Էդվարդ Ջերեջյանը Ռայսի համալսարանի (ԱՄՆ, Տեխաս նահանգ) Հանրային քաղաքականության Ջեյմս Բեյքերի ինստիտուտի տնօրենն է:

Նա ԱՄՆ-ի ամենահարգված եւ ամենափորձառու դիվանագետներից մեկն է՝ աշխատել է Միացյալ Նահանգների 8 նախագահների վարչակարգերի հետ: Էդվարդ Ջերեջյանն առանցքային դեր է խաղացել արաբա-իսրայելական խաղաղ գործընթացի եւ տարածաշրջանային հակամարտությունների կարգավորման գործում: Նա «Վտանգն ու հնարավորությունը: Ամերիկյան դեսպանի ճամփորդությունը Մերձավոր Արեւելքով» գրքի հեղինակն է:

Էդվարդ Ջերեջյանը կարողացել է լավ անձնական հարաբերություններ կառուցել Սիրիայի նախագահ Հաֆեզ ալ-Ասադի հետ: Որոշ վկայություններ կան այն մասին, որ Ասադ-ավագը չէր թաքցնում, որ պատճառներից մեկը ամերիկացի դեսպանի հայկական ծագումն էր:

1985 թ.-ին դեսպան Ջերեջյանը նշանակվել է ԱՄՆ նախագահի հատուկ օգնական եւ արտաքին հարցերով մամուլի խոսնակի տեղակալ: 1981-1984 թթ.-ին Ջերեջյանը եղել է Հորդանանի թագավորությունում ԱՄՆ առաքելության ղեկավարի տեղակալը:  1988-1991 թթ.-ին եղել է Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունում ԱՄՆ դեսպանը: 1991-1993 թթ.-ին զբաղեցրել է ԱՄՆ պետքարտուղարի ՝ Մերձավոր Արեւելքի հարցերով տեղակալի պաշտոնը: 1993թ.-ին նախագահ Քլինթոնի կողմից նշանակվել է Իսրայելում ԱՄՆ դեսպան:

Դեսպան Ջերեջյանը մասնագիտացած է նաեւ ԽՍՀՄ-ի եւ Ռուսաստանի գծով: 1979-1981 թթ.-ին նա աշխատել է Մոսկվայում ԱՄՆ դեսպանությունում: Տեղեկություններ կան այն մասին, որ 1990 թվականին ԱՄՆ-ն մտադիր էր Էդվարդ Ջերեջյանին դեսպան նշանակել ԽՍՀՄ-ում, սակայն Մոսկվան ընդդիմացավ՝ պատճառաբանելով, որ Ղարաբաղյան շարժման ծավալման պայմաններում ծագումով հայ ԱՄՆ դեսպան ունենալը կարող է որոշակի խնդիրներ առաջացնել:

Պետքարտուղար Քոլին Փաուելի առաջարկով Ջերեջյանը ղեկավարել է ԱՄՆ Կոնգրեսի մանդատով ստեղծված երկկուսակցական խորհրդատվական խումբը, որը զբաղվել է արաբական եւ իսլամական աշխարհում հանրային դիվանագիտության հարցերով: Որպես ավագ խորհրդական նա ընդգրկված է եղել նաեւ Իրաքի ուսումնասիրության խմբում (Iraq Study Group (ISG), որն Իրաքում իրավիճակը գնահատելու նպատակով Կոնգրեսի մանդատով ստեղծված երկկուսակցական հանձնաժողով էր:

Նախորդ շաբաթ Էդվարդ Ջերեջյանը Հայաստանում էր, որտեղ հանդիպումներ ունեցավ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի, արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի հետ:

Երեւանից մեկնելուց առաջ Էդվարդ Ջերեջյանը բացառիկ հարցազրույց է տվել Մեդիամաքսին:

- Դուք Երեւան էիք ժամանել «Ավրորա» մրցանակաբաշխության մասնակցելու նպատակով: Այդ նախաձեռնության համահիմնադիրներից մեկը՝ Ռուբեն Վարդանյանը, ասում է, որ իր նպատակներից մեկը հայերի մտածելակերպը փոխելն է: Ձեր կարծիքով, այս նախաձեռնությունը կարո՞ղ է փոփոխություններ բերել Հայաստանում եւ Սփյուռքում ապրող հայերի հոգեբանության մեջ: 

- Հավատում եմ, որ կարող է: Իրադարձությունը շատ նշանակալի եւ տպավորիչ էր՝ աշխարհի տարբեր անկյուններից այսքան շատ մարդ համախմբելու առումով: Ամենակարեւոր բանը, թերեւս, Ռուբենի ու նրա ընկերների առաջ քաշած հիմնական մոդելն է, որը Ցեղասպանության զոհի կերպարից արմատականորեն ավելի հեռուն է գնում: Պետք է միշտ հիշել Ցեղասպանությունը, որովհետեւ, ինչպես պարզ դարձավ նաեւ «Ավրորա» մրցանակաբաշխության ժամանակ, ցեղասպանությունները շարունակվում են նաեւ մեր օրերում:

Անհնար է ժխտել անցյալը: Երբ դու ժխտում ես անցյալը, օգնում ես ապագայում դրա կրկնությանը: Սա ամենագլխավոր ուղերձն էր: Բայց դրանից բացի, «Ավրորա» մրցանակի մեջ ամփոփված ամենամեծ դասերից մեկն այն է, թե ինչպես են ցեղասպանություն վերապրածները, հիշողությունը վառ պահելով եւ դրա վրա հիմնվելով, առաջ շարժվել, շարունակել ապրել ոչ միայն որպես անհատ, այլ որպես հասարակություն եւ երկիր:

Կարծում եմ՝ դա մշակութային փոփոխություն է, ոչ թե սոսկ քաղաքական, տնտեսական կամ սոցիալական փոփոխություն: Դա իսկապես վերաբերմունքի եւ հեռանկարների տեսանկյունից մշակութային փոփոխություն է, ինչը, իմ կարծիքով, շատ կարեւոր է:

Ես «Ավրորա» մրցանակը կանվանեի մշակութային շարժման մոդել, որը, անշուշտ, օգնելու է հայ ժողովրդին: Մրցանակը ցեղասպանության զոհերին օգնած ազգությամբ ոչ հայ մասնակցին հանձնելու գաղափարը ցույց է տալիս, որ հայերը դուրս են գալիս իրենց սեփական ողբերգական անցյալի սահմաններից եւ ճանաչում են մյուսներին: Սա մշակութային փոփոխություն է, եւ կարծում եմ, որ այն կօգնի փոխել հայկական մտածելակերպը՝ անցյալի վրա կենտրոնանալուց բացի հայացքն ուղղել դեպի ապագա: 

- Դուք Հայաստան եք այցելել բավական լարված ժամանակ՝ «քառօրյա պատերազմից» հետո: Տեսնո՞ւմ եք բանակցություններին վերադառնալու  հնարավորություն, թե՞ դրա ժամանակն անցել է եւ մեզ առջեւում սպասում են ավելի վատ ժամանակներ: 

- Բանակցությունների համար ժամանակը երբեք անցած չի լինում: Բայց հենց հիմա բանակցելը չափազանց դժվար է լինելու, որովհետեւ այս ողբերգական ռազմական գործողությունները հետ գցեցին բանակցային գործընթացը: Երկու կողմերի մոտ էլ զգացմունքները դեռ թարմ են:

Կարծում եմ՝ սա շատ վտանգավոր է, որովհետեւ, ի վերջո, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության համար ռազմական լուծում չկա: Այստեղ առաջ է գալիս բարոյական, քաղաքական հարց՝ դեռ քանի՞ մարդ պետք է զոհվի կամ վիրավորվի, որպեսզի կողմերը նստեն բանակցությունների սեղանի շուրջ:

ԵԱՀԿ Մինսկի գործընթացը ավելի շատ դարձել է գործընթաց, այլ ոչ թե իրական բանակցություն: Սա պետք է փոխվի, եւ հուսով եմ, որ վերջին բախումները ոչ միայն Ադրբեջանի եւ Հայաստանի, այլեւ Թուրքիայի, Ռուսաստանի եւ ողջ միջազգային հանրության, այդ թվում՝ Միացյալ Նահանգների եւ Ֆրանսիայի ուշադրությունը կհրավիրեն այն բանի վրա, որ պետք է կողմերին բերել բանակցային սեղանի շուրջ:

Բայց արտաքին աշխարհը չի կարող կողմերին պարտադրել որեւէ լուծում: Կողմերը պետք է ինքնուրույն  համաձայնության հասնեն: Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը, ադրբեջանցիները, հայերը պետք է համաձայնության գան: Բայց միջազգային հանրությունը շատ կարեւոր դեր ունի: Հիմա լարվածությունն այնքան ուժեղ է, որ այն կարելի է զգալ օդում:

Հույս ունեմ, որ բոլոր կողմերի առաջնորդները կգործեն իմաստությամբ եւ չեն առաջնորդվի կրքերով ու զգացմունքներով, եւ կմտածեն իրենց ժողովուրդների երկարաժամկետ գոյատեւման եւ բարգավաճման մասին: Միեւնույն ժամանակ, հուսով եմ, որ միջազգային հանրությունը կգիտակցի, որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն իրականում «սառեցված» չէ: Այն կհալվի եւ կպայթի բոլորիս աչքի առջեւ ամենաանսպասելի պահին, ճիշտ այնպես, ինչպես մենք դա տեսանք մի քանի օր առաջ:     

Էդվարդ Ջերեջյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Միջազգային հանրությունը եւ կողմերը պետք է հակամարտության կառավարումից (conflict management) անցնեն հակամարտության կարգավորման:

Հակամարտության կառավարումն այն է, երբ հանդարտեցնում ես կրքերը, հասնում ես կրակի դադարեցման եւ առնվազն ժամանակավոր խաղաղություն ես հաստատում կողմերի միջեւ: Լեռնային Ղարաբաղը, ադրբեջանցիները, հայերը, թուրքերը, ռուսները, Մինսկի խմբի համանախագահները, որոնք են Ֆրանսիան, ԱՄՆ-ն եւ Ռուսաստանը, եւ ընդհանուր առմամբ, միջազգային հանրությունը պետք է հիմա վերջ դնեն այս փխրուն իրավիճակին եւ փորձեն կողմերին բերել բանակցությունների սեղանի շուրջ՝ առանձնակի ուշադրություն դարձնելով, թե որոնք են կարգավորման ուրվագծերը, եւ փորձեն ակտիվացնել իրատեսական բանակցությունները: 

- Դուք նշեցիք համաձայնագրի ուրվագծերի մասին: Կարգավորման առանցքային տարրերից մեկը հանրաքվեի անցկացումն է Լեռնային Ղարաբաղում: Ձեր կարծիքով, Ադրբեջանը կարո՞ղ է երբեւէ ընդունել Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի՝ իր ճակատագիրն ինքնուրույն տնօրինելու իրավունքը:

- Ես չեմ կարող խոսել ադրբեջանցիների մտադրությունների մասին, բայց ԼՂ հակամարտության դեպքում գործ ունենք երկու գլխավոր սկզբունքների հետ՝ ժողովուրդների ինքնորոշում եւ տարածքային ամբողջականություն: Այս երկու հարցերն էլ սեղանի վրա են: Հայերը հաջողությամբ զբաղեցրել են Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ յոթ շրջանները, եւ սա նրանց թույլ է տալիս հանդես գալ բանակցային լավ դիրքից: Նրանք ունեն այն, ինչը հակառակ կողմն իսկապես ուզում է, եւ դա կարող է օգտագործվել բանակցություններում: Դուք կարող եք     հրաժարվել դրանից, բայց դրա դիմաց պետք է խոսեք Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման եւ այդ իրավունքի իրագործման մասին: 

Եթե ադրբեջանցիները պատրաստվում են պատասխանատու կերպով վարվել, ապա նրանք պետք է ճանաչեն այս միջազգային սկզբունքները եւ նստեն բանակցային սեղանի շուրջ: Սա այն է, ինչ անում են պատասխանատու երկրները:

Փաստն այն է, որ խոսքը գնում է երկու երկրների, մասնավորապես, նրանց առաջնորդների քաղաքական կամքի մասին: Ի վերջո, շատ բան կախված է հենց առաջնորդներից, կարգավորումը բանակցելու քաղաքական կամքից եւ քաղաքական խիզախությունից, եւ իրենց ժողովուրդներին կարգավորման հնարավոր տարբերակի շուրջ համախմբելու ունակությունից:

Որպես արաբ-իսրայելական հակամարտության բանակցություններում ներգրավված ամերիկացի դիվանագետ ես գիտեմ, որ եթե բանակցողների դիրքորոշումները չափազանց հեռու են ժողովուրդների տեսակետից, հանրային կարծիքից, ապա դա էլ ավելի է բարդացնում կարգավորումը:  

Կողմերին եւ միջազգային հանրությանը կառաջարկեի Track Two Diplomacy-ն՝ հանրային դիվանագիտությունը, որի միջոցով Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ժողովուրդներին ազնվորեն կներկայացվի, թե որոնք են խնդիրները, որոնք են դրանց լուծումները, եւ մինչ առաջնորդները բանակցում են, հասարակությունների միջեւ կձեւավորվի վստահություն: Սա շատ կարեւոր է:

Երբ մենք ձախողեցինք դա անել արաբ-իսրայելական հակամարտության պարագայում, մեզ համար չափազանց բարդ եղավ կարգավորման հասնել:

- Դուք հիշատակեցիք Ռուսաստանն ու Թուրքիան: Ձեր կարծիքով, ռուս-թուրքական հարաբերություններում առկա լարվածությունը ի՞նչ-որ կերպ ազդել է Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակի վերջին վատթարացման վրա, թե դրանք պարզապես շահարկումներ են:

- Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ միջազգային իրավիճակն այսօր շատ անբարենպաստ է: Թուրքիան այսօր շատ խնդիրների ունի՝ փախստականների ճգնաժամը, Քրդական աշխատավորական կուսակցությունը, ներքին քաղաքականությունը եւ այլն: Թուրքիան այն նույն դիրքերում չէ, ինչ 10 տարի առաջ, երբ այն կարող էր ավելի շահեկան դիրքերից վերաբերել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրին:

Պետք է ազնիվ լինենք եւ ընդունենք, որ Ադրբեջանը միշտ էլ ճնշել է Թուրքիային՝ որեւէ ձեւով Հայաստանին ընդառաջ չգնալու ԼՂ հարցում: Սա բարդացնում է Թուրքիայի վիճակը, բայց Թուրքիան, լինելով շատ կարեւոր երկիր, մեծ դեր է խաղում Կովկասում, եւ մասնավորապես Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող ցանկացած որոշման ընդունման գործում: Այսպիսով, Թուրքիային միշտ էլ հորդորելու են խաղալ իր դերը, եւ ես հույս ունեմ, որ դա պատասխանատու դեր կլինի:

Էդվարդ Ջերեջյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Ադրբեջանը եւս պետք է խելամիտ դեր խաղա: Նավթի գինն իջել է, ադրբեջանցիների ֆինանսական վիճակն այնքան լավ չէ, որքան առաջ, բայց անշուշտ այն բավական լավ էր անցած տարիներին, երբ գազի եւ նավթի գինը բարձր էր, ինչը թույլ տվեց Ադրբեջանին գնել մեծ քանակությամբ զինամթերք, որն էլ այժմ օգտագործվում է Հայաստանի դեմ:      

Ռուսաստանի դիրքորոշումն անչափ կարեւոր է այս տարածաշրջանում: Ես կասեի, որ այսօր Հարավային Կովկասում, հավանաբար, Ռուսաստանի ձայնն ամենազորեղն է: Ռուսաստանը ռազմական կայան ունի Հայաստանում, այն զենք է վաճառում Հայաստանին, ինչպես նաեւ Ադրբեջանին: Ռուսաստանը խաղում է ցանկապատի երկու կողմերից էլ: Նկատի ունեմ, որ եթե Մոսկվան ցանկանում է պատասխանատու դեր խաղալ, ապա այն կարող է ակտիվ դերակատարություն ստանձնել թե՛ անհատապես, թե՛ Մինսկի խմբի շրջանակում՝ կողմերին բանակցային սեղան բերելու նպատակով: Ես հույս ունեմ, որ դա տեղի կունենա Մինսկի խմբի շրջանակում:

Չեմ կարծում, թե Հարավային Կովկասում պատերազմի բռնկումը բխում է Ռուսաստանի շահերից: Պուտինը խելացի խաղացող է: Հարավային Կովկասում քաոսն ու հակամարտությունը Պուտինի կամ Ռուսաստանի շահերից չի բխում, քանի որ դա կարող է հանգեցնել այս տարածաշրջանի առավել ծայրահեղականացմանը: Չեմ պատկերացնում, թե ռազմավարական տեսանկյունից ինչպե՞ս Ռուսաստանը կարող է շահել Կովկասում հերթական պատերազմից:

Ինչ վերաբերում է Միացյալ Նահանգներին, ես գիտեմ, որ պետքարտուղարն է ներգրավված այս հարցում: Ի դեպ, քանի դեռ մենք այսօր զրուցում ենք (ապրիլի 26-Մեդիամաքս), պետքարտուղար Քերին արտաքին քաղաքականության մեջ կրոնի դերի վերաբերյալ կարեւոր ելույթով հանդես է գալիս իմ ղեկավարած ինստիտուտում:

Տեղյակ եմ, որ նա կապի մեջ է նախագահներ Սարգսյանի եւ Ալիեւի հետ, եւ Միացյալ Նահանգները շատ ուշադիր հետեւում են այս չափազանց փխրուն իրավիճակին: Գիտեմ, որ Քերին զրուցել է Լավրովի հետ, ուստի, այս խնդիրն ուշադրության է արժանանում: Ինչպես ավելի վաղ նշեցի, կարեւոր է, որպեսզի Լեռնային Ղարաբաղի հարցը իսկապես ուշադրության արժանանա:  

Չորս տարի առաջ ես Պասադենայի հայ համայնքի առջեւ ելույթ ունեցա: Սովորաբար նման ելույթներ չեմ ունենում, բայց ինձ խնդրել հորս ազգականները: Չէի պատկերացնում, թե ինչի եմ մասնակցում: Երբ հասա Պասադենա, նկատեցի, որ հանդիպման վայրում հարյուրավոր մեքենաներ են կայանված: Երբ մեքենայից դուրս եկա, ինձ անմիջապես շրջապատեցին չորս հայ թիկնապահներ: Ես ասացի. «Աստված իմ, ինչի՞ համար է այս ամենը: Սիրիայում ԱՄՆ դեսպան լինելուց հետո ես թիկնապահներ չեմ ունեցել: Ի՞նչ է կատարվում»:

Հսկայական լսարան էր հավաքվել, շուրջ հազար մարդ: Կարծում եմ, միջոցառման կազմակերպիչներից ոմանք հավանաբար գիտեին, թե ես ինչ եմ պատրաստվում ասել, եւ գիտեին, որ հավաքվածների մեջ կլինեին հայեր, որոնց բնավ չէր ուրախացնելու իմ ասածը: Այնուամենայնիվ, ես ելույթ ունեցա:

Մասնավորապես, ասացի, որ հանդիսանում եմ հայ-թուրքական հաշտեցման ջատագովը, քանի որ վստահ եմ, որ տարածաշրջանում իրական կայունություն կլինի միայն այն ժամանակ, երբ հայկական եւ թուրքական պետությունները կսկսեն բանակցել այն առանցքային հարցերի շուրջ, որոնք բաժանում են Հայաստանն ու Թուրքիան:

Իմ ելույթում ասացի նաեւ, որ Ցեղասպանության խնդիրն այն հարցը չէ, որը լուծվելու է հայկական սփյուռքի կողմից: Այն լուծվելու է Հայաստան եւ Թուրքիա պետությունների միջեւ: Հենց այս համատեքստում, ինչպես նաեւ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ հարաբերությունների բարելավման հետ զուգահեռ, տարիներ հետո Թուրքիան ճանաչելու է ցեղասպանությունը, բայց դա տեղի է ունենալու երկու երկրների՝ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ հարաբերությունների կարգավորման համատեքստում: 

Էդվարդ Ջերեջյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Հետո, ես ավելի հեռուն գնացի (ծիծաղում է-Մեդիամաքս) եւ Լեռնային Ղարաբաղի մասով ասացի, որ Հայաստանը գտնվում է շահեկան բանակցային դիրքում, որովհետեւ այն հաղթել է պատերազմում եւ զբաղեցրել է ադրբեջանական շրջանները: Հայաստանն իր ձեռքում ունի մեծ խաղաքարտ հող-խաղաղություն-Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշում հավասարման մեջ: Օգտագործեք դա քանի շատ ուշ չէ: Ադրբեջանը մեծ փողեր է դիզելու իր նավթի եւ գազի պաշարներից: Դա թույլ կտա նրանց հզորացնել զինված ուժերը, եւ հաջորդ պատերազմում հայերը կարող են հայտնվել ոչ շահեկան վիճակում, ասում էի ես:       

Հիմա եկել է պահը: Ոմանք կարծում էին, թե ես խուճապ էի ստեղծում, մինչդեռ ես իրատես էի: Այսօր մենք առերեսվել ենք այդ վիճակին: Հարցն այն չէ, թե մենք չգիտենք, թե որոնք ենք խնդիրները, թե մենք պետք է կանխատեսեինք ինչ է լինելու: Խնդիրն այն է, որ մենք ի վիճակի չեղանք հավաքականորեն, միջազգայնորեն, Հայաստանում եւ Ադրբեջանում ցուցաբերել քաղաքական կամք՝ առաջ տանելու այս բանակցային գործընթացը:      

Դիվանագիտության արվեստը հետեւյալն է. ստեղծել քաղաքական այնպիսի իրավիճակ, որտեղ հակամարտող կողմերի համար շատ դժվար է դառնում հակառակ կողմին ասել «Ո՛չ»:

Մենք արեցինք դա Մադրիդյան խաղաղ կոնֆերանսի ժամանակ, երբ ես ԱՄՆ դեսպանն էի Դամասկոսում, իսկ Հաֆեզ ալ-Ասադը՝ Սիրիայի նախագահը: Նա չէր ցանկանում նստել սեղանի շուրջ եւ ուղիղ բանակցություններ վարել Իսրայելի հետ: Նա ցանկանում էր, որ ՄԱԿ-ը ներգրավվի որպես միջնորդ, որովհետեւ գտնում էր, թե Իսրայելն անհամեմատ ավելի հզոր է, քան արաբական երկրները, եւ առանց ՄԱԿ-ի միջնորդության արաբները բանակցություններում կհայտնվեին անբարենպաստ վիճակում: Նախագահ Բուշի, պետքարտուղար Բեյքերի, մեր ասպարեզի մասնագետների, իմ գործընկերների ջանքերով մեզ հաջողվեց օգնել, որպեսզի Ասադը որոշի ուղիղ բանակցել Իսրայելի հետ: Դա մեծ բեկում էր: Մենք ներգրավեցինք Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպությանը, Իսրայելին, Սաուդյան Արաբիային, Հորդանանին, Եգիպտոսին, ներգրավեցինք բոլորին: Դա երկար բանակցություններ պահանջեց: Ոմանք ասում են, թե մենք ճնշում ենք գործադրել բոլորի վրա, բայց մենք արեցինք այն, ինչ ասել էինք. «Ահա այլընտրանքային սցենարը: Դուք բանակցային գործընթացում երաշխիքներ ունեք Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից: Դուք նախապես գիտեք, որ չեք պատրաստվում կորցնել այն, ինչը, ձեր կարծիքով, կենսական նշանակությունի ձեր շահերի համար»: Պետքարտուղար Բեյքերը երաշխավորող նամակներ հանձնեց իսրայելացիներին, սիրիացիներին, հորդանանցիներին, պաղեստինցներին եւ մյուսներին:

Էդվարդ Ջերեջյանն իր գրասենյակում

Լուսանկարը` Edgar Barseghyan/100LIVES

Ես բերեցի այս օրինակը, որովհետեւ կարծում եմ, որ նման մի բան էլ այստեղ՝ Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում է տեղի ունենում: Ներկայում, կողմերը հակառակ բեւեռներում են գտնվում, եւ ոչ մեկը հիմա չի ցանկանում բանակցել: Բայց ի վերջո նրանք ստիպված են լինելու դա անել: Որքան շուտ, այնքան լավ: Հիմա, հավանաբար, կրքերի հանդարտման շրջան կսկսվի, բայց չպետք է թույլ տալ, որ այդ շրջանը չափից ավելի երկար տեւի: Անհրաժեշտ է վերսկսել բանակցային գործընթացը: Դիվանագիտությունը պետք է նախ փորձի ամբողջությամբ հասկանալ կողմերի դիրքորոշումները, տեսնել, թե երկու կողմերի միջեւ ինչ ընդհանուր հիմք կարող է լինել, եւ հետո սկսել բանակցություններն այդ հիմքի վրա:         

Կարգավորման ուրվագծերը լավ հայտնի են: Կլինեն որոշ փոփոխություններ,  շտկումներ, բայց հիմնականում, ինչպես ասացի, ադրբեջանցիների համար՝ տարածքային ամբողջականությունը, Լեռնային Ղարաբաղի համար՝ ինքնորոշումը, Լաչինի միջանցքը, հայկական ուժերի փուլային դուրսբերումը  որոշ շրջաններից՝ միջազգային երաշխիքների դիմաց: Դրանք հիմնական տարրեր են:

Հայերի մոտ իրատեսական հարց է ծագում. «Ի՞նչ կլինի, եթե մենք դուրս գանք բոլոր այդ տարածքներից, ադրբեջանցիները համաձայնեն այդ պահին, բայց հետո թիկունք դարձնեն եւ ասեն, որ փոխել են իրենց միտքը»: Ահա թե ինչի համար են միջազգային երաշխիքները, բազմազգ ուժերը, որոնք բավարարում են երկու կողմերին էլ, եւ, անշուշտ, վստահության կառուցման միջոցառումները, որոնք եւս պետք է կիրառվեն: Սա կարող է արվել: 

-Վերջին պատերազմից հետո բազմաթիվ կարծիքներ հնչեցին, որ Հայաստանը կարող է բռնել Իսրայելի զարգացման ուղին: Շատերն առաջարկում են, որ Հայաստանը պետք է հետեւի Իսրայելի՝ լավ կազմակերպված պետություն կառուցելու օրինակին, որտեղ բանակը ոչ միայն ժողովրդի անվտանգության երաշխավորն է, այլեւ տեխնոլոգիաների, բիզնեսի եւ այլ ոլորտների շարժիչ ուժը: Նկատի ունենալով Մերձավոր Արեւելքում Ձեր կուտակած փորձը՝ ի՞նչ եք կարծում. Հայաստանը կարո՞ղ է ինչ-որ կերպ օրինակ վերցնել Իսրայելից:  

- Շատ հետաքրքիր հարց է: Կարծում եմ՝ կան որոշակի զուգահեռներ, չնայած ոչ շատ նման: Իսրայելը, օրինակ, իրեն ընկալում է որպես հրեական պետություն, Հայաստանը՝ քրիստոնեական պետություն է:

Դուք գիտեք Հայաստանի քրիստոնեական փառավոր պատմությունը: Քիչ առաջ եմ եկել Էջմիածնից, որտեղ հանդիպել էի Վեհափառին: Շատ դժվար է տարանջատել հայոց պետություն եւ հայ եկեղեցին: Սա շատ յուրահատուկ հարաբերություն է: Նույն բանը կա նաեւ Իսրայելում: Հրեական կրոնը եւ Իսրայել պետությունը: Այստեղ ընդհանրություն կա:

Երկրորդ՝ Իսրայելը չունի շատ բնական ռեսուրսներ, Հայաստանը՝ նույնպես, բայց երկու երկրներն էլ ունեն աներեւակայելի խելացի բնակչություն: Նրանք ստեղծարար են, ձեռներեց են, դա ակնհայտ է հայերի եւ հրեաների դեպքում: 

Ուստի, կարծում եմ, որ այս ընդհանուր գծերը կարող են Հայաստանը վերածել կենսական հանգույցի թե Կովկասի, թե Հյուսիս-Հարավ-Արեւելք-Արեւմուտք խաչմերուկներում: Դուք արդեն ունեք զարգացած բարձր տեխնոլոգիաներ եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտ: Սա խոսում է հայ ժողովրդի հանճարեղության մասին: Դուք կարող եք դառնալ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի, Հյուսիսի եւ Հարավի միջեւ առեւտրային կենտրոն: Հնարավորությունները մեծ են: Հայկական մշակույթը, երաժշտությունը, արվեստը - դրանք իսկապես կարող են ձեզ առանձնահատուկ դարձնել, ինչպես դա եղավ Իսրայելի պարագայում: Դուք այս ամենն անում եք առանց նավթի եւ գազի:    

Էդվարդ Ջերեջյանն իր գրասենյակում

Լուսանկարը` Edgar Barseghyan/100LIVES

Բայց Հայաստանը, թերեւս նաեւ Ադրբեջանը, պետք է հասարակությունն ու կառավարությունն ավելի թափանցիկ դարձնի, արմատախիլ անի կոռուպցիան: Հասկանում եմ, որ որոշ առաջընթաց արձանագրվել է կոռուպցիայի դեմ պայքարում ստորին մակարդակում, բայց կոռուպցիան խանգարում է երկրին սեփական ժողովրդի համար լավագույն որոշումների կայացման հարցում, եւ սա վերաբերում է նաեւ Ադրբեջանին, որտեղ առկա է համակարգային կոռուպցիա: Սա երկարաժամկետ փոփոխություն է, բայց այս փոփոխությունը պետք է գա երկրի ներսից, թե՛ Հայաստանում, թե՛ Ադրբեջանում: 

Ահա թե ինչու ես կարծում եմ, որ նոր գաղափարները, օրինակ, նրանք, որոնց մենք ականատես եղանք «Ավրորա» մրցանակաբաշխության ժամանակ, փոխում են գործող մոդելը, եւ փորձում են բացահայտել ժողովրդի սոցիալական, մշակութային, տնտեսական, նորարարական, ձեռնարկատիրական բոլոր տաղանդները: Կարծում եմ՝ սա հենց այն է, ինչը մենք սկսել ենք տեսնել: Սա հայ ժողովրդի համար շատ շահեկան բան է լինելու:

Երբ խոսում ենք Հայոց ցեղասպանության մասին, վատագույնը, ինչ կարող է պատահել հայ ժողովրդի հետ, դա այն է, որ, կենդանի մնալով հանդերձ, մենք, որպես ժողովուրդ, խաղաղության եւ բարգավաճման ճանապարհով առաջ

չշարժվենք եւ չկառուցենք ուժեղ հայկական պետություն, որով մենք կազդարարենք հայերի հաղթանակը մահվան հանդեպ:

- Դուք նշեցիք Հայաստանի եւ Իսրայելի միջեւ առկա զուգահեռները, բայց մեր երկրների միջեւ հարաբերություններն այնքան էլ զարգացած չեն: Ձեր կարծիքով, հնարավորություն կա՞ բարելավելու դրանք, թե դրան խանգարում են Հայաստանի հարաբերությունները Իրանի հետ եւ Իսրայելի կապերը Թուրքիայի հետ:

- Պատրաստվում եմ մոտ մեկ ամսից այցելել Իսրայել՝ համաժողովի մասնակցելու: Կկարողանամ Ձեր հարցին ավելի լավ պատասխանել դրանից հետո (ծիծաղում է-Մեդիամաքս):

Կարծում եմ, որ իսրայելացիները Ադրբեջանին որպես գործընկեր են ընտրել պարզ քաղաքական հաշվարկներով պայմանավորված՝ նկատի ունենալով Իրանի գործոնը: Նրանք Իրանը համարում են չափազանց վտանգավոր սպառնալիք: Ադրբեջանի նման երկրի հետ, որն Իրանի հետ սահմանակից է, հարաբերություններ հաստատելով՝ Իսրայելն Իրանի հետ հետագա հարցերում ազդեցության հերթական լծակն է ստանում: Կարծում եմ՝ սա է գլխավոր պատճառը:   

Ցավոք, կան նաեւ մեծ թվով բիզնես-շահեր: Ադրբեջանցիները շատ փող ունեն, եւ նրանք պայմանագիր են կնքում նաեւ ռազմական ոլորտում, ինչը շատ մտահոգիչ է: Նրանք (Իսրայելը- Մեդիամաքս) զարգացած ռազմական տեխնոլոգիաներ են վաճառում ադրբեջանցիներին: Սա, իմ կարծիքով, շատ ցավալի է, քանի որ հրեաները, հայերի նման, ցեղասպանության զոհ են եղել, եւ այս նմանությունները պետք է ինչ-որ բան նշանակեին, քանի որ Իսրայելն իրեն համարում է արժեքների վրա հիմնված հասարակություն: 

- 1999 թ.-ին Դուք եւ ձեր գործընկեր Պիտեր Ռոզենբլատն այցելել էիք տարածաշրջան՝ քննարկելու ԼՂ հակամարտության վերաբերյալ որոշ գաղափարներ: Կարո՞ղ եք այսօր դրանցից ոմանք բացահայտել:

- Այո, դրանք այլեւս գաղտնիք չեն: Մենք բանակցություններ վարեցինք Բաքվում եւ Երեւանում: Կարծում եմ՝ ադրբեջանցիները շատ զարմացած էին, երբ տեսան ինձ (ծիծաղում է-Մեդիամաքս): Այնտեղ էի գնացել որդուս հետ, եւ նրանք այնքան զարմացած էին:

Մենք «մաքոքային դիվանագիտություն» էինք իրականացնում՝ ադրբեջանցիներին եւ հայերին ներկայացնելով, թե որոնք կարող են լինել բանակցությունների ընդհանուր կետերը:

Կարգավորման եզրերը հիմնականում նույն էին, ինչի մասին այսօր խոսեցինք: Մենք փորձեցինք խթանել բարի կամքի որոշակի ժեստեր: Ցավոք, շատ քիչ բանի հասանք, մասնավորապես Ադրբեջանում, բայց, այնուամենայնիվ, մենք փորձ արեցինք: Հետո այլեւս չներգրավեցի դրա մեջ, քանի որ իրավիճակը սառեցված էր, եւ մենք չէինք կարող այլեւս իրական փոփոխություններ անել: Չեմ սիրում անել բաներ՝ սոսկ անելու համար: 

Ես հավատացած եմ, որ խաղաղության հասնելու համար պետք է ռազմավարական երկխոսության մեջ մտնել թշնամիների հետ: Դու ստիպված չես ռազմավարական երկխոսության մեջ մտնել քո բարեկամների հետ, բայց քո թշնամիների հետ՝ պարտավոր ես: Հենց այս պատճառով ես աջակցում եմ նախագահ Օբամայի՝ Իրանի հետ միջուկային ծրագրի հարցում, քանի որ կարծում էի, որ դա մեր ունեցած լավագույն այլընտրանքն էր: Որոշ տարաձայնություններ ունեմ ԱՄՆ վարչակազմի՝ Մերձավոր Արեւելքի  քաղաքականության, մասնավորապես Սիրիայի մասով,  բայց կարծում եմ՝ այն ինչ նրանք արեցին Իրանի եւ Կուբայի պարագայում, կարող է լինել առաջնորդող ուղերձ առ այն, որ կարելի է հաղթահարել դժվարությունները: Հայերն ու ադրբեջանցիները պետք է տեսնեն դա: Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը պետք է իրագործի իրեն հասանելիք ինքնորոշման իրավունքը: Կողմերից յուրաքանչյուրը պետք է փոխզիջման գնա: Փոխզիջումը կյանքի եւ դիվանագիտության մի մասն է:

Էդվարդ Ջերեջյանի հետ զրուցել է Արա Թադեւոսյանը