Ներկայացնում ենք War on the Rocks պարբերականում հրապարակված Լեոնիդ Ներսիսյանի եւ Սերգեյ Մելքոնյանի Escaping Russia’s backyard: Armenia’s strategic defense shift հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Սերգեյ Մելքոնյան, պատմական գիտությունների թեկնածու, վերլուծաբան, APRI Armenia-ի գիտաշխատող

Լեոնիդ Ներսիսյան, APRI Armenia-ի ռազմական վերլուծաբան և հետազոտող

Այսօր Հայաստանն այլեւս չի համարվում «Ռուսաստանի հետնաբակը», ինչպես վերջին երեք տասնամյակներում էր։ Ռուսաստանի՝ Ուկրաինա ներխուժման եւ 2020 թվականի Երկրորդ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի արդյունքում Հայաստանի պաշտպանական եւ անվտանգության քաղաքականությունը փոխվում է։ Այս ռազմավարական վերադասավորումը պատմական հնարավորություն է ընձեռում Հայաստանին վերաիմաստավորել իր աշխարհաքաղաքական դերը, հեռանալ Մոսկվայի ազդեցության գոտուց եւ մոտենալ արեւմտյան դաշնակիցներին։

Այս տեղաշարժի լույսի ներքո Միացյալ Նահանգներն ու Եվրամիությունը պետք է Հայաստանին ավելի մեծ ռազմական աջակցություն տրամադրեն՝ նպաստելով Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային կայունությանը: Այդպիսով արեւմտյան տերությունները թույլ չեն տա Ռուսաստանին վերականգնել իր վերահսկողությունը եւ կվիճարկեն Ադրբեջանի միակողմանի ռազմական ճնշումը:

Նման աջակցությունը կնպաստի նաեւ Հայաստանի ռազմական բարեփոխումներին եւ կօգնի դառնալ տարածաշրջանային անվտանգության ինքնաբավ դերակատար։

Անցյալ գնումներ

Հայաստանը սկսեց ակտիվ զենք գնել 2016 թվականին՝ Ադրբեջանի հետ քառօրյա պատերազմից հետո։ Այս հակամարտությունը, որի ընթացքում Բաքուն ռազմական գերազանցություն ցուցադրեց՝ ներմուծելով իսրայելական արտադրության հարվածային եւ հետախուզական անօդաչու թռչող սարքեր, ստիպեց Երեւանին պայմանագիր կնքել իր այն ժամանակվա ռազմավարական դաշնակցի՝ Մոսկվայի հետ: Որպես Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության անդամ՝ Հայաստանը կարող էր զենք գնել ներքին գներով, իսկ բանակի համապատասխանեցումը ռուսական չափանիշներին պարզեցրեց սարքավորումների ինտեգրումը։ Ի նշան աջակցության՝ Մոսկվան տրամադրեց 200 մլն դոլարի վարկ՝ Հայաստանին հնարավորություն տալով ձեռք բերել ԲՄ-30 «Սմերչ» եւ ՏՕՍ-1Ա «Սոլնցեպյոկ» բազմակի արձակման հրթիռային համակարգեր, «Իգլա-Ս» մարդատար շարժական հակաօդային պաշտպանության համակարգեր, «Ավտոբազա-Մ» էլեկտրոնային հետախուզական համակարգ եւ այլ զինամթերք։

Պաշտպանունակությունն ուժեղացնելու նպատակով Հայաստանը վերը նշված վարկային գծից դուրս Ռուսաստանից գնեց «Իսկանդեր-Է» հրթիռային համակարգեր: Մինչ 2020-ի պատերազմը Հայաստանը ձեռք էր բերել նաեւ չորս Սու-30ՍՄ կործանիչներ, թեեւ դրանք չունեին ժամանակակից ավիացիոն զինամթերք։ Պատերազմից առաջ մեկ այլ կարեւոր ձեռքբերում էին Tor-M2KM հակաօդային պաշտպանության համակարգերը: Այս գնումները պետք է լայնածավալ էսկալացիայի դեմ զսպող գործոն լինեին։

2010-2020 թվականներին, բացի ռուսական սպառազինությունից, Հայաստանը Հորդանանից ստացավ 35 «Օսա» հակաօդային պաշտպանության համակարգ եւ 40 մլն դոլարի պայմանագիր կնքեց Հնդկաստանի հետ չորս ժամանակակից «Swathi» հակահրետանային ռադարների համար, որոնք մատակարարվեցին 2021-ին: 2011-2020 թվականներին Ռուսաստանին բաժին էր ընկել Հայաստանի հիմնական սպառազինությունների ներմուծման 94 տոկոսը։

Պատերազմի հետեւանքները

2020 թվականի Երկրորդ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը զգալիորեն փոխեց ուժերի հավասարակշռությունը տարածաշրջանում։ Հայաստանը մեծ կորուստներ կրեց, որոնց թվում, ըստ բաց Oryx բլոգի, 255 տանկ, 71 հետեւակի մարտական մեքենա, 250 քարշակային հրետանի, 29 ինքնագնաց հրետանային միավոր, 84 բազմակի հրթիռային համակարգ եւ 39 հակաօդային պաշտպանության համակարգ (ներառյալ մեկ S-300 դիվիզիոն եւ երկու Tor-M2KM համալիր), ինչպես նաեւ հարյուրավոր այլ զինատեսակներ: Չնայած լուրջ ապացույցներ կան, որ այս թվերն ուռճացված են, Հայաստանի զինված ուժերը ակնհայտորեն կարողությունների կորուստ են կրել։

Պատերազմի արդյունքում ինքնահռչակ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը կորցրեց 1994 թվականից ի վեր վերահսկվող տարածքի 70 տոկոսը, իսկ մնացած տարածքում տեղակայվեցին ռուս խաղաղապահներ։ Երեւանը Մոսկվային խնդրեց ռազմական հենակետեր ստեղծել հայ-ադրբեջանական նորաստեղծ սահմանին՝ խոցելի դարձնելով Երեւանը, որն այլեւս Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության երաշխավորը չէր: Ըստ 2020-ի նոյեմբերի 10-ի հայտարարության՝ նոր ստատուս-քվոն նախատեսում էր, որ Հայաստանն իր տարածքով հաղորդակցություն է ապահովելու Ադրբեջանի համար։ Սա Բաքվի հաջորդ ռազմավարական նպատակն է, որին աջակցում է Թուրքիան. ստանալ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը»՝ Հայաստանի տարածքով իր էքսկլավի հետ ուղիղ ցամաքային կապը, որը կվերահսկվի Ռուսաստանի ԱԴԾ սահմանապահ զորքերի կողմից:

Ադրբեջանը ռազմավարական դաշինք ձեւակերպեց Թուրքիայի հետ, որի հրամանատարական մակարդակով ներգրավվածությունը վճռորոշ էր 2020-ի պատերազմում։ 2021-ի հունիսին Բաքուն եւ Անկարան ստորագրեցին Շուշիի հռչակագիրը՝ պաշտպանական պայմանագիր, որը ներառում է փոխօգնության դրույթներ կողմերից մեկի վրա հարձակման դեպքում: Նրանց նպատակներից մեկն էլ Հայաստանի տարածքով ցամաքային ճանապարհ բացելն է։ Ադրբեջանը, օգտագործելով իր ռազմական, տնտեսական եւ քաղաքական առավելությունը, շարունակեց միակողմանի զիջումներ պարտադրել Հայաստանին, 2021-ի էսկալացիայի ժամանակ հայկական տարածքներ գրավեց, 2022-ի սեպտեմբերին երկօրյա ինտենսիվ մարտերի ընթացքում ձեռք բերեց սահմանի երկայնքով ռազմավարական բարձունքներ, իսկ 2024-ին Տավուշում հայ-ադրբեջանական սահմանի մի հատվածի «սահմանագծում եւ սահմանազատում» իրականացրեց ռազմական ճնշման ներքո։

Վերջին սրացումները բացահայտեցին Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության շրջանակներում Ռուսաստանի անվտանգության մեխանիզմների անարդյունավետությունը։ Թեեւ 2020-ի պատերազմը կազմակերպության պատասխանատվությունից դուրս էր, հետագա հարձակումները պետք է արձագանք ստանային, քանի որ ուղղակիորեն Հայաստանի դեմ էին: Հայաստանը աստիճանաբար հեռացավ ՀԱՊԿ-ից՝ սառեցնելով իր անդամակցությունը եւ փոխարենը ընտրելով ԵՄ-ի դիտորդական առաքելությունը, որը ներկայում բաղկացած է 209 հոգուց եւ մանդատ ունի մինչեւ 2025-ի փետրվարը։

Նոր շուկաների որոնում

Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ ռազմաքաղաքական համաձայնագրերի վերանայումը բխում է ոչ միայն նրանց դաշինքի նվազող ազդեցությունից, այլեւ գործող պայմանագրերով սպառազինություն եւ ռազմական տեխնիկա չմատակարարելուց: 2021-ի օգոստոսին Հայաստանն ու Ռուսաստանը Մոսկվայում զենքի մատակարարման նոր համաձայնագիր ստորագրեցին, որի արժեքը եւ պայմանները չմանրամասնվեցին։ ՀՀ ԱԺ պաշտպանության հանձնաժողովի նախագահ Անդրանիկ Քոչարյանը 2023-ին բացահայտեց, որ պայմանագրի արժեքը 400 մլն դոլար էր։ Ռուսական զենքի մատակարարման վերաբերյալ քննարկումներն ակտիվացան 2022-ի աշնանը՝ Հայաստանի վրա հարձակումից հետո։ Մեկ տարի անց՝ 2023-ի նոյեմբերին, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ Հայաստանը Ռուսաստանին վճարել է զենքի համար, բայց այդպես էլ այն չի ստացել։

Առաջարկվեցին տարբեր լուծումներ, այդ թվում՝ արդեն իսկ վճարված միջոցների օգտագործումը Հայաստանի պարտքի մի մասը դուրս գրելու համար։ Սակայն այս առաջարկները չլուծեցին հիմնական խնդիրը. Հայաստանը մնաց Ադրբեջանի ռազմական ճնշման ներքո՝ չստանալով սպառազինությունը, որի համար վճարել էր: Իրավիճակը վատթարացավ ռուս-ուկրաինական պատերազմի բռնկումից հետո եւ Հայաստանին դրդեց զենքի այլ շուկաներ փնտրել: Իրադարձությունների այս շրջադարձն ընդգծում է, որ ադրբեջանական ճնշմանը դիմակայելու համար Հայաստանն այլընտրանքային ռազմական մատակարարումներ գտնելու հրատապ կարիք ունի:

Հնդկաստան

2022 թվականից սկսած Հնդկաստանը դարձավ Հայաստան ռազմական տեխնիկայի ամենամեծ մատակարարը։ Մեր գնահատականներով, որոնք հիմնված են լրատվամիջոցների արտահոսքի վրա, պայմանագրերի ներկայիս փաթեթը գերազանցում է 1,5 մլրդ դոլարը։ Պատվերը ներառում է այնպիսի համակարգեր, ինչպիսիք են 245 մլն դոլար արժողությամբ Pinaka բազմակի արձակման հրթիռային համակարգը, 72 միավոր 155 միլիմետրանոց MARG-155 ինքնագնաց հրացանները, 155 միլիոն դոլար արժողությամբ 90 միավոր 155 միլիմետրանոց առաջադեմ քարշակային հրետանային համակարգերը, 720 մլն դոլարի Akash «երկիր-օդ» հրթիռները, 41 մլն դոլարի «Զեն» հակադրոնային համակարգերը, լիցենզավորված արտադրության «Konkurs-M» հակատանկային հրթիռները եւ այլ զինամթերք։

Լուսանկարը` ՀՀ պաշտպանության նախարարություն