Ես դժկամությամբ էի գնում հարցազրույցի նրա հետ, թեպետ որեւէ պատճառ չունեի, զգում էի, որ մնում ենք տարբեր հարթություններում՝ նա խուսափում է խոսակցությունից, ուզում է լսված լինել, հասկացված լինելը կարեւոր չէ: Եվ դա դիրքորոշում է, որ ինձ հետ կապված չէ: Դիրքորոշում, որ բխում է նրա գրականությունից:

Աղասի Այվազյան՝ արձակագիր, դրամատուրգ, հրապարակախոս, սցենարիստ, ռեժիսոր, խմբագիր, գեղանկարիչ, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1982), ՀԽՍՀ պետական մրցանակի դափնեկիր (1975, «Եռանկյունիի» սցենարի համար), Դերենիկ Դեմիրճյանի մրցանակի 1983-ի դափնեկիր («Եռանկյունին» գրքի համար), ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ 1963-ից, «Հայրիկ» ֆիլմի սցենարիստ, «Լիրիկական երթի» ու «Վառած լապտերի» սցենարիստ ու ռեժիսոր:



Հեղինակ տասնյակ գրքերի, որ թարգմանվել են տասնյակ լեզուներով: Գրող, որ ճանաչվում է մի քանի նախադասությամբ, ում հնարավոր չէ շփոթել այլ գրողի հետ: Եվ դա, պարզապես, գեղեցիկ ու տպավորիչ է:

Ամեն անգամ հարցազրույցի գնալիս՝ ջանում էի ոչնչի չդիպչել նրա փոքրիկ սենյակում, որ աշխատասենյակ էր կոչվում՝ մի թախտ, մի գրասեղան, երեք պատերին նրա կտավները, գրասեղանին գրքերի ու թղթապանակների, նկարների կույտեր, մեծ պատուհան, միշտ բաց դռներ: Ինձ թվում էր՝ հենց դիպա, ամեն ինչ փլուզվելու է…

Թախտը պատմական էր՝ ծածկված կարպետով, բարձերով, մութաքաներով: Երբեք չեմ հարցրել, բայց վստահ եմ, որ հայրենական տան մի անկյուն էր, սիրո ու կարոտի կիզակետ, իմ մղձավանջը ճռճռան աթոռն էր գրասեղանի առաջ, որ իմ յուրաքանչյուր շարժումին բուռն արձագանքում էր: Մեր առաջին հանդիպմանը նա ինձ թերահավատ ընդունեց, գրասեղանի դարակներն էր քանդում, թղթապանակները վերադասավորում, ակնոցի տակից ուսումնասիրում էր իմ արձագանքը իր ընթացիկ հարցերին՝ ո՞նց հասա, ո՞նց գտա շենքը, ի՞նչ եղանակ է դրսում, ի՞նչ եմ սիրում, ի՞նչ չեմ սիրում, ինչու՞ եմ լրագրող, եթե գրականագետ եմ… Աղասի Այվազյանը տնտղում էր իմ մտավոր կարողությունների մակարդակը՝ որոշարկելու իր պատասխանների որակը: Իմ ծիծաղն էր գալիս՝ վաղուց ուսանող չէի, որ հարկադրված է պարբերաբար քննություններ հանձնել՝ դիպլոմին հասնելու համար: Եվ հետո՝ ես ոչ մի հարցազրույցի նախապես չէի պատրաստվում, գերադասելով ԽՈՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ, ոչ թե հարց ու պատասխանի ծեսը: Աղասի Այվազյանը այդ «օրակարգն» ընդունում էր, ու մենք հինգ գրավոր եւ բանավոր բազմիցս խոսակցության հնարավորություն ունեցանք:  

***

1996-ի հուլիսին «Հայաստանի Հանրապետութիւն»-ի խմբագրություն մտա ու ինձ ասացին, որ Աղասի Այվազյանը առավոտից երեք անգամ զանգահարել է, սպասում է իմ զանգին: Մի քանի օր առաջ նրա հետ հարցազրույց էի արել, որ տպագրվել էր արդեն: Մտածեցի, որ զանգը հարցազրույցին է առնչվում ու մտովի վերականգնում էի հարցերի ու պատասխանների շարանը, որ հասկանամ՝ ի՞նչն է զանգերի պատճառը: «Վտանգավոր» ոչինչ չհիշեցի, զանգահարեցի եւ լսեցի.

-Ես Ձեզ ատում եմ:     

-Ի՞նչ է եղել:

-71 տարեկան եմ, երեկ չեմ մտել գրականություն, հայտնի եմ հանրապետությունում ու հանրապետությունից դուրս, ֆիլմեր եմ նկարել, գրքեր եմ գրել, ցուցահանդեսներ եմ արել: Ես Աղասի Այվազյանն եմ… Բայց միայն Ձեզ հետ հարցազրույցից հետո է ինձ զանգահարում հանրապետության նախագահը: Դուք ի՞նչ կանեիք:

-Նախագահին շնորհակալություն կհայտնեի…

-Ինչի՞ համար, որ նրան հետաքրքրում են ոչ թե իմ գրքերը, իմ անձը, այլ՝ հարցազրու՞յցը:

-Նախագահը ինձ չի զանգահարել, Ձեզ է զանգահարել, ինչու՞ եք ինձ հարցնում:

-Ստացվում է՝ պատճառը Դուք եք:

-Շնորհակալ եմ…

Շարունակել խոսակցությունը չստացվեց, Աղասի Այվազյանը դրեց խոսափողը:
Պատմեցի «ՀՀ»-ի խմբագիր Այդին Մորիկյանին, որ Աղասի Այվազյանին բարձր էր գնահատում, ծիծաղեց.

-Թեթեւ տար, նա ատելու իրավունք վաստակել է:

***

1999-ի մայիսին ես նրան հարցրի.

-Ըստ Ձեզ՝ ո՞վ եք Դուք:

-Սովորական մարդ եւ հայ: Հայ մարդ, որ ունի իր պատմական եւ անձնական ճակատագիրը: Հայ՝ հայերի մեջ:

-Ի՞նչ է դա նշանակում:

-Եթե ռոմանտիկ կողմից նայես, գուցե լավ է: Իսկ ես նայում եմ ներսից, ու ստացվում է դժբախտության դժբախտությունը, անհարմարության անհարմարությունը: Եթե Վան Գոգը հոլանդացի էր եւ Ֆրանսիայում խելագարվեց, ի՞նչ կաներ հայկական միջավայրում: Ֆրանսիայում, ուր արվեստ կար, մթնոլորտ, մտածողություն, աշխարհի գեղագիտական կենտրոն, ու… նրան քարկոծեցին, չհասկացան, իսկ փոսի պես մոռացված Հայաստանում ի՞նչ պիտի աներ յուրաքանչյուր տաղանդավոր մարդ, որ ստիպված է լինում երկրից հեռանալ իրեն մի կերպ դրսեւորելու համար: Այս է հայի անհարմարությունը նաեւ: Եթե Ազնավուրը ծնվեր, չասենք Երեւանում, որ դարասկզբին աննշմար, գավառական, միհարկանի քաղաք էր, այլ ծնվեր Անդրկովկասի մայրաքաղաք Թիֆլիսում, ինձ թվում է՝ ջեբկիր էր դառնալու իր ինքնաբացահայտման ու եռանդի պոռթկումներով կամ էլ, լավագույն դեպքում, ռեստորանային երգիչ ու հարբեցող: Սայաթ Նովան մեր միջնադարի հանճարներին հավասար հանճար էր, բայց այլանդակված, որովհետեւ երկիր չուներ, օտար թագավորի արքունիքում երգիչը իրավունք չուներ նույնիսկ այլազգիի սիրելու: Սայաթ Նովա երեւույթը մեզ համար շատ հատկանշական է: Փարաջանովն էլ նրան մի քիչ նմանություն ունի: Նա վերջին մոհիկանն էր՝ մեր ամբողջական տեսակի եղծված, փոփոխված, շուռումուռ տված ձեւը: Մաքուր վիճակում ու՞մ կարող ենք գտնել: Երեւի միայն Մաշտոցին, Խորենացուն, Եղիշեին: Նրանց ժամանակներում ամբողջական ինչ-որ բան կար, հետո սկսեց փշրվել-մանրանալ: Վիլյամ Սարոյանը Ամերիկայում էր, Շառլ Ազնավուրը՝ Ֆրանսիայում, Սայաթ Նովան՝ Թիֆլիսում, մերը չունեինք: Եթե Սայաթ Նովան Փարիզում լիներ, համաեվրոպական ճանաչում կունենար: Նա աշուղ չէր, հանրագիտակի նրա տաղանդը չէր կարող դառնալ հայի ամբողջական տաղանդ, որովհետեւ թիկունքում հայրենիք չուներ, հասարակություն ու արքա, քաղաքացի ու քաղքենի, իր միսն ու արյունը, իր լավն ու վատը, իր ազնիվն ու ստորը, իր խելոքն ու խենթը:

-Այսօր ունե՞նք այդ հայրենիքը:

-Այսօր էլ մեր հասարակությունն ամբողջական չէ: Մենք ամբողջական ազգ չենք: Ատաղձը, առանցքը չունենք: Հայաստանից փախչում ենք: Ղարաբաղից փախչում ենք: Մի ոտք դնելու տեղ ունենք, որ պիտի պահենք, ամրացնենք, բայց մերը, կարծես, մերը չէ: Պատմում են, որ Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիեւին Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելը ասել է. «Հայերն ի՞նչ էին ուզում: Ղարաբա՞ղը: Տայիք: Ուզու՞մ էին միացնել Հայաստանին, թող միացնեին, միայն թուրքերը Հայաստանից դուրս չգային»: Նրանք մեզնից լավ գիտեն մեզ: Լավ հասկացել են, որ մեր պորտը եվրոպաներում են կտրել՝ տնից-տեղից կտրված չափչփելու ենք աշխարհի ճամփեքը եւ մեզ ենք փնտրելու ուրիշների հայրենիքներում:    

***

Հարցրի՝ «Գրականություն եւ նկարչություն, Ձեր պարագայում ո՞րն է որին օգնում»:

-Որեւէ մեկը չի կարողացել համատեղել գրականությունն ու նկարչությունը:

-Միքելանջելոն հիանալի նկարում էր, աստվածային քանդակում, փառահեղ ճարտարապետ էր, հրաշալի սոնետներ էր գրում:

-Այո, Լեոնարդոն էլ էր գրում, բայց երկուսի գրականությունն էլ չի կարող համեմատվել մեկի քանդակագործության, մյուսի նկարչության հետ: Իրականում գեղանկարչությունն ու գրականությունը իրար շատ են խանգարում: Պատճառը գուցե բժիշկները ավելի ճիշտ բացատրեն:

-Ինչու՞ եք Դուք նկարում:

-Հանգստանալու համար: Ես ինձ նկարիչ չեմ էլ համարում:

***

Ձեր կարծիքով «ի՞նչն է բնորոշ 20-րդ դարի գրականությանը» հարցին Աղասի Այվազյանը 20-րդ դարավերջին՝1999-ի դեկտեմբերին, պատասխանեց.

-20-րդ դարը տարբեր ժողովուրդների համար տարբեր էր: Աշխարհում այսօր կան ժողովուրդներ, որոնց թվարկությունն ուրիշ է, որոնք ուրիշ ժամանակի մեջ են ապրում: Մեր 20-րդ դարն ուրիշ էր, եւ այսօր Հայաստանից հեռացող հայերը հեռանում են ոչ միայն երկրից, այլեւ՝ ժամանակից: Ժամանակների մեջ ուրիշ է եւ մեր գրականությունը: 20-րդ դարի հայ գրականության մասին կարող եմ ասել՝ եթե կար գրականություն, ազգային էր: Ազգային հողի վրա էին դրսեւորվում գրականության մեծագույն դեմքերը: Եղիշե Չարենցը 20-րդ դարի մեր գրականության այն ժայռն էր, որ մեզ կապեց անցյալի հետ ու ընդհանրապես դարձավ գրականության պատմության շարժիչը: Աշխարհի գրականության բուն շարժումները մենք քիչ իմացանք ու համարյա չմասնակցեցինք այդ շարժումներին՝ Ամերիկայից, Եվրոպայից մեզ հասնող տեղեկատվությունը միջնորդավորված էր ռուսների միջոցով եւ հաճախ ներծծված գաղափարախոսության «թույնով»:



Մենք լավ իմացանք Սարոյանին, իմացանք ամերիկյան գրականության մեծերին՝ Հեմինգուեյին, Ֆոլկներին, ամերիկացի դրամատուրգներին, իմացանք ֆրանսիացի աբսուրդիստներին՝ Իոնեսկո, Բեկետ… Մենք լրիվ ուրիշ խնդիրներ ունեինք: Եվ այդ խնդիրների մեջ խճճվեց ու կործանվեց մեր գրականությունը: Որովհետեւ եթե Չարենցը որպես կենսաբանական միավոր, որպես անհատ լիներ Ամերիկայում, ուրիշ դրսեւորում կունենար: Մեր շատ արվեստագետների ողբերգությունը դա է: Անհնար է մեր տարածքի, մեր պատմության, մեր մենթալիտետի սահմաններում դրսեւորվել այնպես, ինչպես դրսեւորվեց Վիլյամ Սարոյանը կամ ինչպես դրսեւորվում են եվրոպացի մտավորականները: Մեր անհատական ուժը շատ ավելի մեծ է, քան դրա պահանջը եւ հնարավորությունը: Այնուհանդերձ, 20-րդ դարը մեզ համար հաջող էր: Գուցե ոչ գրականության համար, որը ճնշված էր ու տեւականորեն խեղդված: Այլ մեր ինքնության, մեր երկրի, մեր պետականության:

***

2000-ի փետրվարի 18-ին՝ Անդրանիկ Օզանյանի աճյունի հայրենադարձման առիթով, իմ խնդրանքով նա իր վերաբերմունքը ձեւակերպեց ու թելադրեց հեռախոսով.

«Հաճախ ենք բարբառում հարցողական. «Այսքան խորթուբորդ ճանապարհներ, այսքան երկար անմիաբանություն, այսչափ ազգային ստորադասության բարդույթ, այսքան արհավրալից ժամանակներ, ինչպե՞ս է, որ կանք ու համառորեն ուզում ենք լինել… Այսքան աղմուկ ու ժխտողականություն, այսքան կիրք ու ցնծկոծում, այսչափ անեծք ու աղետ, այսքան գաղթ ու որբություն, ինչպե՞ս է, որ շարունակվում է մեր լինելությունը… Այսքան կարծրախոս ու անձնամատնիչ, այսքան շռայլ ու օտարամոլ, այսքան սիրահեղձ ու հեղձանախանձ, այսքան եսակենտրոն ու հոգեկորույս, ինչպե՞ս է, որ դեռ կանք ու ուզում ենք մնալ սեփական թանձրուկի մեջ հավիտյանս հավիտենից»… Ես մի պատասխան ունեմ. «Մեր մեջ գոյություն ունի կոպտակուռ մեջքահոռը, որի վրա են շարվում բյուրակերպ ողերը՝ խենթ ու խելոք, իրարամերժ ու պարադոքսալ, նուրբ ու անտաշ, պակասավոր ու հանճարեղ, մոլեռանդ ու զվարթամիտ, սրբացած ու մեղսակիր, հավատավոր ու դավաճան, համարձակ ու հեղհեղուկ… Եվ այդ ողնասյունը Անդրանիկի տեսակն է: Նույնիսկ նրա աճյունը ողնասյուն է դառնում մեզ համար, ինձ համար գոնե, որից կառչել եմ ամբողջ կյանքիս ընթացքում եւ կառչելու եմ ապագայում, ու նաեւ իմ վարանոտ կարողությամբ, որպես երախտապարտ, գեթ մի թեթեւ երանգ եմ ուզում հաղորդել նրան»:

***

Իմ վերջին հարցազրույցը նրա հետ 2001-ի փետրվարի 28-ին էր, «Երկրապահում»:
«Այս պահին ի՞նչն է ամենից շատ Ձեզ մտահոգում» հարցին նա պատասխանել էր.

-Ինձ միշտ մտահոգել է Հայաստանը, մեր վիճակը: Եթե ես լինեի 30 տարեկան, գուցե այլ մտահոգություններ լինեին, ես էլ ուրիշների նման մտածեի Ֆրանսիա, Ամերիկա գնալու մասին: Արկածախնդրություն իմ մեջ էլ կա, բայց Հայաստանն իմ կենտրոնն է: Ես ունեմ սիրտ, թոքեր, այլեւայլ օրգաններ, եւ ներսս նաեւ Հայաստան ունեմ՝ չգիտեմ՝ ինչ օրգան է:

-Ի՞նչ վիճակում է այսօր Ձեր ներքին Հայաստանը:

-Մենք միշտ սայրի ծայրին ենք եւ առանց փաստերի ոչինչ ասել չենք կարող:

-Առանց փաստերի ինչի՞ մասին չենք կարող խոսել:

-Հոկտեմբերի 27-ի դեպքերն ամբողջ երկիրն ափսեի պես շուռ տվեցին: Վազգեն Սարգսյան երեւույթն իմ երազանքն էր: Առաջին օրվանից եմ նրան հավանել: Իր ամեն ինչով: Պետական գործիչ լինել չի նշանակում սպիտակ գոգնոցով եւ մաքուր ձեռքերով ստորագրություններ դնել: Այդ տղան ինձ դուր էր գալիս: Ես նրան հավատում էի: Նա ճանապարհ էր ընտրել ու գնում էր: Երբ միացավ Կարեն Դեմիրճյանի հետ, ում որպես կոմունիստ չէի ընդունում, թեեւ կոմունիստների մեջ էլ լավ հայեր ու Հայաստանի համար օգտակար գործ անողներ եղել են, էլի ընդունեցի, որովհետեւ Վազգենն էր անում, սխալ չէր անի, ուրեմն էդպես էր պետք: Ես վստահում էի նրան: Նա հազվադեպ մարդկանցից էր: Ես էլի 100 տարի պիտի սպասեմ, որ Վազգեն հայտնվի Հայաստանում: Ժամանակին Նժդեհ կար, չէինք գնահատում, էսօր էլ Վազգենի գինը չգիտենք, բայց Նժդեհի կողքին կարող ենք դնել: Նույն մտածողությունը, նույն հոգեկանն ուներ: Իր գործը նա միայն ուղեղով չէր անում, նա էլ ուներ իմ ասած հավելյալ օրգանը: Քանի՞սն ունեն: Մի քանիսը միայն: Մնացածը նորմալ մարդիկ են, որ փախչում են Ամերիկա… Վազգենի վերջին ելույթը հեռուստատեսությամբ հիշու՞մ եք: Ես լուրջ վախեցա, որովհետեւ հասկացա, որ նա առանձնացավ բոլորից ու բոլորին ետին պլանում թողեց: Ու հասկացա, որ չեն թողնի, գլուխը կուտեն: Բայց չէի սպասում, որ էդպես՝ Ազգային ժողովում, տականքների ձեռքով:

-Չե՞ք վախենում, որ ոճիրն ու դատավարությունը մեզ, որ սկսել էինք միավորվել, միանականանալ, երկու բեւեռի բաժանեն:

-Մենք արդեն տրոհված ենք, արդեն խառնվել ենք իրար, արդեն կորցրել ենք մեր պատվանդանը: Որեւէ նորմալ հայ չէր կարող իրար չխառնվել: Որեւէ սպասելիք չունեմ դատավարությունից: Կեղծիքը շատ է լինելու: Իզուր են ժողովրդին հորդորում տանը մնալ: Ժողովուրդը պիտի փոթորկի ու պահանջի դատավարության արդարություն: Մի՞թե Հայաստանում ազնիվ մարդ չի մնացել: Մի՞թե ազնիվ դատավոր չի մնացել:

-Դուք պատրա՞ստ եք փողոց դուրս գալ ժողովրդի հետ:

-Ես հրապարակային խոսքի տաղանդ չունեմ, իսկ ժողովրդի կողքին ու ժողովրդի հետ կանգնելու եմ անպայման:   



-Անցյալի դասերից ու ապագայի հեռանկարից ելնելով՝ ի՞նչ կասեիք հայ զինվորին:
-Ինչու՞ պիտի ես ինչ-որ բան ասեմ հայ զինվորին կամ հայ ժողովրդին: Ժողովուրդն է ինձ ամեն օր մի բան ասում: Ես ամեն օր հանդիպում եմ ինձ նման մեկին, որ ունի իմ հիշողությունը, իմ սովորությունները, իմ ցանկությունները…Մեր հավաքական միտքն է մեզ պահում: Իզուր եք կարծում, որ մտավորական մեկը պիտի մի խելոք խոսք ասի ու ժողովուրդը շարժվի այդ խոսքով: 90-ականներից կրկնում եմ՝ մենք ունենք շանս եւ շարժումը սկսել ենք զրոյից: Մենք մենք էինք, մենք մեզ ունեինք, ուրիշ բան չունեինք, հող չունեինք, փող չունեինք: Ոտքներիս տակ միշտ օտար հող ենք ունեցել, օտար հողերի վրա ենք բարգավաճել: Հիմա ունենք մեր հողը, նույնիսկ այս արտագաղթի դեպքում առաջ շարժվելու շանս ունենք: Եթե չարեցինք… Ես պապերիս միշտ հայհոյում եմ: Մենք կարգին, հզոր պապեր չենք ունեցել:

-Վաղը Ձեր թոռն իր պապին չի՞ հայհոյելու:

-Իմ ամենասիրելի մարդկանցից են Խաչատուր Աբովյանն ու Ներսես Աշտարակեցին: Նրանք հայերի ոտքի տակ հող դրեցին: Երբեմն նեղանում եմ Մաշտոցից: Մաշտոցը երկիր ստեղծեց, ոչ միայն գիր տվեց ժողովրդին: Շատ քիչ ազգեր ունեն էսպիսի հանճարեղ լեզու: Բայց մեր ժողովուրդը չի ընդունում իր լեզուն՝ ինչ լեզվով ասես կխոսի ու արհամարհանքով կնայի իր լեզվին, ոնց որ իրենը չլինի: Մաշտոցը մեզ լեզու տվեց ու դատապարտեց պետություն ունենալու: Նա չլիներ, հիմա հայ չէինք լինի: Սիրով կհիշեինք պատմական Հայաստանը, կուսումնասիրեինք՝ ինչպես Եգիպտոսի պատմությունն ենք ուսումնասիրում, Պարսկաստանի, շումերների, աքադների: Դե հիմա ասեք՝ մեզ պահողները լավությու՞ն են անում, թե՞ վատություն: Գուցե իմ թոռն էլ դժգոհի, որ իրեն հայ եմ պահել: Որ հայերեն գրում է, ոչ ոք չի կարդում, խոսում է, ոչ ոք չի լսում: Ինքն էլ կհեռանար ու կհիշեր, որ եղել է Հայաստան… 2000 տարի մենք իրար չենք սիրում: Ռուսին սիրում ենք, ֆրանսիացուն սիրում ենք, վրացուն սիրում ենք, նույնիսկ թուրքին ենք սիրում, հային չենք սիրում: Միասնությունը մեր իրար սիրելն է, իրարից չփախչելը: Մենք փախչում ենք իրարից ու միշտ փախել ենք իրարից: Ես լավատես եմ, բայց մեջս մեծ վախ կա, ես չեմ ուզում փախչել, թեպետ ինձ զգում եմ եվրոպացի եւ շատ օտար եմ Հայաստանում, իմ գրականությունն էլ օտար է: Հայի գծերը ես տառապագին փնտրում եմ իմ մեջ ու գտնում եմ խորքում: Ամենակարեւորը սիրելն է:  Ու կա ճշմարտությունը, որ սիրո ընկերն է:

-Այսօր նահանջի՞, թե՞ վերադարձի գրականություն ենք ստեղծում:

-Կա մեծ մշակույթ, գրականությունը չէ, երաժշտությունը չէ, ճարտարապետությունը չէ, պետականության մշակույթն է՝ ամենաբարդ մշակույթը, որ ստեղծում է մնացած մշակույթները: Մենք չունենք այդ մեծ մշակույթը: Մենք ստեղծում ենք մեծ գրականություն, մեծ երաժշտություն, մեծ ճարտարապետություն, բայց առանձին-առանձին, որ չեն դառնում մեծ մշակույթ, որն ունի կոմպոզիցիա, արխիտեկտոնիկա: Ունի հեղինակ: Ռուսաստանն ունեցավ իր մեծ մշակույթի հեղինակին, ունեցավ Պետրոս Մեծ, որ ստեղծեց ժողովուրդ, ստեղծեց քաղաքներ, ստեղծեց լեզու, Պուշկին ստեղծեց, եւ հետո եկավ նոր Ռուսաստանը: Խոսքը պետականության մշակույթի մասին է, որ այսօր չկա, յուրաքանչյուրը ստեղծում է իր ուզածը, քաղաքականություն է խաղում:

-Ո՞րն է ճշմարտությունը:

-Հայաստան պիտի ստեղծենք: Հողը պիտի պահենք: Այս շանսը եթե չօգտագործենք, երբեք նման շանս չենք ունենա: Մենք կանգնած ենք հողը կորցնելու շեմին: Իմ հույսն աշխարհի կազմակերպվածության վրա է: 100 տարի առաջ էսպես չէր, 50 տարի առաջ էլ էսպես չէր: Աշխարհը հիմա շատ է կազմակերպված:

-Իսկ եթե կազմակերպված աշխարհը մեզ կազմակերպված ուտի՞:

-Հույս ունեմ, որ աշխարհի կազմակերպվածության մեջ կարող ենք խուսանավել եւ չկորցնել մեր հողը: Կարեւորը հողը չկորցնելն է, որովհետեւ դուրսը դատարկություն է: Առաջ կարծում էի, որ կենտրոններ կան, գրողներ կան, ուժեր կան՝ հայկական, ոչ օտար, եւ աշխատում են մեր պետական մշակույթի համար: Բայց «Հայությունը» hրատարակելիս համոզվեցի, որ ինչ կա, այստեղ է, կենտրոնը մենք ենք,  մենք վերացանք, հայությունը կվերանա: Իսկ կենտրոնը հողն է, հողը պահպանել է պետք:

- Պետրոս Մեծը ստեղծեց նոր Ռուսաստան, մեր հեղինակին ինչքա՞ն եք սպասելու:

- Մենք հեղինակներ ունեցել ենք: Ես այսօր այսքան կոտրված եմ, որովհետեւ Վազգենը հեղինակ էր: Նրա նույնիսկ սխալը հեռանկար ունեցող սխալ էր՝ այսօրվա մեջ էր սխալ, վաղը ճիշտ էր դառնալու: Մենք էլի կունենանք հեղինակներ, կարեւորը դիմանալն է, ժամանակի մեջ մեզ չկորցնելը: Կարեւորը, կրկնում եմ, հողը պահելն է, հողի վրա է հայը հայ մնալու:

***

Նա վախճանվեց 2007-ի նոյեմբերի 21-ին, 82 տարեկանում, Երեւանում: Այդին Մորիկյանի ու ծնողներիս մոտ գնալիս՝ անցնում եմ նրա կողքով ու ամեն անգամ մի քանի րոպե կանգնում եմ՝ փորձելով հիշողությանս մեջ վերականգնել նրա ձայնը: Չի ստացվում՝ ձայնը անկրկնելի է: Մենք բոլորս անկրկնելի ենք, ոմանք՝ նաեւ անփոխարինելի են: Աղասի Այվազյանի գրականությունը մեծ ու անմարդաբնակ տարածք է այսօր, որ կարիք ունի բնակեցման՝ մենք ունենք ու չենք զգում, որ ունենք հայաբնակ համաշխարհային գրականություն… Գուցե այն պատճառով, որ մենք չսովորեցինք զգալ մեր հողը ու հողի իմաստը:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: