու՞ն, թե ինչու՞ ես դու հաղթել: Բարեբախտաբար, այդ տաբուն հաղթահարվեց, ու մենք վերջապես հաղթանակներ տարանք՝ մեր ներսում հաղթելուց հետո նաեւ դրսում: Դա սարսափելի խարան էր՝ պարտված ժողովուրդ:
-Չէ, ինչու՞, իսկ մեր բարոյական հաղթանակնե՞րը…

-Ու հենց այդ պատճառով, որ գիշերը՝ մթին, քաղաք դուրս գաս, ամեն փողոցից ձիով-թրով մեկը դեմդ դուրս կգա՝ արձանի տեսքով:

-Է, հա, մեր բարդույթները չհաղթահարեի՞նք:

-Շատ կուզենայի, որ հայրենիքի մասին ոչ մի տող էլ չգրվեր, մեր սերն արտահայտեինք գործով, բարձր արժեքներ ստեղծելով, ազնիվ ապրելով: Թալանից հրաժարվելով: Տեսա՞ք՝ ինչ ՙբիզնեսմեններ՚ ունենք, կայծակի արագությամբ տասնապատիկ թանկացրին ամեն ինչ՝ օգտվելով առիթից: Ինչպե՞ս կարելի է այդ մարդկանց ՙբիզնեսմեն՚ կոչել, վաշխառուներ են: Պռոշյանին առանձնապես մեծ գրող չենք համարում եւ սխալվում ենք, այդ մարդը տեսակ է տվել, նկարագիր՝ ցեցեր:

-Հա, տիպեր է ստեղծել, Միկիտան Սաքոն՝ ազգային ջոջ:

-Նա կարողացել է ստեղծել կերպարներ, որ արձակի ամենակարեւոր խնդիրն է, փայլուն կերպարներ է ստեղծել, որ մինչեւ այսօր մեզնից չեն հեռանում:

***

-Ինչո՞վ եք բացատրում, որ լավագույն գրողները լավագույն քննադատներն ու գրականագետներն են: Այդ ջիղը Ձեր մեջ լու՞ռ է, չե՞ք ուզում նաեւ քննադատ լինել:

-Ռուսները մի լավ բառ ունեն, որ մենք չենք կարողանում համարժեք թարգմանել՝ литератор, մարդ, որ զբաղվում է գրականությամբ, գրի գիտակ, ժանրային տարբերություններ չկան՝ ուզում ես բանաստեղծ եղիր, արձակագիր, գրականագետ, գրականությանն առնչվող ամեն ինչ քեզ է վերաբերվում: Եթե երաժիշտը լսողություն ունի, նա գուցե տեսություն չի սովորել, բայց ականջով զգում է՝ երաժշտությու՞ն է, թե՞ ոչ: Այլ խնդիր է՝ երբ սովորում ես, արհեստ է դառնում: Մեր գրականագետների մեծ մասը արհեստավոր է, նրանք որոնում են ու հասկանում են իրենց սովորածը, այդ պատճառով էլ ավանդապաշտ են: Սովորել են՝ ինչպես են գրել Տերյանը կամ Թումանյանը կամ Չարենցը, ու պահանջում են ճիշտ նույնը, մոռանալով, որ զարգացում գոյություն ունի, գրողն այդ ամեն ինչը տեսնում է զարգացման մեջ, այդ պատճառով էլ ավելի լավ գրականագետ է՝ թեպետ գուցե տերմիններ չի օգտագործում: Թումանյանը, Տերյանը, Չարենցը բարձր գրագիտության մարդիկ են եղել, եւ այսօր մեզ նրանց գրած հոդվածներն են մնացել, ոչ թե իրենց ժամանակի գրականագետների:

***

-Այսօր Դուք Ձեր ընթերցողն ունե՞ք:

-Փառք Աստծո, ես երեւի վերջին սերունդն եմ, որ գիտի՝ ի՞նչ է ընթերցող: Հիմա գալիս է սերունդ, որն ընթերցող չունի: Իմ ընթերցողները, ճիշտ է, ցաքուցրիվ եղան, ժամանակին նրանք շատ-շատ էին, հանդիպումներն էլ նրանց հետ շատ էին, որ այնքան էլ լավ չէ գրողի համար: Վիլյամ Սարոյանը մեկ ամսով եկել էր Հայաստան, 10 օրից թողեց-գնաց, որովհետեւ ասում էր՝ վտանգավոր է ընթերցողի հետ շատ մնալ երես երեսի… Նա իր պահանջներով քեզ կամաց-կամաց կստիպի մոտենալ իրեն, իսկ դա հետընթաց է նշանակում: Ես հիմա առնվազն 500 ընթերցող ունեմ, որովհետեւ 500 օրինակով տպվող գրքերս արագ վաճառվում են:



-Հրանտ Մաթեւոսյանն ասում էր՝ միշտ էլ ազգի 5-10 տոկոսն է ընթերցող՝ լավագույն ժամանակներում էլ, վատագույն ժամանակներում էլ:

-Ես լրիվ համաձայն եմ: Ցավոք, միլիոն ու կես մարդ լքեց Հայաստանը, ինտելիգենցիայի մի լավ շերտ գնաց, նաեւ՝ ընթերցող կորցրինք:

-Մենք ժամանակ կորցրինք, հոգեբանություն, զգացողություն, հավատ, իդեա…

-Ես համաձայն չեմ, եթե այդ ամեն ինչի կորուստը գիտակցեմ, կդադարեմ գրել:

-Չես դադարի, պարտադրանքով չես գրում:

-Ես պիտի զգամ ընթերցողի ներկայությունը՝ երես երեսի չհանդիպելով էլ: Բերգենը մի լավ խոսք ունի՝ ընթերցողը պետք է նստած լինի քո ականջին: Երբ նրա ներկայությունը չես զգում, ճիշտ Ասորեստանի վիճակն է առաջանում:

-Համարյա 20 տարի ասում ենք՝ կապը խզվել է, հասարակությունը գիրք չի կարդում: Այդպե՞ս է՝ կարդացողը կարդում էր ու կարդում է: Դա արդեն նրա «մասնագիտությունն» է:

-Լավ ընթերցողը լավ գրողի պես է: Դա էլ է տաղանդ:

-Գրականությունը աշխարհը պիտի բացատրի՞, թե՞ պիտի իդեալ տա:

-Գրականությունն իր հեղինակի աշխարհն է բացատրում, ամեն գրող իր աշխարհն ունի, որը կարող է բոլորովին նման չլինել այն աշխարհին, որտեղ բոլորս ապրում ենք: Ճիշտ այնպես, ինչպես գրականության ժամանակն ու իրական ժամանակն են իրարից շատ տարբեր: Գրողը ներկայացնում է՝ ինչ ցանկանում է, ինչ տեսնում է՝ երբեմն ծայրահեղացնելով: Նրան ասում են՝ ի՛նչ սարսափելի գույներով ես ներկայացրել: Ախր, նա չի ներկայացրել ձեր աշխարհը, նա իր աշխարհն է ներկայացրել: Ուզում ես ապրել այդտեղ, ապրիր, չես ուզում, դու ունես քո աշխարհը: Կամ էլ ուրիշ գրող, ուրիշ աշխարհ գտիր: Գրողը ներկայացնում է աշխարհի տարբերակներ, իրադրությունների տարբերակներ, որոնք կարող են զուգադիպել, կարող են չզուգադիպել:

-Եվ դու պիտի ընտրե՞ս: Այսինքն՝ գրականությունն ազատությու՞ն է:

-Մե՛ծ ազատություն:

***

-1910-ականներին խոսում էին ճգնաժամի մասին՝ 1909-ին Ավետիք Իսահակյանն ասում էր՝ «Կգա ոգու սով, եւ դուք կքաղցեք ճոխ սեղանի շուրջ»… Եկավ առաջին աշխարհամարտը, պատերազմից հետո տեւական ժամանակ թեման օրախնդիր էր՝ քաղաքական, հասարակական, գիտակցության, ընդհանրապես հասարակության ներսում բարոյական արժեքների, հոգեւոր ճգնաժամի, ու եկավ 30-ականների մեծ դեպրեսիան: Մեր ժամանակների ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հետեւանքը չէ՞ հասարակական նույն ճգնաժամերի, որոնք պարբերաբար կրկնվում են եւ որոնց պատճառը մեկն է՝ հասարակությունը կորցնում է չափանիշի չափանիշը եւ խախտում է արժեհամակարգը:

-Լրիվ համաձայն եմ, դարձյալ ճիշտ է Ավետիք Իսահակյանը, նույն միտքը արտահայտել են տարբեր փիլիսոփաներ: Վերջերս այդ մասին մի մեծ հոդված կար Financial Times թերթում, չորուցամաք ֆինանսիստների թերթում: Հոդվածը ճգնաժամի արմատների մասին էր, պարզվում է՝ այն արագությամբ, որ մենք հեռանում ենք հոգեւոր արժեքներից, նույն արագությամբ մտնում ենք ճգնաժամերի մեջ: Հոգու սովը նախորդում է ֆինանսական սովին: Այսօր ամեն ինչ սկսվեց ԱՄՆ-ից: Բայց փոքրիկ ամերիկաներ բոլոր երկրներում կան: Մենք նրանց նախանձում ենք, այդ մարդիկ ապրում ու շահագործում են ավելի, քան ստեղծում են: Նրանք դառնում են ատելության կենտրոն: Շատ ես հեռանում հոգեւորից, շատ ես խրվում ճգնաժամի մեջ: Տարատեսակ պատերազմները, ընչաքաղցության բոլոր դրսեւորումները հոգեւորից հեռանալու պատճառով են: Financial Times -ն ասում էր՝ վերադարձեք Աստվածաշնչին, եթե ուզում եք դուրս գալ ճգնաժամից:

-Եթե դա ճիշտ է, ճգնաժամը անհրաժեշտություն չէ՞, որովհետեւ բերում է կատարսիս, զրոյական վիճակ, Նոյը՝ ջրհեղեղից հետո: Ու մենք կարող ենք նորից սկսել մեր մաքուր կյանքը, եթե պահպանվենք:

-Դաժան է, իհարկե, բայց անհրաժեշտություն է, ինչպես պատերազմները: Փիլիսոփաները, օրինակ, շատ լավ բացատրում են պատերազմների գոյությունը անհրաժեշտությամբ՝ կան իրադրություններ, որոնք այլ կերպ չեն փոխվի: 20-21-րդ դարը գտավ մեծ պատերազմներից ազատվելու ձեւը՝ լոկալ, փոքրիկ պատերազմներով…

-Նաեւ տեղեկատվական պատերազմներով, որոնց զոհերը նվազ չեն:

-Նաեւ, բայց իսկական պատերազմներն էլ զինանոցից չհանեցին, որովհետեւ փոխարինող ոչինչ չկա: Աֆղանստան, Իրաք… ու այդպես գոլորշին բաց կթողնենք:

-Շանթարգելի էֆե՞կտ:

-Պատերազմը հասունացնում է ամբողջ մարդկությունը, թողնում ենք, որ հասունանա բուշտի պես ու պայթի… Նույնն էլ ճգնաժամը, սա էլ է պատերազմ, որ գուցե պատերազմից ավելի մեծ վնասներ է տալիս: Պատերազմները վերջանում են, ու մարդիկ սկսում են հաշվել կորուստները, այս ճգնաժամը զարհուրելի ավերներ է գործում: ԱՄՆ-ը արդեն 100 միլիարդի ու ավելի կորուստներ է տվել, որ որեւէ պատերազմում չի ունեցել:

-Մենք եկանք այն ելակետին, որ ճգնաժամի կենտրոնում հոգեւորի փլուզումն է, այդ առումով գրողն ի՞նչ պետք է անի ճգնաժամի ժամանակ:

-Փրկվելու հույս ունեն փոքրիկ կղզյակները, որոնք ունեն իրենց ազգային դրամը, սահմանները, հոգեւոր մշակույթը եւ լեզուն, այսինքն՝ նրանք սահմանապահներ են եւ շատ հուսալի պաշտպանում են երկիրը զանազան փորձանքներից՝ սա էլ էր Financial Times-ի հոդվածում: Մշակույթը ձվի կճեպի պես պաշտպանում է միջուկը, թվում է՝ ամենաթանկարժեքը ներսում է, բայց եթե չլիներ այդ կճեպը, միջուկը իր ձեւն էլ չէր ստանա: Մենք էլ այդ հոգեւորի շնորհիվ մեր ձեւն ենք ստանում, ու, գիտե՞ք՝ ինչ ամուր է, փորձեք ձեռքով ձուն ջարդել, չեք կարողանա: Մեզ նման փոքրիկ պետությունները ֆինանսապես ու տնտեսապես փրկվելու հույս ունեն, եթե շուռ գան ու նայեն իրենց ներսը:

***

-Մտավորականն ի՞նչ դիրքում պետք է լինի՝ հասարակությունից առա՞ջ, կողքի՞ն, թիկնապա՞հ:

-Աստված շատ լավ տեղավորել է նրան՝ «մտավորական» բառը միտք բառից է, որը գլխում է, այսինքն՝ պետք է լինի վերեւում, որտեղից ամեն ինչ տեսնում է: Շեքսպիրը կարդում ես այսօր, ի՞նչ է տալիս քեզ: Սխեմաներ, որ ընտրես՝ ի՞նչ ես ուզում քո ու քո երկրի ապագայի համար: ԱՄՆ-ը կառուցել է Ջեկ Լոնդոնը, որովհետեւ տվեց ամերիկացու կերպարը՝ հզոր յանկի, որ հասնում է՝ ինչի ուզում է:

-Ես էլ Թեոդոր Դրայզերին էի կասկածում՝ «Ֆինանսիստը», «Տիտանը», «Ստոյիկը»…

-Բայց դրանից առաջ ոսկի որոնողներն էին, պատահական չէ, որ այսօր ԱՄՆ-ում «Ջեկ Լոնդոն» ամսագիր է տպագրվում:

-Ի՞նչ է ուզում այսօր հասարակությունը իր գրողից՝ ինչու՞ է ամենատարբեր պահանջները հենց նրան ներկայացնում՝ զինվորի, մարտիկի, գաղափարախոսի, ընդդիմադիրի, դիվանագետի, համատիրության պետի… Անցյալի իներցիա՞ն է… Թողեք գրողին հանգիստ իր սպիտակ թղթի առաջ, որ գրելիս ինքն իրեն հասկանա, ամփոփի, որ գրածի մեջ էլ կարդալիք լինի:

-Սովետական տարիներին կուսակցություններ չկային, միայն մեկ կոմունիստական կուսակցություն էր, եւ ընդդիմության քիչ թե շատ տպավորություն էին ստեղծում արվեստագետները, գրողները, մարդկանց մատները փուշ էր մտնում, վազում էին գրողների միություն: Երկրորդ կուսակցության պես ինչ-որ բան էինք մենք, փողոցում աղբ էր թափված՝ ու՞ր են նայում գրողները: Ուր են նայում գրողները, այնտեղ պետք է գնա ժողովուրդը:

-Այդ կտրվածքով այսօր ժողովուրդը պիտի գնա ոչ մի տե՞ղ:

-Ինչու՞: Հրանտ Մաթեւոսյանի, Աղասի Այվազյանի, Պերճ Զեյթունցյանի, Լեւոն Խեչոյանի, Գուրգեն Խանջյանի, Վահագն Գրիգորյանի, էլի մի քանի գրողների հայացքի ուղղությամբ պիտի շարժվի ժողովուրդը: Ժամանակին ասում էին՝ ինչու՞ են գեղեցկությունը բռնաբարում, որովհետեւ մերկ է ու անպաշտպան: Նույնը գրողների դեպքում է, եթե լինեինք բարեկեցիկ, ուժեղ, ժողովրդավար երկիր, գրողներից այդքան բան չէին ուզի: Երբ քո մեջ զայրույթ կա ու չգիտես՝ ինչպես պարպել, գտնում ես մի անպաշտպան, ու՝… Այսօր գրականությունն այդ վիճակում է, եւ ոչ միայն գրականությունը, արվեստի բոլոր ճյուղերը:

***

Իսկ հետո ես, որ ուզում էի կարդալ նրա նոր բանաստեղծությունները, գրեցի նրա մահվան մասին. «Մեռնում է բանաստեղծը, բայց չի մեռնում բանաստեղծությունը` շատ փխրուն ու խարխուլ սփոփանք է, որ վերաբերում է արդեն գրված տողին, իսկ չգրվածը բանաստեղծը տանում է իր հետ: Տանում է այնտեղ, ուր գուցե բանաստեղծություն պետք չէ, գուցե բանաստեղծություն է ամեն ինչ: 68 տարեկանում բանաստեղծները հիմնական գրքերն արդեն գրած են լինում` 9 գիրք ասվածը հաստատում է, բայց, միեւնույն է, մնում է Գրքերի գիրքը, որ բանաստեղծները միշտ ունենում են իրենց հոգու մեջ, պահում են սրտում, որ չեն բառավորում, որովհետեւ բոլոր բանաստեղծները ներսուդրսից ճանաչում են բառը, գիտեն նրա բնավորությունը, սովորությունները, գույներն ու ձայները, ու ամեն ինչ չէ, որ վստահում են բառին: Գրքերի գիրքը նրանց կյանքն է, որ կողքից թվում է հեշտ, աննկատ, գուցե ոչ այնքան հետաքրքիր ու ոչ այնքան իմաստուն, բայց իրականում անցնում է դրախտում ու դժոխքում միաժամանակ եւ հենց այդ միահամաանժամանակությունից ծնվում է նոր մի ժամանակ, որ դառնում է միայն ու միայն իրենցը: Հովհաննես Գրիգորյանը հեռացավ մեզնից ու միացավ մեծամասնությանը` նրանց, որ արդեն ապրել են իրենց կարճ ու երկար, ուրախ ու տխուր, իմաստուն ու անիմաստ օրերը եւ այլեւս միայն իբրեւ հիշողություն կամ հոգի են ներկա մնացել երկրում:

Ալիք առ ալիք փշրվում են ավազի վրա
անցած օրերդ - եւ դու,
որ վազում ես ափի երկայնքով
եւ չես կարողանում հասկանալ,
թե ինչ կկատարվի այս ամենի հետ,
երբ իջնի խավարը,
անընդհատ իջնի խավարը...

9 գիրք ու, հարկավ, անտիպներ, միայն սա չէ բանաստեղծի ժառանգությունը: Բանաստեղծը սերունդներին ժառանգում է երկիր, ժամանակ, բառ ու պատգամ` պետք չէ «Ապրել-առանց ասելու` սիրելիս»:

Լույս իջնի հոգուդ, որ լի էր սիրով, բայց ցավից հեռացավ»:



…Հովհաննես Գրիգորյանը վախճանվեց  2013-ի փետրվարի 7-ին, 68 տարեկանում՝ ծանր հիվանդությունից: «Երբեք չմեռնես» դաջված է նրա շիրմաքարին: Իր բառերն են, որ ինքը չլսեց: Չկատարեց ինքն իր պատվիրանը: Չգիտեմ՝ ինչու՞ են մեռնում բանաստեղծները ու ինչու՞ են բանաստեղծները մահկանացու՝ սովորական մարդկանց նման: Ու մխիթարություն չէ, որ դա աշխարհի միակ անարդարությունը չէ: Ես պարբերաբար թերթում եմ նրա գրքերը, կարոտում եմ փողոցներում ծառերից կախված նրա բանաստեղծներին, ու… Ու գիտեմ, որ նա միացավ մեծամասնությանը՝ ինչպես ասում են անգլիացիները հեռացածների մասին: Գիտեմ նաեւ, որ նրա բանաստեղծություններն ու արձակը շարունակում են ապրել ու ապրելու են երկար-երկար, ճիշտ այնքան, որքան ապրում է բառը:

21.05.2022.

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: