Ներկայացնում ենք Հենրիխ Բյոլի հիմնադրամի կայքում հրապարակված Չենգիզ Աքթարի Reckoning with the Armenian Genocide. The Politics of Memory in Turkey հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Չենգիզ Աքթար
Օսմանյան դարաշրջանի եւ ժամանակակից թուրքական քաղաքականության միջեւ գաղափարների եւ գործելակերպի կապը ուշագրավ է, երբ խոսքը վերաբերում է հիշողության քաղաքականությանը։ Ժամանակն ասես կանգ է առել՝ այնքան զարմանալի եւ անփոփոխ են նմանությունները։ Պատճառն այն է, որ հիմքերը նույնն են՝ անձեռնմխելի եւ անխոցելի, քանի որ թաքցնում են մեծ հանցագործություն՝ օսմանյան հայերի ցեղասպանությունը եւ դրա հետեւանքները, որոնք ներառում են բոլոր ոչ մահմեդական քաղաքացիներին, ինչպես նաեւ ոչ թուրք եւ ոչ սուննի խմբերին։
Հանցագործությունը կարծես մեղավոր չունի, անանուն է։ Այն մնում է անպատիժ, բոլորի կողմից միտումնավոր մոռացված։ Բայց դրա ուրվականը ամենուր է՝ ոչ միայն երկնքում, այլեւ ներկառուցված է ժամանակակից թուրքական պետական կառույցում։ Դրա կործանարար ուժը ֆենոմենալ է, գրեթե գերբնական։ Դա հակադարձ արդարադատություն է, պատժիչ՝ այն իմաստով, որ ցեղասպանությունից մեկ դար անց Թուրքիան ապշեցուցիչ աստիճանի հյուծված եւ ապաինստիտուցիոնալացված է։ Թվում է՝ անպատիժ հանցագործությունը հանգեցրել է անուղղակի կատարսիսի, որի միջով ո՛չ օսմանյան, ո՛չ էլ թուրքական պետությունը պատրաստ կամ ի վիճակի չէ անցնել։
Մնում է այն հարցը, թե արդյո՞ք Թուրքիան, որն այժմ գտնվում է բարոյական, հասարակական, տնտեսական եւ քաղաքական անկման վիճակում, վերջապես կկարողանա նայել իրեն հայելու մեջ եւ քննել իր խիղճը՝ փրկվելու հիմնադիր չարիքից, մաքրագործելու իր հոգին եւ էությունը։
Եթե այո, ապա անհրաժեշտ է հիմնվել քաղաքացիական հասարակության կողմից վերջին տարիներին կատարված հիշողության վերականգնման նորարարական աշխատանքի վրա, որն առայժմ լռեցվել է, քանի որ հիմնադիր հանցագործության բացահայտումն անիրագործելի է թվում։ Ցանկացած նման փորձ կարող է մարտահրավեր լինել ազգի հիմնակմախքին։
Այնուամենայնիվ, վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում հիշողության ջինը դուրս է եկել շշից եւ բացահայտել Օսմանյան կայսրության ժողովուրդների միջեւ հաշտեցման դժվարին ուղիները։ Բարեբախտաբար, հիշողությունը պահպանելու այս ջանքերը, որոնք սկիզբ են առնում քաղհասարակությունից, կշարունակվեն։
Ուսումնասիրենք Թուրքիայի բազմաթիվ պարադոքսներն ու երկընտրանքները, որոնք բխում են նրա հիշողության հանգույցներից։
1. Ժամանակակից Թուրքիան եւ թուրքական ազգը ստեղծվել են աղետի, այն է՝ ուշ Օսմանյան կայսրության ոչ մահմեդական համայնքների էթնո-կրոնական զտման եւ ոչնչացման վրա։
Օսմանյան կայսրությունը հիմնականում փլուզվեց իմպերիալիզմից եւ աշխարհաքաղաքացիությունից ազատագրվել ձգտող եւ նոր ձեւավորվող պետությունների հարվածներից։ Սկսած 1821 թվականի հույների ապստամբությունից՝ Բալկանների եւ Եգիպտոսի տարբեր էթնիկ խմբեր, եվրոպական մեծ տերությունների ռազմական աջակցությամբ, պատերազմի միջոցով հաջողությամբ ստեղծեցին իրենց սեփական ազգային պետությունները։
Լուսանկարը` REUTERS
Թուրքերը, որոնք վերջինն էին, որ փորձեցին ստեղծել իրենց ազգային պետությունը, ազգային ոգու կարիք ունեին։ Այն պետք էր հորինել՝ օսմաններից ժառանգած պետության գոյատեւումն ապահովելու եւ ազգային պետությունների նոր դաշինքի մաս մնալու համար։ Այս պետությունը պետք է կառուցվեր լավագույն հիմքի վրա, որը կմիավորի ազգային նախագծի հնարավոր մասնակիցներին։
Ցավոք, ուշ Օսմանյան կայսրությունում չկար որեւէ գաղափար, որը կմիավորեր մեծամասնությանը՝ բացի մահմեդական կրոնից (ակնհայտորեն սուննիական), որը համապատասխանում էր այս չափանիշին. չկար ո՛չ էթնիկ պատկանելություն, ո՛չ լեզու, ո՛չ պատմություն, ո՛չ մշակույթ, ո՛չ էլ մաքսային միություն (Zollverein), ինչպես գերմանական միության դեպքում։
Այսպիսով, նոր պետությունը, որի ազգայնական գաղափարախոսների հիմնական կապող ուժը կարող էր լինել միայն իսլամը, չէր կարող եւ չպետք է ընդուներ կամ հանդուրժեր ոչ մահմեդականներին։ 1894 թվականին հայերի առաջին զանգվածային սպանդով սկսված էթնո-կրոնական զտումները տեւեցին երեսուն տարի՝ մինչեւ 1924 թվականը, երբ դրանք «պսակվեցին» Հունաստանի հետ բնակչության փոխանակմամբ՝ կրոնական հիմքի վրա։
Ի վերջո մոտ երեք միլիոն օսմանցի, ապա թուրք քաղաքացիներ, որոնք 1920-ական թվականներին կազմում էին Թուրքիայի բնակչության մոտ քսան տոկոսը, ոչնչացվեցին տարբեր ձեւերով՝ ցեղասպանություն, ջարդ, բռնի արտագաղթ եւ բնակչության փոխանակում։ Նրանք հայեր էին, հույներ, հրեաներ եւ ասորիներ։
2. Պարադոքսալ կերպով՝ հիմնադիր չարիքին հաջորդած ընդհանուր անկումայնությունը, որը մեկ դարից ավելի օգնել էր կառուցել ազգ, տնտեսություն, սոցիալ-քաղաքական էթիկա, քաղաքականություն եւ մշակույթ, քայքայիչ ազդեցություն ունեցավ, որն այժմ կազմալուծում է թուրքական պետականությունը: Այս կազմալուծումը, ըստ էության, անցյալի վայրագությունների համար պատժիչ արդարադատություն է: Այս իրավիճակը հաղթահարելու եւ ապաքինվելու համար անհրաժեշտ է աշխատել համազգային հիշողության հետ:
Մյուս կողմից Ցեղասպանության եւ այլ վայրագությունների ճանաչումը որպես պետության հիմնադրման գործողություններ թվում է նպատակաբանական առումով անհնար, քանի որ դա համարժեք է պետության հիմքերը կասկածի տակ դնելուն: Երկընտրանքը թվում է անհաղթահարելի:
Մենք գիտենք, որ այն պետությունները, որոնք չեն ճանաչել իրենց անցյալի վայրագություններն ու անարդարությունները, դատապարտված են ապրել դրանց ուրվականների հետ եւ անընդհատ վճարել դրա գինը՝ որքան էլ ուշացած եւ անուղղակի դա լինի:
Անշուշտ, Օսմանյան կայսրության եւ Թուրքիայի նկատմամբ պատժիչ արդարադատությունը չի կիրառվել: Թուրքիան չի ունեցել իր «Նյուրնբերգը»: Միակ բացառությունը 1919 թվականի ռազմական հանցագործությունների դատարանն էր Ստամբուլում, որն այդ պահին օկուպացված էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի հաղթողների կողմից։ Այս դատավարությունները որեւէ ազդեցություն չունեցան արդարադատության վրա. դատապարտվեց ընդամենը երկու պաշտոնյա, եւ նրանց մահապատիժը ի կատար ածվեց։ Ընդհակառակը, իրենց համաքաղաքացիների դեմ կատարված հանցագործությունների մեղավորները անպատիժ մնացին զանգվածային կոտորածի համար եւ վայելեցին նյութական օգուտները։ Նույնիսկ երկու պատժված պաշտոնյաները հետմահու արդարացվեցին, իսկ նրանց ընտանիքները անշարժ գույք ստացան։
Բայց արդյո՞ք նրանք իսկապես անպատիժ մնացին։ Կարելի է ենթադրել, որ պետության կողմից հովանավորվող երեսուն տարվա (1894-1924) լայնածավալ հանցագործությունները հատուցվեցին այլ կերպ. դրանք խեղաթյուրեցին ամբողջ քաղաքական համակարգը, պետությունը եւ հասարակությունը։
Ինչպե՞ս այլ կերպ բացատրենք, որ Թուրքիան՝ ոչ հեռու անցյալում տարածաշրջանի ծագող աստղը, վերածվեց դժոխքի։ Մի՞թե այն դարավոր անճշտմարտությունից բխող անեծքից տառապող երկիր չէ։ Մի՞թե դա դագաղներից զրկված տղամարդկանց եւ կանանց, սեփական հողի վրա զոհված անզեն հայերի, Պոնտ-Էվքսինի (Սեւ ծովի) հույների եւ ասորիների անեծքը չէ։ Մի՞թե ժամանակակից Թուրքիայի բնակիչների հոգին չեն փոթորկում արդեն հարյուր տարի իրենց երկնքում սավառնող ուրվականները, որոնց կողքին հույների եւ ասորիների, իսկ ավելի ուշ՝ ալեւիների եւ քրդերի ստվերներն են. հայրենակիցների, որոնց բաժին հասավ դառը ճակատագիրը։
Լուսանկարը` REUTERS
Անհնար է թվում, որ ազգային պետությունը, որը հիմնադրվել է իր քաղաքացիների քսան տոկոսի ոչնչացմանը հանգեցրած վայրագությունների վրա՝ առանց կատարվածի համար որեւէ պատասխանատվություն ստանձնելու, կարողանա շարունակել բնականոն գործել։
Սոցիալ-քաղաքական էթիկայի տեսանկյունից անպատիժ հանցագործությունները, մի կողմից, հանգեցրել են անպատասխանատվության եւ անթափանցիկության հանրային նորմի, իսկ մյուս կողմից՝ անբարոյականության, մոռացության եւ հարցերի բացակայության մշակույթի։ Այս օրինաչափությունները դարձել են սոցիալական վարքագծի գերիշխող առանձնահատկություն, քաղաքական եւ սոցիալական էթիկայի գործելակերպ։ Դրանք թափանցել են պետական համակարգ՝ պետության, հասարակության եւ անհատների կյանք, թեեւ նրանք դա չեն գիտակցում։ Անպատժելիության սովորույթի եւ դրա հետեւանքով առաջացած բոլոր աղավաղումների շնորհիվ է, որ ներկայիս ռեժիմը կլեպտոկրատիայի եւ գործադիր իշխանության գերկենտրոնացման օգնությամբ մի քանի տարվա ընթացքում կարողացավ ստեղծել աննախադեպ ինստիտուցիոնալ եւ բարոյական գերեզմանոց։
Մակրոտնտեսական մակարդակում ոչ մահմեդական քաղաքացիների անհետացման հետ մեկտեղ վերացավ նաեւ ոչ մահմեդական բուրժուական դասը, նրա արտադրական եւ առեւտրային հմտությունները, ինչպես նաեւ աշխատանքի տնտեսական բաժանումը։
Պատմական առումով պետության կողմից ոչ մահմեդական քաղաքացիների ունեցվածքի եւ կապիտալի բռնագրավումն ու թալանումը դարձան ազգային տնտեսության հիմքը։ Սակայն կողոպուտը սարսափելի հետեւանքներ ունեցավ պետական համակարգի համար. շորթման եւ թալանման մշակույթը դարձավ սովորական, որը հաճախ արդարացվում էր նվաճման օրենքով (ջիհադ), որը թույլ է տալիս թալանը։
Կարճ ասած՝ պետական համակարգը, որն անպատիժ մնաց իր համաքաղաքացիների դեմ կատարված զանգվածային հանցագործության համար՝ առանց որեւէ պատասխանատվության, մեղքի, ամոթի, հաշվետվողականության եւ հիշողության, ի վիճակի է մարսել պակաս նշանակություն ունեցող ցանկացած ապագա չարիք։
Կատարսիսը պարզապես ինքնավերլուծություն կամ հետահայաց զղջում չէ, այլ պետական համակարգի ընդհանուր ապաքինման նախադրյալ։ Ավելի ու ավելի ակներեւ է, որ առանց դրա Թուրքիան չի կարողանա հաշտվել հայերի, հույների, քրդերի կամ որեւէ այլ ազգի հետ, եւ ամենից առաջ՝ ինքն իր հետ՝ «սոցիալական պայմանագրի» տեսքով՝ այս խոսվածքի լավ իմաստով։ Հիշողության հանգույցը քանդելը պարտադիր պայման է։
3. 2000-ականների սկզբին քաղաքացիական հասարակության փոքր մասը առաջին անգամ ձեռնարկեց հիշողության վերականգնման կառուցողական աշխատանք, սակայն հիմնադիր չարիքը կանխեց գործընթացի ընդլայնումը։
Այս հազարամյակի սկզբին արդարացի էր հարցը՝ արդյո՞ք Թուրքիան ստեղծելու է նոր պատում 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի ցավագին պետականաշինության ընթացքում կատարված ցեղասպանության եւ այլ հանցագործությունների մասին. լեզու, որը կներառեր ոչ միայն զոհերին, այլ կհարթեր ճանապարհը թուրքերի եւ նրանց օսմանյան հայրենակիցների միջեւ համատեղ հիշողության համար։
Էական, հետեւողական եւ տեւական լինելու համար հիշողության հետ աշխատանքը պետք է լինի հասարակական շարժման մաս, ինչը կապահովի օրենսդիրների վրա ազդելու կարողությունը՝ նախանշելով նրանց գործողությունները։
Այս համատեքստում թուրքական քաղաքականությունը հիշողության նկատմամբ երեք էական բնութագիր ունի։
Նախ, պետությունը չի կարող ապաքինել ամնեզիայով տառապող Թուրքիայի հասարակությունը, որը նա լոբոտոմիայի է ենթարկել՝ անցյալը լռեցնելու նպատակով։
Երկրորդ, օսմանյան եւ ավելի ուշ թուրքական հասարակության լայն շերտեր կամավոր ընդունել են իշխանությունների կողմից պարտադրված մոռանալու գործընթացը՝ զոհերի ունեցվածքի կողոպուտը հետադարձ ուժով օրինականացնելու համար։ Երբեմն նրանք եղել են էթնիկ զտումների զինված թեւը, ինչպես Կենտրոնական եւ Արեւելյան Անատոլիայում, ինչպես նաեւ Սեւ ծովում: Պատահական չէ, որ թուրքերենում «հայ» կամ «էրմենի» բառը վիրավորանք է:
Եվ երրորդը, ինքնավերլուծությունը իմաստ ունի միայն այն դեպքում, եթե արմատավորված է հասարակության մեջ, ինչն, անկասկած, ավելի արդիական է Թուրքիայում, քան նմանատիպ անցյալ ունեցող այլ երկրներում:
Այս օրինաչափության վառ օրինակ է Գերմանիայի դաշնային կանցլեր Վիլի Բրանդտի 1970 թվականի ներողությունը՝ Վարշավայի գետտոյի հուշարձանի առջեւ ծնկի իջած, որը անտարբերությամբ ընդունվեց այն Գերմանիայի կողմից, որը պաշտոնապես պատասխանատու էր նացիստական հանցագործությունների համար, ավելին՝ շատ ակտիվ էր նացիստական անցյալի մասին պարտադիր կրթության հարցում: Նույն զսպվածությունը նկատվեց Բեռլինում հրեական թանգարանի կառուցման ժամանակ, որը բուռն հանրային վեճեր առաջացրեց: Նմանապես նախկին Արեւելյան Գերմանիան, որտեղ նացիստական հանցագործությունները թաղված էին գիտական սոցիալիզմի կապարե վերմակի տակ, դեռեւս դժվարությամբ է հաշտվում իր անցյալի հետ եւ շատ ավելի խոցելի է նացիզմի ուրվականների նկատմամբ, քան Արեւմտյան Գերմանիան։
Լուսանկարը` REUTERS
Եվրամիությանը միանալու ձգտմանը համահունչ՝ Թուրքիայում 2000-ականների սկզբին ի հայտ եկան հիշողության քաղաքականության հետ կապված մի շարք նախաձեռնություններ՝ բացառապես քաղաքացիական հասարակությունից։ Ստորեւ ներկայացված է դրանց ոչ սպառիչ ընտրանին։
Նշանակալի օրինակ է 2011 թվականի նոյեմբերին հանցագործության վայրերից մեկում՝ քրդական Դիարբեքիր քաղաքում անցկացված պատմական համաժողովը՝ «Դիարբեքիրի եւ շրջակայքի տնտեսական եւ սոցիալական պատմությունը 1838-1938 թվականներին» թեմայով, որը միավորեց զոհերի եւ հանցագործների թոռներին՝ համատեղ հիշողությունը ոգեկոչելու համար։ Դրան հաջորդեց 2012 թվականի նոյեմբերին Մարդինում նույն թեմայով մեկ այլ համաժողովը, որի կենտրոնում ասորիներն էին։
Անհատական հիշողության անվան տակ շատ քաղաքացիներ սկսեցին փորփրել իրենց ընտանիքների պատմությունը՝ հայտնաբերելու կամ վերագտնելու ոչ մահմեդական նախնիներին, որոնք կամավոր կամ բռնի կերպով իսլամ էին ընդունել, կամ որբերին, որոնց ծնողներն ու ընտանիքի արական սեռի անդամները կոտորվել էին։ Դարավոր լռության ավարտը արձանագրվեց վկայությունների բազմաթիվ գրքերում։
Հանրային եւ կոլեկտիվ հիշողության առումով բազմաթիվ օրինակներից մեկը 2008 թվականի ներողության արշավն էր, որը պատիվ եմ ունեցել նախաձեռնելու։ Համացանցում դեկտեմբերի 15-ի կոչը, որին միացան մոտ 350 մտավորականներ եւ հասարակական կարծիք ձեւավորողներ, 32,454 ստորագրություն հավաքեց։ Այս համատեքստում պետք է նշել նաեւ Ցեղասպանության հանրային հիշատակի միջոցառումները, որոնցից առաջինը տեղի ունեցավ 2010 թվականի ապրիլի 24-ին Ստամբուլում՝ բաց երկնքի տակ։
2005 թվականին՝ 1955 թվականի սեպտեմբերի 6-ից 7-ը Ստամբուլի բոլոր ոչ մահմեդական փոքրամասնությունների ջարդերի հիսուներորդ տարելիցին, առաջին անգամ կազմակերպվեցին հանդիպումներ, հիշատակի եւ տարբեր այլ հանրային միջոցառումներ։ 2014 թվականին միջազգային կոնֆերանս անցկացվեց՝ նվիրված Ստամբուլից հույների արտաքսման հիսունամյակին։ «Ցեղասպանություն» բառի հրապարակային օգտագործումը դեռեւս անուղղակիորեն արգելված էր քրեական օրենսգրքով, բայց ավելի ու ավելի լսելի էր դառնում։
Ինչ վերաբերում է մշակութային եւ կրոնական հիշողությանը, հիմնականում տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից իրականացվել են բազմաթիվ վերակառուցման նախագծեր՝ հայկական հուշարձանների եւ շինությունների (Աղթամարի Սուրբ Խաչ, Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս, Կայսերիի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Ստամբուլի Սուրբ Որդվոց Որոտման), ինչպես նաեւ հունական (Սումելայի վանք) եւ հրեական (Էդիրնեի Մեծ սինագոգ) սրբավայրերում։
Սեւ ծովի ափին գտնվող Սումելայի հունական վանքի նման պաշտամունքի վայրերում պատարագներ են մատուցվել՝ գրեթե մեկ դար անց առաջին անգամ։
Ստամբուլի հայ եւ հույն ճարտարապետների մասին շրջիկ ցուցահանդեսներ են կազմակերպվել երկրով մեկ եւ արտասահմանում։
Այսպիսով ռեկորդային ժամանակում կոտրվել են գրեթե բոլոր տաբուները՝ թույլ տալով մարդկանց ազատորեն խոսել իրենց հիշողությունների մասին։
Սակայն այսօրվա ազատասպան միջավայրում այս բոլոր միջոցառումները ոչ այնքան հեռավոր անցյալի մաս են կազմում։ Բավական է հիշել 2021 թվականի ապրիլի 24-ի ժխտողական պոռթկումը, որից առաջ նախագահ Բայդենը կոտորածները նկարագրեց «ցեղասպանություն» բառով, եւ ողբալ 180 աստիճանի շրջադարձի համար։
Այնուամենայնիվ, ինձ թվում է, որ «ջինը շշից դուրս է եկել» ու երբեք չի վերադառնա, իսկ Թուրքիայի քաղհասարակությունը չի հանձնվի՝ ինչ էլ որ լինի, ճշմարտությունը բացահայտելու, իր հիշողությունը վերականգնելու, ինչպես նաեւ իր ոգին ու երկրի ապագան փրկելու համար։ Մի օր, գուցե...
Լուսանկարը` REUTERS
Այսօր փաստն այն է, որ ձախողումը չափազանց շոշափելի է, եւ հիմնադիր չարիքը խոչընդոտում է դրա ծագման հնագիտական հետազոտությանը: Հունարեն μνησικακία (վրդովմունք, վիրավորանք) իմաստով՝ հիմնադիր չարիքը քայքայում է հանրային գիտակցությունը: Սակայն պարադոքսալ կերպով որքան քիչ է Թուրքիան իմանում ցեղասպանության եւ այլ վայրագությունների մասին, որքան ավելի է փորձում անտեսել դրանք, այնքան ավելի նողկալի է դառնում այդ փաստը՝ այն աստիճան, որ երբ աշխարհի մնացած մասը պնդում է թուրքական տաբուի ճիշտ հակառակը, ճշմարտությունը «ազատագրվում» է:
4. Այսօր հարցն այն է, թե արդյոք հնարավոր է հասնել խոր կատարսիսի: Ի՞նչ կարող է Թուրքիան անել իր ներքին եւ արտաքին «ես»-երը հաշտեցնելու համար: Էթնո-կրոնական զտման պատճառով քաղաքակրթական կորստի գիտակցությունը կարող է խթանել անցյալի որոնումները եւ նպաստել հիշողության վերականգնման ջանքերին:
Չնայած տարածաշրջանում կատարսիսը մոտ ապագայի գործ չէ, կարեւոր է դրա մասին մտածել հիմա: Հայոց ցեղասպանությունը մնում է Անատոլիայի պատմության խոր, ընդհանուր ողբերգություն, որը շատ գյուղերում դեռեւս հիշում են որպես ավերիչ եւ աննախադեպ կորուստ: Հարուստ եւ կենսունակ քաղաքակրթության ոչնչացումը երկարատեւ հետք թողեց: 1915 թվականի ապրիլի 24-ի իրադարձությունները, երբ նշանավոր հայ մտավորականները ձերբակալվեցին Կոստանդնուպոլսում, նշանավորեցին այս սեւ պատմության սկիզբը եւ մնում են կորսվածի հզոր խորհրդանիշ:
Կարեւոր է նաեւ խորհել վերապրածների դիմադրողականության եւ նրանց մշակութային ու ինտելեկտուալ ներդրման մասին այն երկրներում, որտեղ նրանք ապաստան գտան: Չնայած ջանքերին՝ Թուրքիայում նկատելիորեն բացակայում է Անատոլիայում ցեղասպանության տնտեսական եւ մշակութային հետեւանքների վերաբերյալ համապարփակ ակադեմիական աշխատանքը: Վերապրածների վկայությունները կարեւորագույն պատկերացում են տալիս, սակայն Թուրքիայում գիտական աշխատանքները հաճախ անտեսել են ցեղասպանության ավելի լայն ազդեցությունը: Շատ դեպքերում Թուրքիայի տնտեսական պատմությունը սկսվում է զրոյից՝ 1923 թվականին Հանրապետության հիմնադրումից, եւ անտեսվում է 19-րդ դարի ծաղկող, նշանակալի եւ բարդ տնտեսական կյանքը, որը կտրուկ ավարտվեց։
Ցեղասպանություն հասկացությունը բավարար չէ ամբողջ Անատոլիային վերաբերող խելագար որոշման բոլոր հետեւանքները ըմբռնելու համար։ Ամեն դեպքում, այս հասկացությունը բավարար չէ բացատրելու համար, թե ինչ տեղի ունեցավ հետագայում։
Այն պահից, երբ հայկական աղետի պատմությունը որոշ իմաստով արմատախիլ արվեց, արտահանվեց եւ վերակենդանացավ Թուրքիայից սահմաններից դուրս եւ տարածվեց ամբողջ աշխարհում սփյուռքի կողմից, այն կորցրեց իր պատումի մի մասը. այն այլեւս չի պատմում Անատոլիայի մասին 1915 թվականից հետո: Այս իմաստով համատեղ հիշողությունը, թերեւս, ներառված է աղետի մեջ, որը ներառում է «ընթացքում» եւ «հետո»։ Հնարավոր է՝ Մեծ Եղեռն կամ Մեծ Աղետ անվանումը պետք է վերանայվի եւ վերաիմաստավորվի համատեղ հիշողության հիման վրա՝ գերազանցելով բառագիտության մեջ ցեղասպանության սկզբնական իմաստը։
«Ցեղասպանություն» եզրույթը, որի բացարձակ վախ է առաջացնում, եւ այսօրվա այլասերման միջեւ եղած անդունդը նույնքան լայն է, որքան Ստամբուլում պետական իշխանությունների կողմից իրենց հայ քաղաքացիներին տեղահանելու եւ ոչնչացնելու հիվանդագին որոշման եւ Անատոլիայում տեղի ունեցած ահռելի մարդկային ողբերգության միջեւ եղած անդունդը։
Լուսանկարը` REUTERS
Ցեղասպանության զոհերի եւ հանցագործների միջեւ անթիվ աղոտ գոտիներ կան։ Ճակատագրերը բազմազան են. շատ հայեր ստիպված փոխել են իրենց ինքնությունը՝ գոյատեւելու համար, ոմանք իսլամ են ընդունել եւ մնացել մահմեդական, մյուսները փրկել են իրենց հայ հարեւանների կյանքը, իսկ բոլոր ողջ մնացածները տուժել են ցեղասպանության հետեւանքներից, ինչպես նշվել է վերեւում։ Աղետը նաեւ նրանց է վերաբերում։
Ընտանեկան եւ անհատական պատմությունները, որոնք հայտնաբերում են Թուրքիայի նոր պատմական հետազոտությունները, ամեն օր բացահայտում են Անատոլիայում տեղի ունեցած աղետի նոր չափերը։ Դրանք վկայում են աղետի մասին, որը ցեղասպանությունից անդին է։ Եթե ցեղասպանության ճանաչումը արդարության հարց է, ապա Աղետի ուսումնասիրությունը, իր հերթին, ընդգրկում է տառապանքի ավելի մեծ ոլորտը: Հետևաբար` այն կարող է օգնել ժամանակակից պետությանը ըմբռնել քաղաքակրթության կորստի չափը եւ խրախուսել հիշողությունը վերականգնելու հետագա աշխատանքները:
Հիշողության հետ կապված աշխատանքներ անհրաժեշտ են կոտորված եւ տեղահանված մյուս բոլոր էթնիկ խմբերի եւ ժողովուրդների համար, որոնք զոհ են դարձել տարածաշրջանում ի հայտ եկող պետություններին, որոնք նախատեսված էին միատարր լինելու համար: Մեռնող Օսմանյան կայսրության քաղաքացիների եւ դրա իրավահաջորդ Թուրքիայի միջեւ հաշտեցման ուղին, անշուշտ, այստեղ է։
Հիշողության վերականգնումը վտանգավոր է Թուրքիայի հիմքերի գոյատեւման համար, բայց այս ամենը հաշվի առնելով՝ այն պարտադիր է՝ փրկելու երկիրը բարոյական, մարդկային, քաղաքական եւ սոցիալական քայքայումից:
Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
Կարծիքներ
Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում: