Հայ մտավորականության տեղահանության օրը՝ 1915-ի ապրիլի  24-ը, հայտնի է նաեւ որպես «Կարմիր կիրակի»: Ապրիլի 24-ի լույս 25-ի գիշերը 270 հայ գրողներ, բժիշկներ, իրավաբաններ, լրագրողներ, հոգեւորականներ ձերբակալվեցին՝ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթի հրամանով: Ձերբակալությունները շարունակվում էին նաեւ հաջորդ օրերին, ամիսներին:

Ձերբակալվածների թվում էր  նաեւ գրող, բանաստեղծ, թարգմանիչ Արտաշես Հարությունյանը (1873-1915): Արտաշես Հարությունյանը, ինչպես շատ այլ հայ մտավորականներ, 1908-ին, երիտթուքերի՝ իշխանության գալուց հետո, վստահ էր՝ վերջապես կփոխվի Թուրքիայի վերաբերմունքը հայերի, ազգային մյուս փոքրամասնությունների հանդեպ, վերջապես կարող են Պոլիս վերադառնալ բոլոր հայ գրողները, ազատորեն ստեղծագործել. «Թուրքիան ազատ է այսօր. ազատ ենք ամենքս ալ» («Արեւմտահայ գրողների նամականի», Երեւան, 1972, էջ 218):

Նրա լավատեսությունը չարդարացավ:

1915 -ի հուլիսի 28-ին Արտաշես հարությունյանը ձերբակալվեց։ Ձերբակալվեց նաեւ նրա հայրը, երբ եկել էր բանտ՝ որդուն տեսակցության: Հորն ու որդուն, ձերբակալված 26 այլ հայերի հետ, տեղափոխեցին Նիկոմեդիա, պահեցին  բանտի վերածված հայկական եկեղեցում։ Հայր ու որդի սպանվեցին են միասին, 1915-ի օգոստոսի 16-ին։

Արտաշես Հարությունյանի մասին  տեղեկությունները չափազանց քիչ են: Նրա անունը հանդիպում ենք հիմնականում Ցեղասպանության զոհերի ցանկում:

Գրականագետ Արփիկ Ավետիսյանի անձնական արխիվում պահվում է Արտաշես Հարությունյանի  նամակը՝ Զապել Եսայանին: Նաեւ թերթից կտրված մի հոդված (վրան մատիտով նշված՝ 1938)՝ Արտաշես Հարությունյանի մասին հիշողություններով.

«Հարութիւնեաններու դրան առջեւ մի իրիկուն կը խօսէինք Իթթիհատի կողմէ ձեռք առնուելիք ոճրապարտ միջոցներուն մասին շրջած զրոյցներուն վրայ: Ամէնքս ալ սրտի անպատմելի տագնապով է որ կ՜իմանայինք այս բոլորը. միայն Արտաշէսն է որ հոգիի կատարեալ խաղաղութիւն մը ցոյց կու տար: Ու ահա հասաւ տարաբախտ Սիամանթօն որ այդ օրերուն զինուորագրութեան հրաւէր ստացած ըլլալուն համար տարապայման անձկութեան մէջ կը գտնուէր: Զանազան դիմումներ կատարած էր Օսմ. Խորհրդարանի երեսփոխան Պ.Պետրոս Հալաճեանի միջոցաւ,առանց իրական արդիւնքի: Այս պատճառով իրաւացի սոսկումով մըն է որ համակուած էր թուրք ՙհէմիճուք՚ներու հետ  զինուորութիւն ընելու ահռելի հեռանկարին առջեւ: Ասիկա շատ հասկնալի էր  ամեն հայ մտաւորականի համար, բայց Սիամանթոյի դիւրազգաց խառնուածքը եւ քնքուշ , գրեթէ մանկական հոգին այս հաւանականութեան տուած էին ամենախոշոր համեմատութիւններ: Խե՛ղճ Ատոմ, երանի թէ զինուոր գացած ըլլար. թերեւս իրեն վիճակուած խուժդուժ մահէն խուսափած կ՜ըլլար: Այս վախերուն ամէնքս ալ ենթակա էինք: Միայն Արտաշէսն էր դարձեալ որ ցոյց կուտար անպատում անդորրութիւն մը՝ ջանալով հանդարտեցնէլ Սիամանթօն:

Արտաշէս Յարութիւնեանի սրտի այս խաղաղութիւնը- եթէ կարելի է այսպէս ըսել-հոգեբանական սկզբունք մը եղած էր իր մէջ եւ իր նկարագրին տուած գրեթէ գերմարդկային ուժ մը: Այս մեծ կորովին շնորհիւ էր որ երբ ինքն ալ իր կարգին աքսորուեցաւ , կրցաւ տոկալ եւ քրիստոնեայ մարտիրոսի մը համբերատարութեամբը տանիլ այն հրէշային տանջանքները, որոնց ենթակայ եղան ինքն ու իր հայրը Իզմիթի մէջ, ուր նահատակուեացան»:  

Չկարողացանք պարզել՝ ով է այս հիշողության հեղինակը:

Արփիկ Ավետիսյանը կազմել է Զապել Եսայանի նամակների ժողովածուն (Երեւան, 1977 թ.): Արտաշես Հարությունյանի նամակը՝ Զապել Եսայանին, ենթադրում եմ, հենց այս համատեքստում է հայտնվել նրա արխիվում: Զապել Եսայանի նամականիում չկա որեւէ նամակ՝ ուղղված Արտաշես Հարությունյանին:  

«Գրքերի տաղավար» | 2016-03-12 11:00:59

«Ավերակների մեջ»՝ ծանոթ-անծանոթ Զապել Եսայանը

Թեեւ, դատելով «Արեւմտահայ գրողների նամականի»-ում  Արտաշես Հարությունյանի՝ Զապել Եսայանին ուղղված նամակներից, նրանք  նամակագրական ակտիվ կապ են ունեցել:

Նամակը, որը ստորեւ կներկայացնենք, անտիպ է:

Նամակի բովանդակությունը գուցե այնքան էլ հետաքրքիր չթվա ընթերցողներին: Ինքս էլ մտածում էի՝ որքանո՞վ է տեղին ներկայացնել ոչ շատ հայտնի մի գրողի նամակը, որի բովանդակությունը ավելի շուտ գրականագիտական, քան հրապարակախոսական արժեք ունի: Սակայն այնքան հետաքրքիր թվաց նամակի ոճը, այն, թե ինչպես են ձեւակերպված պարզ մտքերը: Ու նաեւ Արտաշես Հարությունյանի անունը եւս մեկ անգամ հիշելու առիթ է:  

Արտաշէս Հարութիւնեանէ

Մալկարա,  31 Մարտ, 1907

Ազնիւ բարեկամուհիս,

Որքան ուշացայ ձեր վերջին նամակին պատասխանելու: Ամօթապարտ եմ ստուգիւ, բայց ամէն վայրկեան մտքիս մէջ ունեի ձեզի գրելու պարտականութիւնս: Պարտականութիւն ըսի. այս բառը սխալ է հոս: Եթէ խնդիրը քաղաքավարական պարզ պարտականութիւն մը կատարելու վրայ ըլլար, շատ դիւրին եղած կ՜ըլլար մինչեւ այսօր բան մը գրել ձեզի: Մինչդեռ իմ ուշացումս վերագրելի է մանաւանդ՝ լաւագոյն պատեհութեան մը եւ հանդարտ տրամադրութիւններու, որք ինձ թոյլ պիտի տային ամէնէն թանկագին հաճոյքներէս մին կատարելու,-ձեզի հետ խոսակցելու:

Ամէնէն առաջ, կ՜ենթադրեմ թէ անտարբեր չէք իմանալու որ՝ մեր ընտանիքը սրտովին ուրախ է ձեր առողջութեան լուրերն առնելով, եւ անկեղծորէն զգացուած է այն հաւաստիքով՝ ոէ դուք յաճախ կը խորհիք մեր ամենուս, ձեր անծանօթ ու հեռաւոր բարեկամներուն վրայ: Շատ անգամ կը հարցուփորձեն զիս ձեր մասին, ձեր լուրերէն կ՜ուզեն ունենալ, եւ անկեղծ հոգ ունին դէպի իրենց տաղանդաւոր բարեկամուհին: Ես ապահով եմ թէ բոլոր ասոնք կը բղխին ձեր աննկատ անկեղծութենէն, որով ընտանեկան մթնոլորտի մը գոյութիւնը կարելի դարձուցիք մեր միջեւ, նոյն իսկ այնպիսի պարագայի մը մէջ՝ ուր անձնապէս զիրար չենք ճանչնար եւ օր մը իրարու հանդիպելու հաւանականութիւնն ալ այնքան զնորական կը թուի, աւա՛ղ: Ուրեմն փութացէք մեզի գրել ձեր վարջնականօրեն առղջացած եւ աշխատելու քաջապատրաստ գտնուած ըլլալու մասին. այդ բերկրառիթ լուրը պիտի երջանկացնէր զմեզ:

«Գրքերի տաղավար» | 2019-04-13 12:24:59

Զապել Եսայանի ամենակարեւոր վեպը

Շահագրգռութեամբ կարդացի ձեր գրական լուրերը: Կ՝ըսէք թէ Կիլ (խոսքը ֆրանսիացի բանաստեղծ, երաժիշտ Ռենե Գիլի մասին է, 1862-1925-Լ.Ա.) կը պատրաստուի նոր կազմակերպութեամբ հրատարակելու իր հանդէսը: Ուրախառիթ է այդ լուրը, բայց իմ մասիս յօժարակամ կը խոստովանիմ թէ Կիլ անթափանցելի գրող մըն է: Իր ֆռանսերէնը,-չէ թէ արձակը, զոր հասկնալու համար grand clerc ըլլալու պէտք չկայ,-իր ոտանաւորը անմերձենալի կը մնայ ինծի, հակառակ իմ բոլոր կամեցողութիւններուս: Ես որ արդի ֆռանսական բանաստեղծութիւնը քիչ շատ կը ճանչնամ, Կիլի լեզուն առանձին կը գտնեմ: Չկայ ուրիշ մէկը որ իրեն պէս գրէ. թերեւս միայն Մալլառմէն՝ որ այնքան հասկնալի լեզու մը ունի իր լաւագոյն բանաստեղծութիւններուն մէջ: Կը խոստովանիմ թէ այս անհասկացողութեանս մէջ իմ անբաւականութիւնս կրնայ կարեւոր բաժին մը ունեցած ըլլալ: Այդ է որ ինծի համարձակութիւն պիտի տայ խնդրել ձենէ՝ զիս առաջնորդել Կիլի լեզուին հասկացողութեան մէջ՝ դուք՝ որ զինքը մոտէն կը ճանչնաք, լաւատեղեակ էք իր բոլոր մտադրութիւններուն, հնարքներուն: Զինքը յաճախ կարդալով, տարտամ ու քաոսային մեծ վայելչութեան մը տպաւորութիւնը կ՝ունենամ, յանկարծական փայլատակումներով լուսաւորուած: Ուրիշ՝ ոչինչ: Բայց կ՝ուզեմ ընտելանալ ես այս տարօրինակ լեզուին: Կ՝ուզեմ գիտնալ թէ բառականօրէն թարգմանելի՞ է ան: Շնորհապարտ պիտի թողուք զիս այս մասին գրելով: Այս բոլորը ըսի ձեզի, առանց վարանելու, չընկրկելով նոյնիկս ridicule (ֆրանս. ծիծաղելի-Լ.Ա.) ըլլալու հաւանականութեան առջեւ:

Բայց ինչ որ զիս կը խանդավառէ ամէնէն աւելի, ձեր՝ մեծ հանդէսի մը մէջ մոըտ գործելու հաւանական լուրն է: Կը սիրեմ յուսալ թէ ձեր առաջիկայ նամակը աւետիսը պիտի բերէ այդ յոյսին իրականացման: Այն ատեն, ամէն դիւրութիւն պիտի ունենաք ձեր գրական ծրագիրները գործադրելու եւ միւս կողմէն ՝ ձեր տաղանդը նուիրագործում պիտի գտնէ ֆռանսացի դժուարահաճ ընթերցողհասարակութեան մէջ: Ջերմապէս բարեմաղթու եմ այդպիսի յաջողութեան մը՝ որուն այնքան արժանի էք արդէն:

Պահոց | 2022-05-07 14:01:08

Բոլորը՝ բոլորի դեմ. Գուրգեն Մահարին եւ Զապել Եսայանը vs. Կոստան Զարյան

Գալով մեր լուրերուն, այս տարի ձմեռը սաստիկ ու երկարատեւ եղաւ: Մինչեւ այսօր ցուրտ է, եւ օդերը խոնաւ կ՜երթան: Բնութիւնը՝ մսկոտ ինքնամփոփումի մը մէջ ինքզինքը կը վերապահէ դեռ: Ո՜չ պտղունց մը կանաչ կայ բլրակներուն կողերուն վրայ, ոչ իսկ պուրակ մը ծաղկած է ճամբաներուն եզրը: Չափազանց առատ ու յաճախակի ձիւներըունեցանք, որք հազիւ թէ հալեցան: Գարնան այս առաջին ամիսը ՝ կատարելապէս ձմեռային ամիս մը եղաւ: Անձկութեամբ կ՝սպասենք  արեւի ու դաշտի կեանքին, որ կ՜ուշանա՛յ, կ՝ուշանա՛յ: Ահա՜ ձեզի լուրեր, որք այնքան ձմեռային են սակայն, ու այնքա՛ն տափակ:

Զապել Եսայանը

 

Ու երբ այսպէս կը գտնեմ  որ զձեզ լրջօրեն շահագրգռելու աստիճան բան չունիմ ձեզի հաղորդելիք, ատիկա ինձի բաղձանքն ու յոյսը կուտայ թէ՝ ձեր նամակները չպիտի ուշանան, հաղորդելու համար ձեր դրական յաջողութիւններուն բերկրառիթ լուրերը:

Սպասելով անոնց, կը խնդրեմ որ իմ սիրալիր բարեւներս հաճիք հաղորդել ձեր ազնիւ ամուսնին եւ ընդունիլ խորին ու յարգալիր զգացումներուս ապահովութիւնը:

Ձերդ անձնուեր

ԱՐՏԱՇԷՍ ՀԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ

Յ.Գ. -Ձեռքս չէ յասած բանաստեղծութեանց այն հատորը՝ զոր կարդալէ յետոյ վերադարձնել կը յանձնարարէիք ինծի: Շատ պիտի ցաւիմ եթէ կորսուած է ճամբան:

Լիլիթ Ավագյան