1939 թվականին ճարտարապետ Միքայել Մազմանյանը աքսորվեց Նորիլսկ, որտեղ մնաց 18 տարի:
Նորիլսկում Միքայել Մազմանյանը եւ Գեւորգ Քոչարը ստեղծեցին Նորիլսկի եւ Դուդինկայի գլխավոր հատակագծերը: Աքսորի տարիների ընթացքում Մազմանյանին միայն մեկ անգամ հաջողվեց հանդիպել ընտանիքի հետ: Երկար սպասված հանդիպումը կայացավ 1951 թվականին, երբ նրա կնոջը՝ հանրապետության վաստակավոր արտիստուհի Վարդուշ Ստեփանյանին՝ կրտսեր աղջկա՝ Ռուզանի հետ, վերջապես հաջողվեց Նորիլսկ ուղեւորվել:
Պատմում է Միքայել Մազմանյանի թոռնուհին՝ Լիլիթ Տեր-Մինասյանը
1937 թ. աշնանը Մազմանյանին հենց աշխատավայրում ձերբակալեցին: Դժվար է ասել, թե ինչն էր հանդիսացել Մազմանյանին եւ Քոչարին աքսորելու իրական պատճառը: Ասում էին, կապ ուներ «Չարենցի գործոնը»՝ պապս շատ մտերիմ էր նրա հետ եւ բանաստեղծին Արշակ Չոպանյանից նամակներ էր փոխանցել:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Այդ ժամանակ նա քաղաքաշինության արվեստանոցի ղեկավարն էր, աշխատում էր Լենինականի եւ Կիրովականի գլխավոր հատակագծերի եւ մի շարք այլ նախագծերի վրա: Անհեթեթ մեղադրանքներից մեկն էլ այն էր, որ «դանդաղեցնում են» աշխատանքը, երբ իրականում հսկայական ծավալի գործ էր արվում: Պաշտոնապես նա մեղադրվում էր «նացիոնալիզմի եւ տրոցկիստա-բուխարինյան խմբին անդամակցելու համար»:
Ի դեպ, ձերբակալելուց մի քանի օր առաջ իրավապահ մարմիններում աշխատող մտերիմ մարդիկ Մազմանյանին խորհուրդ էին տվել բացակայել քաղաքից, սակայն նա իրեն մեղավոր չէր համարում եւ ոչ մի տեղ չգնաց:
Միքայել Մազմանյանի հետ աքսորման դատապարտեցին նաեւ նրա ընկերոջը՝ Գեւորգ Քոչարին: Այնպես ստացվեց, որ գրեթե ողջ կյանքի ընթացքում Մազմանյանն եւ Քոչարը կողք կողքի էին քայլում. միասին սովորում էին Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, այնուհետեւ՝ Մոսկվայում: Միասին վերադարձան Երեւան, միասին էլ լսեցին դատավճիռը՝ 25 տարվա աքսոր, որը իմանալուն պես ուրախացան եւ գրկախառնվեցին, քանի որ շատ անմեղ մարդկանց պարզապես գնդակահարում էին:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Մազմանյանը ամեն ինչի մասին հումորով էր հիշում: Օրինակ, պատմում էր, որ ամենասկզբում նրանց`120-130 հոգու պահում էին ինչ-որ ամբարում եւ օրվա վերջում միշտ հաշվում էին, որպեսզի համոզվեն, որ ոչ ոք չի փախչել: Մի օր էլ այնպես է ստացվում, որ երեք վերահսկիչի մոտ տարբեր հաշիվ է դուրս գալիս: Բերում են չորրորդին, նա արագ–արագ հաշվում է, թիվն ասում է եւ բոլորը միանգամից համաձայնվում են: Պարզվում է՝ նա ժամանակին հովիվ էր եղել, որը սովոր էր գլխաքանակ հաշվելուն եւ նրան անվերապահորեն վստահում էին:
Իհարկե, Մազմանյանի ու Քոչարի բախտը բերեց, որ հետագայում նրանք կարողացան մասնագիտությամբ աշխատել եւ մեծ հարգանք վայելել: Ոչ միայն Նորիլսկն են կառուցել, այլեւ մշակել են անդրբեվեռային պայմաններում ցիցերի (сваи) վրա շենքերի հիմքեր հիմնելու սխեմաները: Բազմաթիվ շենքերից բացի, ճակատագրի հեգնանքով կառուցել են նաեւ Ստալինի տուն-թանգարանը:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Հայաստանից Մազմանյանի բացակայելու սկզբնական շրջանը չափազանց ծանր է եղել նաեւ նրա ընտանիքի համար. ընտանիքի անդամներին դուրս հանեցին իրենց բնակարանից, (ապրում էին «Մասնագետների» շենքում) եւ «տեղավորեցին» ինչ-որ կիսագետնափոր տարածքում: Վերցրեցին նաեւ բոլոր քիչ թե շատ թանկարժեք իրերը, այդ թվում՝ տատիկիս դաշնամուրը:
Ձերբակալել էին նաեւ Արուս Ոսկանյանի ամուսնուն եւ տատս պատմում էր, թե ինչպես էին նրանք թատրոնում մի տեղ փակվում, որ միասին լաց լինեն՝ դա զգացմունքներն արտահայտելու միակ միջոցն էր: Շատերի կանանց այդ տարիներին ձերբակալեցին, շատերը ստիպված բաժանվեցին ամուսիններից (այդ թվում՝ Քոչարի կինը): Բայց տատիկս սպասում էր, չնայած նրան, որ ողջ կյանքի ընթացքում վախի մեջ էր ապրում, սարսափում էր պատուհանների տակ լսվող մեքենայի ձայնից՝ թվում էր, թե իր հետեւից էլ են եկել: Արդեն մեծ հասակում, երբ իր մոտ քաղաքական անեկդոտներ էին պատմում, ասում էր՝ «աման, լռեք, մեզ կբռնեն»:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
18 տարվա ընթացքում տատիկիս եւ պապիկիս մոր կողմից բազմաթիվ նամակներ են գրվել ՝ Մազմանյանին հայրենիք վերադարձնելու խնդրագրերով, սակայն դրանք բոլորը անպատասխան մնացին: Ցավոք, Մազմանյանի մայրը այդպես էլ չտեսավ իր որդուն:
Շատ սուղ էր նաեւ նրանց ֆինանսական վիճակը: Վարդուշը շարունակում էր թատրոնում խաղալ, մասնակցում էր ռադիոներկայացումներին, կատարում էր ֆիլմերի կրկնօրինակումներ՝ամեն կերպ փորձում էր ընտանիքը պահել:
Որոշ ժամանակ անց նրանք նոր բնակարան տեղափոխվեցին: Դա տեղի ունեցավ Միկոյանի շնորհիվ՝ նա Կարո Հալաբյանի համադասարանցին էր եւ լավ ճանաչում էր Մազմանյանին: Իմանալով, թե ինչ վատ պայմաններում է ապրում նրա ընտանիքը, Միկոյանը օգնեց Ստալինի պողոտայում նոր բնակարան ստանալ, ինչպես նաեւ՝ վերադարձնել տատիկիս դաշնամուրը, որը նոր տիրուհին օգտագործում էր որպես սպասքի չորացուցիչ:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Անցան տարիներ, պապին սկսեց Նորիլսկից գումար ուղարկել, ֆինանսական վիճակը քիչ թե շատ կայունացավ: Իսկ 1951 թվականին վերջապես ստացվեց Նորիլսկ գնալու թույլտվությունը:
Նորիլսկ տատիկս ուղեւորվեց մայրիկիս հետ, որը գրեթե ոչինչ չէր հիշում հոր մասին: Երբ նրան ձերբակալեցին, մայրս ընդամենը 3 տարեկան էր: Նրանք երկար ճանապարհ անցան. սկզբում գնացին Մոսկվա, հետո՝ Կրասնոյարսկ, այնտեղից 7 օր նավով Ենիսեյով մինչեւ Դուդինկա:
Նորիլսկում տատիկս ու մայրս մնացին մեկ ամիս: Երբ պետք է Հայաստան վերադառնային, պապին սովորականի պես կենսուրախ էր, իսկ Քոչարը տխրել էր, ասում էր. «Ինչ պիտի անեմ առանց ձեզ»:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Այդ ժամանակ ոչ ոք չգիտեր, որ 4 տարի անց՝ Ստալինի մահից հետո, պապին կվերադառնա Երեւան, ընտանիք եւ կշարունակի իր կյանքի գործը:
Քոչարը Մազմանյանի հետ Հայաստան չվերադարձավ` զբաղեցրեց Կրասնոյարսկի գլխավոր ճարտարապետի պաշտոնը:
Պապիկի վերադարձին բոլորը պատրաստվում էին: Կայարանում ասեղ գցելու տեղ չկար եւ օտար մարդիկ մտածում էին, որ հավաքվածները եկել են ֆուտբոլային թիմ դիմավորելու:
Տանը սեղան նստելուն պես դուռը թակեցին եւ ներս մտավ կինտոի հագուստով մեկը, գլխին՝ կերակուրներով սկուտեղ եւ սկսեց «Քյորօղլի» երգել: Դա պապիս մտերիմ ընկեր, ճարտարապետ Ռաֆո Իսրայելյանն էր…. Իսկ հետո Մարկ Գրիգորյանը հայտնի դաշնամուրի վրա Օգինսկու պոլոնեզն էր կատարում, Վարազդատ Հարությունյանը, Սամվել Սաֆարյանն ու Գրիգոր Աղաբաբյանն էլ կենածներ էին ասում:
Հայրենիք վերադառնալուց հետո Մազմանյանը 16 տարի աշխատեց՝ մինչեւ մահը: «Երեւաննախագիծ» ինստիտուտի քաղաքաշինության բաժնի վարիչն էր, արժանացել էր վաստակավոր ճարտարապետի եւ Հայաստանի վաստակավոր արվեստի գործչի կոչումների: 1956-57թթ ընտրվել էր Հոգեւոր Խորհրդի անդամ եւ ղեկավարում էր Մայր Աթոռի ճարտարապետական բաժինը:
Միքայել Մազմանյանի նամակը կնոջը
(հրապարակվում է առաջին անգամ)
Սիրելի Վարթուշ ջան.
(Մազմանյանը կնոջ անունը միտումնավոր է գրել «թ»-ով. այդպես էր նրան անվանում Չարենցը՝ ակնարկելով վառ թշերը-Մեդիամաքս )
Ուղարկում եմ Նորիլսկ մտնելու թույլտվությունը, որի մի կտրոնը կվերցնեն Դուդինկայում եւ կտան տոմս՝ գնացք նստելու համար, իսկ մյուսը հարկավոր է այստեղ գրվելու համար միլիցիայում:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Փողն ուղարկել եմ հեռագրով՝ երեք հազար, կարծում եմ, կբավականացնի իբրեւ ճանապարհածախս:
Հավանական է, կգամ քեզ դիմավորելու Դուդինկա, իսկ եթե ինձ չհաջողվի այդ, քեզ կօգնի Կարո Մելիք-Օհաջանյանի եղբայրը, որն ապրում է այնտեղ: Առհասարակ օգնության կարիք էլ չես զգա, որովհետեւ եկողները շատ են: Հեռագիր կտաս ինձ Կրասնոյարսկից, թե ո՞ր շոգենավով դուրս եկար:
Իմ հասցեն.
Севастопольская улица, дом номер 6 кв номер 39.
Այստեղ աշխատում են հիանալի ավտոբուսներ: Եթե գաք աշխատանքի ժամին, իմ հեռախոսի համարն է. Горстрой 4-14 կամ 58.
Եթե ես ստանամ քո հեռագիրը, թե ո՞ր նավով դուրս եկար, կհետեւեմ նրա ընթացքին:
Հեռախոսով ինձ հետ կարող ես խոսել նաեւ Դուդինկայից:
Կարոյի եղբայրը այնտեղ հաշվապահ է, բոլորը նրան ճանաչում են ու ցույց կտան տեղը:
Լուսանկարը` Լ. Տեր-Մինասյանի արխիվից
Այստեղ արդեն եղանակները լավ են, կանաչում է: Իրեր հետներդ շատ մի վերցրեք:
Կրասնոյարսկում նավի տոմս վերցնելիս եթե դժվարություն լինի, դիմիր Նորիլսկի կոմբինատի հյուրանոցին: Առայժմ այսքանը:
Համբույրներով՝ Միշա
30.VI.51
P.S. Թույլտվության վրա նշված ժամկետին ուշադրություն մի դարձրու. գրված է июль-август ամիսները, բայց կարելի է երկարացնել ըստ ցանկության:
Կրասնոյարսկում անմիջապես անցիր Նորիլսկի կոմբինատի հուրանոցը, ցույց կտաս այս թույլտվությունը, ամեն ինչ կանեն՝ улица Ленина 111.
Մ.
Աննա Բուբուշյան
Կարծիքներ
Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում: