Ներկայացնում ենք Քեմբրիջի համալսարանի փորձառական իրավական հետազոտությունների դոցենտ Անթարա Հալդարի հոդվածը՝ գրված Project Syndicate-ի համար:
Անթարա Հալդար
1995 թվականին իր «21-րդ դարի տեսլականները» ելույթում անվանի աստղաֆիզիկոս Կարլ Սագանը ուշադրություն հրավիրեց մարդկային քաղաքակրթության փխրունության վրա՝ հիշեցնելով, որ տիեզերքում մեր ներկայությունը անսահման փոքր է: Մեր ապագան, զգուշացրեց նա, ամբողջովին կախված է իմաստուն եւ խոնարհ գոյակցել սովորելու ունակությունից:
Ակնհայտ է, որ մենք չենք հասկացել այդ պատգամը: Երեք տասնամյակ անց մեր «երկնագույն կետը» ցնցում են աշխարհաքաղաքական ճգնաժամերը, իսկ գլոբալ լիբերալիզմի տարածման 20-րդ դարավերջի հույսը մարել է: Նման արմատական անորոշությանը բախվելով՝ լավագույն ռազմավարությունը կլինի վերադառնալ հիմունքներին:
Բոլոր հարցերից ամենախորը՝ «ի՞նչ է լավ կյանքը», ուսումնասիրելու համար չկա ավելի լավ ուղեցույց, քան Արիստոտելը, որի «Քաղաքականություն»-ը եւ «Նիկոմաքյան էթիկա»-ն շրջանակ են սահմանում, որը զարմանալիորեն տեղին է բարոյական շփոթության եւ քաղաքացիական պառակտման այս դարաշրջանում:
Ի տարբերություն ժամանակակից լիբերալ ավանդույթի, որն ամեն ինչից վեր է դասում անհատական ինքնավարությունը, Արիստոտելը սկսել էր այլ նախադրյալից. մարդիկ ինքնաբավ միավորներ չեն, այլ հասարակական կենդանիներ, որոնց բարգավաճումը կախված է քաղաքական համայնքում առաքինություններ զարգացնելուց: Լավ ապրել չի նշանակում պարզապես անել այն, ինչ ուզում ես: Լավ ապրել նշանակում է բնավորություն զարգացնել ողջ կյանքի ընթացքում՝ կրթության եւ սովորության, ինչպես նաեւ ընդհանուր քաղաքացիական կյանքում ներգրավվելու միջոցով: (Պատահական չէ, որ բազում ժամանակակից ազգայնականների եւ ամբոխահաճների գրավչությունն այն է, որ նրանք լավ կյանքի տեսլական են առաջարկում):
Արիստոտելի տեսակետը կտրուկ հակադրվում է ազատականությանը, որը երկար ժամանակ (առնվազն մինչեւ վերջերս) սահմանում էր ավանդական աջերին, եւ ձախերի ազդեցիկ ինքնության քաղաքականությունը: Նա հիշեցնում է մեզ, որ ազատությունը պարզապես սահմանափակման բացակայություն չէ, իսկ արդարությունը պարզապես իրավունքների արդար բաշխում չէ: Իսկական ազատությունը, նրա կարծիքով, ինքն իրեն իմաստուն եւ էթիկապես կառավարելու կարողությունն է՝ այլոց հետ համատեղ․ իսկական արդարությունը ոչ միայն վերացական կանոններում է, այլ այն գործողություններում, որոնք մարդկանց հնարավորություն են տալիս ապրել նպատակասլաց, արժանավայել ու լիարժեք կյանքով:
Այս լեզուն ներկայիս քաղաքական մշակույթում այլեւս չկա։ Մենք օրենքներ ենք ընդունում իրավունքների մրցակցային պահանջների հիման վրա․ իմ խոսելու իրավունքն ընդդեմ քո պաշտպանված լինելու իրավունքի ընդդեմ նրա ընդգրկված լինելու իրավունքի: Բայց առանց ընդհանուր նպատակի՝ «թելոսի», մենք հայտնվում ենք զրոյական գումարով վեճերում, թե ում անհատական նախապատվություններն ու ինքնությունները պետք է առաջնահերթ լինեն: Արդյունքը «հիպերքաղաքականությունն» է՝ անվերջ բարոյական վիճաբանությունը՝ առանց բարոյական հիմքերի:
Արիստոտելը կարող է տալ մեզ անհրաժեշտ ընդհանուր բառապաշարը: Նա քաղաքականությունը տեսնում էր ոչ թե որպես պարզապես իշխանություն հատկացնելու մեխանիզմ, այլ առաքինություն (գերազանցություն) արմատավորելու միջոց։ Լավ կազմակերպված պետությունը պարզապես չի կանխում վնասը. այն ձեւավորում է լավ քաղաքացիներ՝ խրախուսելով պատասխանատվություն, խոհեմություն, քաջություն, չափավորություն եւ մտահոգություն ընդհանուր բարօրության նկատմամբ:
Հակադրենք այս հայեցակարգը այսօրվա աշխարհին: Մեր հաստատությունները հաճախ գործում են որպես դժգոհությունների շուկաներ, որտեղ ամենամեծ գնողունակությունն ունեն ուշադրությունը, կարգավիճակը եւ վրդովմունքը: Մեր մեդիա էկոհամակարգերը (հատկապես առցանց) նախագծված են այս կամ այն խմբավորումները խրախուսելու համար: Մեր կրթական համակարգերը գնալով ավելի շատ են խուսափում բարոյական ձեւավորման մասին խոսելուց, որպեսզի չմեղադրվեն քաղաքականացման մեջ։ Իսկ մեր քաղաքական գործիչները օրինակելի հասարակական կերպարներից դարձել են դրանց հակապատկերը։
Միացյալ Նահանգներից եւ Միացյալ Թագավորությունից մինչեւ Հնդկաստան եւ Հունգարիա՝ ժողովրդավարությունները պայքարում են ոչ միայն բեւեռացման, այլ ավելի խորը հիվանդության դեմ՝ քաղաքացիական վստահության էրոզիայի, ընդհանուր պատումների փլուզման եւ հանրային նպատակի կորստի: Այն, ինչ Արիստոտելն անվանել էր «էվդեմոնիա»՝ անհատի բարգավաճում արդար, լավ կազմակերպված համայնքում մասնակցության միջոցով, փոխարինվել է հաջողության դատարկ հայեցակարգով, որը նեղ կերպով սահմանվում է որպես հարստություն, մեդիա հանրաճանաչություն կամ պատասխանատվությունից զուրկ անձնական իշխանություն:
Քաղաքականության եւ լավ կյանքի մասին արիստոտելյան պատկերացումն ընդունելը չի նշանակում հետ պտտել ժամացույցը կամ անտեսել ժամանակակից լիբերալ ժողովրդավարության առաջընթացը: Մենք իրավամբ բարձր ենք գնահատում մարդու իրավունքները, բազմակարծությունը եւ պաշտպանվածությունը բռնակալությունից: Բայց Արիստոտելը հիշեցնում է մեզ, որ ոչ մի քաղաքական համակարգ չի կարող զարգանալ առանց բարոյական նպատակի, որը պատասխանում է հիմնարար հարցերին. ինչպիսի՞ մարդիկ ենք ուզում դառնալ: Ինչպիսի՞ մարդկային բնավորություն պետք է զարգացնեն մեր հաստատությունները: Ինչպե՞ս ենք ձեւավորում քաղաքացիներ, որոնք ունակ են վայելել իրական ազատությունը, այլ ոչ թե անսահմանափակ ամենաթողությունը:
Ըստ Արիստոտելի՝ կրթությունը միայն հմտություններ կամ գիտելիք կուտակելը չէ: Խոսքը վերաբերում է բնավորության ձեւավորմանը՝ օրինակելի անձանց օրինակով, էթիկական մտորումների եւ քաղաքացիական կյանքում ակտիվ մասնակցության միջոցով: Քաղաքական քննարկումը զուտ շահերի բախում չէ, այլ համատեղ ձգտում՝ ձեռք բերել միասին լավ ապրելու գործնական իմաստություն: Առաջնորդելը ոչ թե դերակատարում է, այլ կառավարում՝ ուրիշներին դեպի ընդհանուր բարիք առաջնորդելու գործիք:
Նման քաղաքականությունը ցինիզմի դարաշրջանում կարող է միամիտ թվալ։ Բայց գուցե ցինիզմը դարձել է ինքնաիրականացվող մարգարեություն։ Իրոք միամիտ է հավատալ, որ մենք կարող ենք պահպանել ժողովրդավարությունը՝ չմշակելով այն բարոյական եւ քաղաքացիական արժանիքները, որոնք դա հնարավոր են դարձնում: Արիստոտելը գիտեր այն, ինչ մոռացել են շատ ժամանակակից տեսաբաններ. հասարակության առողջությունը կախված է ոչ միայն օրենքներից կամ տնտեսությունից, այլեւ մարդկանց բնավորությունից:
Մեր ժամանակի որոշիչ առանձնահատկությունն այն է, որ չափազանց շատ մարդիկ, որոնց սովորեցրել են իրենց եւ մյուսներին համարել մեկուսացված ընտրողներ, օրինակ՝ Homo Economicus, իրենց զգում են անզոր, իրականությունից կտրված եւ իմաստի ծարավ: Ոմանք դա փնտրում են իդենտիտար (ծայրահեղ աջ) կամ ազգայնական նախագծերում, մյուսները՝ շուկայական հաջողության մեջ: Բայց այս տարբեր ուղիների տակ թաքնված է նպատակի, պատկանելության եւ արժանապատվության ընդհանուր ծարավը: Արիստոտելը խոսում է հենց այդ ծարավի մասին՝ առաջարկելով ոչ թե տեխնոկրատական լուծում կամ կուսակցական կարգախոս, այլ քաղաքականության բարոյական տեսլական՝ որպես մարդկային բարգավաճման տարածք:
Ինչպես ճապոնական կինցուգի արվեստը՝ կոտրված խեցեղենը ոսկով նորոգելը, արիստոտելականությունը մեզ սովորեցնում է, որ քսանմեկերորդ դարի մասնատված պոլիսը կարող է ամբողջական դառնալ: Խնդիրը ոչ թե ճաքերը վերացնելն է, այլ դրանք առաքինությամբ, նպատակներով եւ ընդհանուր բարօրության մասին պատկերացումներով լցնելն է:
Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
Copyright: Project Syndicate, 2025.
www.project-syndicate.org
Կարծիքներ
Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում: