Մեդիամաքսը՝ «ԱՐԻ գրականության հիմնադրամի» հետ համագործակցությամբ, ներկայացնում է «Գալուստ Կիւլպէնկեան թարգմանական մատենաշար» նախագծի շրջանակում լույս տեսած գրքերը:

Այսօր ներկայացնում ենք մի հատված Միշել Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտությունը» (Michel Foucault, L’archéologie du savoir) գրքից եւ Նազարեթ Կարոյանի մեկնաբանություն-հոդվածը:

Նազարեթ Կարոյան

Միշել Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտությունը» գրքից ներկայացվող սույն հատվածը վերցված է վերջին՝ «Եզրակացություն» բաժնից։

Բաժինն ամբողջությամբ, ինչպես նաեւ «Ներածություն» բաժնի վերջին երկու պարբերությունը փիլիսոփան գրել է երեւակայական երկխոսության, բանավեճի ձեւաչափով։ Ֆուկոն իր մտքի մեջ իբրեւ ընդդիմախոս ունենալով գաղափարների պատմությունն ու պատմաբանին եւ գրքի ողջ երկայնքով շարունակ ընդգծելով այն տարբերությունը, որ գոյություն ունի, մի կողմից,  գաղափարների պատմության շրջանակում կատարվող նկարագրության եւ, մյուս կողմից, այն վերլուծության միջեւ, որ ինքն է անում, եզրակացության մեջ առաջինը «խոսելու» իրավունքը ընձեռում է իր հենց այդ երեւակայական ընդդիմախոսին։  

Այս գրության մեջ չի տեղավորվում՝ ուստիեւ մի կողմ թողնենք այն հարցը, թե ինչու էր նա հենց գաղափարների պատմությունն ընդունում իբրեւ իր մշակած գիտակարգի հակառակորդը, որոնք էին դրա հետ իր ընդդիմության խորքային պատճառները եւ անդրադառնանք հնարավոր այն պատճառներին, որոնք ստիպել են նրան գրքի վերջում բանավեճի տեսքով բացահայտել այդ ընդդիմությունը։ Միմյանց հակասող այդ պատճառները երկուսն են՝ մեկը հղացական, մյուսը ջատագովական։ Ըստ այդմ, Ֆուկոն, մի կողմից, կասկածի տակ է դնում եւ, ի թիվս այլ հասկացությունների, վիճարկում է նաեւ աշխատություն եւ «հեղինակ» հասկացությունները։ Բայց միաժամանակ գիտակցելով իր այդ տեսակետի  արմատական լինելը, նա նահանջի տեղ է թողնում իրեն, եւ տեղավորվում այնպիսի բաց մի դիրքում, որտեղ իր մտադրությունը որոշակի չէ։ Կարճն ասած նա, մի կողմից ձգտում է, որ իր միտքը, լինելով հանդերձ ձեւակերպված, միաժամանակ չլինի իրենը, չպատկանի իրեն եւ առանձնանա իրենից։ Մյուս կողմից նա պատրաստ է վճռականորեն պաշտպանելու արմատական (կամ խիստ որոշակի) այդ անորոշությունը, եւ փնտրել-գտնելով ամենատարբեր մեծ ու փոքր հիմնավորումներ, ամեն գնով փորձում է ցույց տալ այդ անորոշության անխուսափելիությունը։  

Միշել Ֆուկոն

Լուսանկարը` Camera Press

Ահա այս վճռականությունն է, որ բաց տեսքով ի հայտ է գալիս եզրակացության մեջ։ Իր երեւակայական ընդդիմախոսին վերագրած հարցադրումների մեջ ամփոփելով հնարավոր ու անհնարին բոլոր այն հակաճառությունները, որ կարող էին ծագել իր վերլուծության կապակցությամբ եւ դրանց տալով կանխարգելիչ պատասխաններ՝ Ֆուկոն, ասես, ձգտում է մի  կողմից, պահպանել իր դիրքը իբրեւ այդ դիրքը կառուցող, իսկ մյուս  կողմից հղացական առումով շարունակում է մերժել հեղինակի անձը իբրեւ սուբյեկտ։ Կհարցնենք՝ եթե մերժում է հեղինակի անձը, ինչո՞ւ եւ ինչպե՞ս պահպանում իր դիրքը, կամ ի՞նչն է պահպանում իր այդ դիրքի մեջ։ Այս հարցերի պատասխանը, թերևս, կարելի է գտնել Ֆուկոյի մի ելույթում, որը տեղի է ունեցել իր գրքի տպագրության նույն տարում, 1969 թվականին կազմակերպված մի քննարկման ժամանակ։ Այդ ելույթի մեջ, որը կրում էր «Ի՞նչ է հեղինակը» խորագիրը, Ֆուկոն առաջ է քաշում իրենից բաղադրյալ բառակապակցություն ներկայացնող մի հասկացություն, «հեղինակ-գործառույթ»։ Փիլիսոփան հետեւաբար, ելակետ ունենալով այդ հասկացությունը, հեղինակին վերապահում է ոչ թե էական, այլ օժանդակ մի դեր։ Ֆուկոն կարծում է, որ որեւէ մի գրության հեղինակը իր հեղինակածի հետ կապված է զուտ գործողության, այդ բանը կատարած լինելու հանգամանքով, եւ այդ գործի կամ աշխատության պարունակածը, որքան էլ որ նա իբրեւ անձ ցանկանա, որեւէ ձեւով չի հանդիսանում զուտ իր մտքի ու մարդկային այլ հանգամանքների (դիցուք զգացմունքների կամ անգիտակցականի) արգասիքը։ Այդքանով է սահմանափակվում «հեղինակ-գործառույթի» միջամտության տիրույթը։ Ռոլան Բարտը, ըստ էության, Ֆուկոյի վերոնշյալ տեքստի ի հայտ գալուց դեռ մեկ տարի առաջ գրած իր կարճ, բայց տարողունակ ու թերեւս ամենահայտնի «Հեղինակի մահը» էսսեում, արդեն իսկ խոսում է նույն այդ գործառույթի մասին՝ առաջարկելով «հեղինակ» բառի փոխարեն գործածել «գրիչ» (scripteur) հասկացությունը։

Ֆուկոյի համար, ուստի,  գրությունը ոչ այլ ինչն է քան լեզվական արարքների արգասիք, մարդը կամ հեղինակի անձը չէ, որ խոսում է այդտեղ, այլ այդ մարդու կամ հեղինակի անձի միջոցով լեզուն ու նրա բյուրեղացած կառուցվածքներն են, որ արտահայտվում են։ Սրանք են, որ թելադրում ու արտադրում են իմաստը որեւէ մի խոսքի՝ գրավոր լինի այն, թե՝ բանավոր։ «Շատերն անկասկած, ինչպես ես, գրում են, որպեսզի այլեւս դեմք չունենան» - գրում է Ֆուկոն գրքի Ներածության վերջին պարբերության մեջ՝ եւ այնուհետեւ ավարտում իր ասելիքը. «Մի՜ հարցրեք, թե ով եմ ես, ինձ մի՜  ստիպեք մնալ նույնը. Քաղաքացիական կացության բարոյախոսություն է դա. այդ բարոյախոսությունն է ղեկավարում մեր ինքնության թղթերը։ Թող նա մեզ ազատ թողնի, երբ խոսքը վերաբերում է գրելուն»:

***

Հատված Միշել Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտությունը» գրքից

- Այս գրքի ողջ երկայնքով փորձել եք, լավ թե վատ, առանձնանալ «ստրուկտուրալիզմից» կամ այն բանից, ինչը սովորաբար նկատի է առնվում այդ բառով։ Պարծեցել եք, որ չեք օգտագործում ո՛չ դրա մեթոդները, ո՛չ էլ հղացքները, որ չեք կատարում հղումներ լեզվական նկարագրության ընթացակարգերին, որ չունեք ձևայնացման ոչ մի մտահոգություն։ Բայց այդ տարբերությունները՝ ի՞նչ են նշանակում դրանք։ Եթե ոչ` որ ձախողել եք գործի դնել ինչը դրական է կառուցվածքային վերլուծություններում, այն խստությունը և ապացուցողական արդյունավետությունը, որ դրանք ունեն։ Եթե ոչ՝ որ տիրույթը, որը փորձել եք քննարկել, չի հանդուրժում այս տեսակի ձեռնարկները, և որ նրա ճոխությունը չի դադարում խուսափել սխեմաներից, որոնց մեջ այն շրջափակել էիք կամենում։ Եվ անկաշկանդ քողարկել եք ձեր անզորությունը մեթոդով, և մեզ ներկայացնում եք հիմա որպես բացահայտորեն մտածված մի տարբերություն անհաղթահարելի այն տարածությունը, որը ձեզ պահում է և միշտ կպահի հեռու իսկական կառուցվածքային վերլուծությունից։

 

Որովհետև ձեզ չի հաջողվել մեզ խաբել։ Ճիշտ է, դատարկությունը, որ ձեր չօգտագործած մեթոդներն են թողել, փութացիք լցնել մի ամբողջ շարք հասկացություններ, որոնք, թվում է թե, խորթ են լեզուներ, առասպելներ, գրական գործեր կամ հեքիաթներ նկարագրողների կողմից այժմ ընդունված հղացքներին: Խոսեցիք կազմավորումների, դրականությունների, գիտելիքի, ճառաբանական գործածությունների մասին. մի ողջ սպառազինություն եզրույթների` եզակիությունը և հրաշալի զորությունները որոնց հպարտ էիք ընդգծել յուրաքանչյուր քայլին։ Բայց ստիպված կլինեի՞ք արդյոք հորինել այդքան տարօրինակություններ, եթե ձեռնամուխ եղած չլինեիք արժևորելու ստրուկտուրալիզմի որոշ հիմնարար թեմաներ մի տիրույթում, որը դրանց համար անհաղթահարելի էր, - և անգամ այնպիսիք, որոնք նրա առավել վիճելի կանխադրույթներն են և առավել կասկածելի փիլիսոփայությունը: Ամեն ինչ ընթանում է այնպես, ասես վերլուծության ժամանակակից մեթոդներից ուշադրության էիք արժանացրել ոչ թե փորձական և լուրջ աշխատանքը, այլ երկու կամ երեք թեմա, որոնք ավելի շատ արտարկումներ են դրանց մեջ, քան անհրաժեշտ սկզբունքներ։

Ահա այսպես կամեցել եք կրճատել չափումները, որոնք հատուկ են ճառաբանությանը, անտեսել նրա հատկորոշ անկանոնությունը, թաքցնել այն, ինչ կարող է նախաձեռնողականության ու ազատության առումով ենթադրել, փոխհատուցել այն անհավասարակշռությունը, որ հիմնում է լեզվի մեջ. դուք կամեցել եք նորից փակել այդ բացվածքը։ Ձգտել եք լեզվական ինչ-որ մի ձևի նման գործը գլուխ բերել առանց խոսող ենթակայի, կարծել եք, թե կարող եք ճառաբանությունը մաքրել մարդաբանական իր բոլոր հղումներից և արծարծել այնպես, ասես այն երբեք չէր բանաձևվել որևէ մեկի կողմից, ասես այն չէր առաջացել առանձնահատուկ հանգամանքներում, ասես այն երբեք չէր հատվել պատկերացումներով, ասես այն ոչ մեկին չէր դիմում։ Վերջապես, դրա նկատմամբ կիրառել եք համաժամանակության սկզբունք. հրաժարվել եք ընդունել, որ ճառաբանությունը, ի տարբերություն գուցե լեզվի, գլխավորապես պատմական է, որ այն բաղկացած է ոչ թե հասանելի տարրերից, այլ իրական ու հաջորդական իրադարձություններից, որ այն չի կարելի վերլուծել տարածման իր ժամանակից դուրս։

- Իրավացի եք. ես անտեսել եմ ճառաբանության անդրազանցությունը, նկարագրելիս ես հրաժարվել եմ այն հղել մի ենթակայականության, չեմ արժևորել, առաջին հերթին և որ կարծես թե ընդհանուր ձևը լիներ, նրա տարաժամանակյա բնույթը։ Բայց այս ամենի վերջնանպատակը պահելը չէր լեզվի տիրույթից այն կողմ հղացքներ ու մեթոդներ, որոնք նրանում փորձարկվել էին։ Եթե ես խոսել եմ ճառաբանությունից, ամենևին էլ դա չեմ արել, որ ցույց տամ, թե լեզվի մեխանիզմներն ու գործընթացները դրանում ամբողջականորեն են պահպանվում, այլ, ավելի շուտ, որպեսզի բանավոր կատարումների թանձրության մեջ երևան հանեմ վերլուծության հնարավոր մակարդակների բազմազանությունը, որպեսզի ցույց տամ, որ լեզվական (կամ մեկնաբանական) կառուցման մեթոդների կողքին կարելի էր հաստատել ասույթների, դրանց ձևավորման ու ճառաբանությանը հատուկ օրինաչափությունների յուրօրինակ մի նկարագրություն։ Եթե կասեցրել եմ խոսող ենթակային վերաբերող հղումները, չեմ արել, որպեսզի բացահայտեմ կառուցման այն օրենքները կամ ձևերը, որոնք նույն ձևով կկիրառվեին բոլոր խոսող ենթակաների կողմից, չեմ արել, որպեսզի խոսեցնեմ համընդհանուր մեծ ճառաբանությունը, որն ընդհանուր կլիներ մի ժամանակաշրջանի բոլոր մարդկանց համար։ Ընդհակառակը, ես դա արել եմ, որպեսզի ցույց տամ, թե որոնք էին տարբերությունները, ինչպես էր հնարավոր, որ ճառաբանական միևնույն գործածության ներսում մարդիկ խոսեին տարբեր առարկաներից, ունենային հակադիր տեսակետներ, կատարեին հակասական ընտրություններ: Ես դա արել եմ նաև, որպեսզի ցույց տամ, թե ճառաբանական գործածություններն ինչով էին տարբերվում միմյանցից: Կարճ ասած, ես դրանով կամեցել եմ ոչ թե բացառել ենթակայի խնդիրը, այլ որոշել դիրքերն ու գործառույթները, որոնք կարող էր ենթական զբաղեցնել ճառաբանությունների բազմազանության մեջ։ Վերջապես, դուք դա կարողացաք արձանագրել. ես չեմ ժխտել պատմությունը, ես առկախ եմ պահել փոփոխության ընդհանուր ու դատարկ կատեգորիան, որպեսզի երևան հանեմ տարբեր մակարդակների փոխակերպումներ: Ես մերժում եմ ժամանակայնացման միաձև մի նախատիպ, որպեսզի նկարագրեմ յուրաքանչյուր ճառաբանական կազմավորման վերաբերյալ կուտակման ու բացառման ու վերագործունացման նրա կանոնները, ածանցման՝ նրան հատուկ ձևերը, զանազան հաջորդականությունների շուրջ նրա կցորդման յուրահատուկ եղանակները։

Ես չեմ կամեցել այսպիսով երկարաձգել իր օրինակարգ սահմաններից այն կողմ կառուցապաշտ ձեռնարկը։ Եվ հեշտությամբ պատշաճն կհատուցեք ինձ, որ նույնիսկ մեկ անգամ չեմ գործածել «կառույց» եզրը Բառեր և իրերում։ Բայց խնդրեմ՝ մի կողմ թողնենք իրոք «ստրուկտուրալիզմի» վերաբերյալ այդ բանավեճերը: Դրանք մի կերպ են հիմա քարշ տալիս իրենց գոյությունը բնագավառներում, որոնք լքված են դրանց ուսումնասիրողների կողմից: Այդ պայքարը, որ կարող է օգտակար եղած լինել, այժմ տարվում է միայն հտպիտների ու չարչիների կողմից։

- Որքան էլ կամենաք խույս տալ բանավեճերից, խնդրից չեք խուսափի։ Քանի որ այդ խնդիրը ստրուկտուրալիզմի պատճառով չէ, որ ունենք։ Հոժար ենք ճանաչելու դրա ճշգրտությունը, դրա արդյունավետությունը. երբ խոսքը լեզվի, առասպելաբանության, ժողովրդական զրույցների, պոեմների, երազների, գրական գործերի, գուցե՝ ֆիլմերի վերլուծության մասին է, կառույցային նկարագրությունը հայտնաբերում է առնչություններ, որոնք առանց նրա հնարավոր չէր լինի առանձնացնել: Այն թույլ է տալիս որոշել կրկնվող տարրերն իրենց հակադիր ձևերով և անհատականացման չափորոշիչներով, այն թույլ է տալիս նաև հաստատել կառուցման օրենքներ, փոխակերպման համարժեքություններ ու կանոններ։ Ու հակառակ որոշ վարանումների, որոնք նկատելի էին սկզբում, այժմ առանց դժվարության ընդունում ենք, որ մարդկանց լեզուն, անգիտակցականը, երևակայությունը ենթարկվում են կառույցի օրենքներին։ Բայց ինչը մերժում ենք բացարձակապես, հենց այն է, ինչ դուք եք անում. որ կարելի է վերլուծել գիտական ճառաբանությունները իրենց հաջորդականությամբ, առանց դրանք հղելու կազմիչ գործունեության պես մի բանի, առանց ընդունելու - մինչև իսկ երկմտանքի մեջ - բացվածքը նախնական մի նախագծի կամ հիմնարար մի նպատակաբանության, առանց վերագտնելու խորունկ անընդհատությունը, որը կապում է դրանք միմյանց և հասցնում է մինչև այն կետը, որտեղից կարող ենք դրանք կրկին ըմբռնել: Բանն այն է, որ կարելի է, այսպիսով լուծել բանականության լինելությունը և ձերբազատել մտածողության պատմությունը որևէ ենթակայական ցուցիչից։ Եկեք նեղացնենք բանավեճը. ընդունում ենք, որ կառուցման տարրերն ու կանոնները վկայակոչելով՝ կարելի է, այո՛, խոսել լեզվի մասին ընդհանրապես, - այն լեզվի մասին, ժամանակի ու տարածության առումով հեռավոր, որ առասպելների լեզուն է, կամ, վերջին հաշվով, այն մի փոքր օտարոտի հեռավոր լեզվի մասին, որ մեր անգիտակցականի կամ մեր գործերի լեզուն է: Բայց մեր գիտելիքի լեզուն, այն լեզուն, որով խոսում ենք այստեղ և հիմա, կառույցային այդ ճառաբանությունն ինքնին, որը մեզ թույլ է տալիս վերլուծել այդքան ուրիշ լեզուներ, այդ մեկը, իր պատմական թանձրության մեջ, համարում ենք անզեղչելի։ Դուք չեք կարող, այնուամենայնիվ, մոռանալ, որ այդ լեզուն է, նրա դանդաղ ծագումը, մինչև այսօրվա վիճակին բերած նրա մշուշոտ այդ կայացումն է պատճառը, որ այլ ճառաբանությունների մասին կարելի է խոսել կառույցների առումով: Այդ լեզուն է, որ մեզ տվել է դրա հնարավորությունը և իրավունքը, դա է այն կույր բիծը, որից ելնելով մեր շուրջը գտնվող իրերը հարմարվում են, ինչպես դրանք տեսնում ենք այսօր։ Խաղալ տարրերի հարաբերությունների, անընդհատությունների հետ, երբ խոսքը հնդեվրոպական լեգենդները կամ Ռասինի ողբերգությունները վերլուծելու մասին է, մենք դա ընդունում ենք: Հրաժարվել, որքան հնարավոր է, խոսող ենթակայի հարցադրումից, սա էլ ենք ընդունում դեռևս, բայց մենք վիճարկում ենք, որ, ելնելով այդ հաջողված փորձերից, կարելի է մեզ վերապահել վերլուծությունը հետ մղելու իրավունք, որպեսզի վեր բարձրանանք մինչև ճառաբանության այն ձևերը, որոնք այն դարձնում են հնարավոր, և խնդրականացնել նույնիսկ այն վայրը, որտեղից այսօր խոսում ենք։ Պատմությունը այն վերլուծությունների, որտեղ ենթակայականությունը խույս է տալիս, թաքուն է պահում սեփական անդրազանցությունը։

Միշել Ֆուկոյի դիմանկարը

 

- Ինձ թվում է, որ հենց այդտեղ է (և շատ ավելի, քան ստրուկտուրալիզմի ծամծմված հարցում) իրոք բանավեճի և ձեր դիմադրության կետը։ Թույլ տվեք ձեզ ասել, թե ինչպես հասկացա ձեր քիչ առաջվա ճառաբանությունը՝ խաղով անշուշտ, քանի որ լավ գիտեք, առանձնահատուկ հակում չունեմ դեպի մեկնաբանությունը։ «Անշուշտ, ասում էիք լռելյայն, այսօր - հակառակ բոլոր վերջապահ ճակատամարտերի, որ վարել ենք, ստիպված ենք այլևս ընդունել, որ ձևայնացվեն արտածական ճառաբանություններ: Անշուշտ մենք պետք է հանդուրժենք, որ նկարագրվի ոչ թե հոգու մի պատմություն, ոչ թե գոյության մի նախագիծ, այլ ավելի շուտ փիլիսոփայական մի համակարգի կառուցվածքը: Անշուշտ, և ինչ էլ մտածելիս լինեինք այդ մասին, պետք է հանդուրժենք վերլուծությունները, որոնք առնչում են գրական գործերը ոչ թե մի անհատի ապրած փորձին, այլ լեզվի կառույցներին։ Անշուշտ, մենք ստիպված եղանք լքելու բոլոր այն ճառաբանությունները, որոնք նախկինում հանգեցնում էինք գիտակցության գերիշխանությանը։ Բայց այն, ինչ կորցրել ենք հիմա արդեն կես դարից ի վեր, մտադիր ենք իրոք վերականգնել երկրորդ աստիճանում, այս բոլոր վերլուծությունների վերլուծությամբ կամ, առնվազն, հիմնարար այն հարցմունքով, որը հասցեագրում ենք դրանց։ Պատրաստվում ենք նրանց հարցնել, թե որտեղի՛ց են գալիս, ո՛րն է պատմական այն վերջնանպատակը, որն անցնում է նրանցով, առանց այդ մասին իրենց հաշիվ տալու, ի՛նչ պարզամտություն է նրանց կուրացնում այն պայմանների նկատմամբ, որոնք դրանք դարձնում են հնարավոր, բնազանցական ի՛նչ ցանկապատի հետևում է մեկուսանում նրանց տարրական դրականությունը։ Եվ, հետևաբար, կարևոր չի լինի, որ անգիտակցականը լինի գիտակցության եզրագիծը, ինչպես այդ կարծել ու հաստատել էինք, կարևոր չի լինի, որ առասպելաբանությունը լինի մի աշխարհայացք, որ մի վեպ լինի այլ բան, քան արտաքին կողմն է ապրված մի փորձի: Քանի որ բանականությունը, որը հիմնավորում է բոլոր այդ նոր «ճշմարտությունները», մենք այդ բանականությունը պահում ենք խիստ հսկողության ներքո. ո՛չ այդ բանականությունը, ո՛չ այդ բանականության անցյալը, ո՛չ այդ բանականությունը հնարավոր դարձնողը, ո՛չ էլ այդ բանականությունը մերը դարձնողը չեն խուսափում անդրանցական վերագրումից։ Հենց դրան է այժմ - և մենք վճռական ենք իսկապես դրանից երբեք չհրաժարվելու - որ կտանք սկզբնաղբյուրի, առաջնային կազմության, նպատակաբանական հորիզոնի, ժամանակային անընդհատության հարցը։ Այդ մտածողությունը, որ այժմեականանում է այսօր որպես մերը, դա է, որ պիտի պահենք պատմաանդրանցական տիրապետության մեջ։ Ահա թե ինչու եթե մենք, իրոք, ստիպված ենք դիմանալ կամա թե ակամա բոլոր այդ ստրուկտուրալիզմներին, չենք կարող ամեն դեպքում ընդունել, որ դիպչեն մտածողության այդ պատմությանը, որը մեր իսկ պատմությունն է, չենք կարող ընդունել, որ քանդեն անդրանցական այդ թելերը, որոնք սկսած XIX դարից պատմությունը կապակցել են սկզբնաղբյուրի և ենթակայականության խնդրակականությանը։ Ով էլ մոտենա այդ ամրոցին, որտեղ մենք այժմ պատսպարված ենք, բայց որը մտադիր ենք ամուր պահել, մենք կկրկնենք պղծումը քարացնող մի ժեստով. Noli tangere»¹։

_______________________

¹ Noli tangere, բառացի՝ չդիպչե՛ս. Ֆուկոն այս արտահայտությունը մեջբերում է Հովհաննեսի Ավետարանից (20:17), որում ասվում է. “Dicit ei Jesus; Noli me tangere, nondum enim ascendi ad Patrem meum: vade autem ad fratres meos, et dic eis: Ascendo ad Patrem meum, et Patrem vestrum, Deum meum, et Deum vestrum”. (Յիսուս նրան ասաց. «Ինձ մի՛ մօտեցիր, քանի որ դեռ Հօրս մօտ չեմ բարձրացել. ուրեմն գնա՛ դու իմ եղբայրների մօտ եւ նրանց ասա՛, որ ես բարձրանում եմ դէպի իմ Հայրը եւ ձեր Հայրը, դէպի իմ Աստուածը եւ ձեր Աստուածը»:) Հիսուս սա ասում է Մարիամ Մագդաղենացուն, որն առաջինը տեսնելով հարություն առած Փրկչին նրա գերեզմանի մոտ՝ փորձում է մոտենալ նրան։ Ֆուկոն աստվածաշնչյան այս արտահայտությունը իբրև թե «հնչեցնելով» իր երևակայական ընդդիմախոսի շուրթերից՝ այստեղ ևս շարունակում է հեգնել նրա պահպանողականությունը։