Ներկայացնում ենք Carnegie հիմնադրամի կայքում հրապարակված Թոմաս դե Վաալի Armenia and Azerbaijan: A Fragile Peace Process հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Թոմաս դե Վաալ

Մեկ տարի առաջ Ադրբեջանը գրավեց երկար ժամանակ վիճելի Լեռնային Ղարաբաղը՝ վտարելով ողջ հայ բնակչությունը, եւ այժմ Երեւանի հետ հարաբերություններում գրեթե բոլոր խաղաքարտերը Բաքվի ձեռքում են: Այդպես է 2020 թվականի պատերազմից ի վեր:

Ղարաբաղի երկար ու ողբերգական պատմությունը բազմաթիվ բաց վերքեր է թողել: Ադրբեջանը բացահայտ ագրեսորն էր 2023 թվականին, սակայն երկարատեւ հակամարտության ընթացքում Բաքվի ռազմական գործողությունը երկու կողմերի կողմից իրականացված էթնիկ զտումների ցիկլի վերջին փուլն էր:

Հարց է մնում է, թե արդյո՞ք այսքան դառնություններից հետո Հայաստանն ու Ադրբեջանը կարող են կարգավորել հարաբերությունները։ Ադրբեջանը հմտորեն օգտվեց ուկրաինական տարածք ներխուժելուց հետո ի հայտ եկած բազմաբեւեռ աշխարհի դինամիկայից՝ քաղելով Ղարաբաղում իր ռազմական հաղթանակի եւ Հայաստանից Ռուսաստանի ռազմավարական նահանջի օգուտները: Բաքուն գրեթե չի վճարել իր ռազմական գործողությունների համար, փոխարենը ստացել նոյեմբերին կայանալիք կլիմայի COP-29 համաժողովում տասնյակ երկրների հյուրընկալելու պատիվը:

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը շարունակում է մնալ հիմնական դատավորն ու որոշում կայացնողը, եւ նա մի շարք տարբերակներ ունի: Նա կարծես չի շտապում ու ժամանակ է շահում: Նա չի մեղմացրել իր հռետորաբանությունը հայերի նկատմամբ. շարունակում է խոսել 1990-ականների Ադրբեջանի տառապանքների մասին եւ կրկնել այն պնդումը, որ Հայաստանն իրականում «Արեւմտյան Ադրբեջան» է:

Հայերի համար Լեռնային Ղարաբաղի վերջը մարդասիրական աղետ էր, որի ժամանակ 100,000 մարդ կորցրեց իր տունը, եւ նշանավորեց հայաբնակ հողի կորուստ, որը հետեւանքները կզգան բազում սերունդներ: Այնուամենայնիվ, այն միջազգային մակարդակով պակաս ուշադրության արժանացավ, քան պետք էր՝ Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի պատերազմի եւ Իսրայել-Գազայի պատերազմի պատճառով: Աշխարհը բավականին արագ անցավ այլ հարցերի:

Անգամ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հաճախ չի բարձրացնում Ղարաբաղի հարցը: Նա հասկացնում է, որ իր թիվ մեկ առաջնահերթությունը Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորող համաձայնագրի ձեռքբերումն է: Նրա հաշվարկով՝ Հայաստանի Հանրապետությունը չի կարող գոյատեւել եւ ազատվել Ռուսաստանից վտանգավոր գերկախվածությունից, եթե առաջնահերթությունը չտա «իրական», այլ ոչ «պատմական» Հայաստանին եւ գործարք չկնքի իր հակառակորդների հետ: Ուստի վերջին տարում նա մի շարք զիջումներ արեց Ադրբեջանին՝ գործարք ապահովելու նպատակով:

Խաղաղության բանակցություններում առայժմ լռություն է: Առաջիկա մի քանի ամիսներին Ալիեւը կսպասի, թե ինչպես կանցնի Բաքվում COP-ի գագաթնաժողովը, ինչպիսին կլինի ԱՄՆ ընտրությունների արդյունքը եւ ինչ կարող է ակնկալել Ռուսաստանից, Թուրքիայից եւ ԵՄ-ից:

Վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում Ալիեւը բարձրացրել է նոր խնդիր. նա Հայաստանից պահանջում է փոխել Սահմանադրությունը՝ հիմք ընդունելով Հայաստանի 1990 թվականի Անկախության հռչակագիրը, որն իր հերթին վերաբերում է 1989-ին ընդունված բանաձեւին, որը հռչակում է Հայաստանի եւ Ղարաբաղի միությունը: Անկախ նրանից, թե ինչ հիմք ունի այս պնդումը, Հայաստանի որեւէ ղեկավարի համար շատ դժվար կլինի անցկացնել սահմանադրական հանրաքվե, որը թելադրված է Ադրբեջանի կողմից:

Միջազգային դիվանագիտությունը նույնպես բավականին անաղմուկ է: 1990-ականներից ի վեր արեւմտյան դիվանագետների երկու սերունդ է չարչարվել՝ փորձելով միջնորդել հակամարտության կարգավորումը: Բայց արդեն մեկ տարուց ավելի բանակցությունները երկկողմանի են: 2023-ի ամառվանից սկսած ԵՄ-ն ուղղակիորեն չի միջնորդել կողմերի միջեւ, հիմնականում այն պատճառով, որ Ադրբեջանը Ֆրանսիային մեղադրել է հայկական կողմին սատարելու մեջ:

Լուսանկարը` ՀՀ կառավարություն

Լուսանկարը` ՀՀ կառավարություն