Գուրգեն Խանջյանի «Ինչկաչկա» վեպ-էսսեն ինքնակենսագրական պատում է։ Լույս է ընծայել «Անտարես» հրատարակչությունը: Գրողի հետ զրուցել ենք գրքի, հին ու նոր Երեւանի, կենդանի ու կորստի վտանգված հիշողությունների մասին։
-«Ինչկաչկա»-ն վեպ-էսսե է, որում տեղ գտած պատմությունները կարող են ներկայանալ նաեւ որպես ինքնուրո՞ւյն գործեր։
-Կա այդպիսի բան, դրանք առանձին էլ կարող են հանդես գալ, բայց քանի որ իմ կյանքի մասեր են՝ ինձնով սոսնձված, էլի կապակցված են։ Եվ հետո սկիզբ, վերջ, ամփոփում, այդ ամեն ինչը կա։ Հիմնականում խորհրդային շրջանն է, մինչեւ անկախության առաջին տարիները։
Այսպիսի միստիկ բան կա գրականության մեջ. էն մարդիկ, որոնց հետ ապրել ես, շփվել, էն արկածները, դեպքերը, որ տեղի են ունեցել, անընդհատ եփվում են մեջդ, անընդհատ անդրադարձ են ուզում, ուզում են՝ հետները խոսես, վիճես։ Որպեսզի էդ ամեն ինչին հաշտություն եւ հանգիստ բերես, պիտի հանձնես թղթին։ Այդ փորձը ունեցել եմ, իմ գործերում շատ կան իրական դեպքեր, կերպարներ, հարաբերություններ, եւ սա ոնց որ թե լրացնում է։ Եվ ասեմ, թղթի վրա դնելուց հետո՝ իրենք էլ են հաշտվում, իրենք էլ են զգում, որ վերջ, ամփոփվեց։ Հիմա ինչ մնացել է, չի մնացել, լավ էր թե վատ, արդեն հաշտության մեջ են, ու էդ մասով ներսս մի քիչ խաղաղվեց։
-Նպատակ եք ունեցել վավերագրելո՞ւ Երեւանի այդ շրջանի կյանքը, մարդկանց, ինչպես դա արվում է, ասենք, լուսանկարներում։
- Անպայման, դա իմ կարոտն է, իմ ջահելության Երեւանը։ 60-70-80-ականների Երեւանը։ Հիմա էլ է իմը, բայց էնքան իմը չի արդեն։ Գիտե՞ք, կարկառուն դեմքեր չեն, ինձ հանդիպած, ինձ հետ շփված, ինձ հետ հարաբերված մարդիկ են, տղերք՝ տարբեր թաղերից։ Գրողներ էլ կան, բայց ընենց տղերք էլ կան։ Ինչ-որ իմն է, ուզում էի անպայման լինեն, ձեր ասած ՝ վավերագիր ձեւով, որովհետեւ ինձ թվում էր, որ եթե ես նրանց չհանձնեմ թղթին, կկորչեն։ Շատերն արդեն չկան, մի մասը՝ կա. օրերս հանդիպեցի մեկին. նայում ենք իրար, իրար հետ խմել ենք, ինչ ասես արել ենք գինետանը, բայց ուրիշ մարդիկ ենք. նայեցինք, նայեցինք, հետո հանկարծ իրար գրկեցինք։ Ոնց որ վերադարձավ էդ ամեն ինչը, բայց հետո նորից հեռացանք։ Ըսենց հետաքրքիր բան է կյանքը։
-Հայկական մի շարք ֆիլմերի եք անդրադարձել գրքում։ Ունե՞ք տպավորություն, որ մեր ապրած կյանքը, մի քիչ ավելի հին Երեւանն է մնացել ժապավենին:
- Կա այդ տպավորությունը եւ այն աստիճանի, որ ես հիմա հայկական ֆիլմերը չեմ էլ կարողանում գնահատել՝ ըստ կինեմատոգրաֆիական արժեքի։ Ֆիլմը նայում եմ՝ անցյալն եմ փնտրում մեջը։ Դա է ինձ համար կարեւոր։ Դրա համար, օրինակ, «Հայրիկ» ֆիլմը շատ եմ սիրում։ Մարդիկ կան, ասում են՝ էնքան էլ ուժեղ ֆիլմ չի, ի՞նչ կապ ունի, ուժեղ է, ուժեղ չի։ Դրվագներից մեկում մի մարդ է վազում, որին պատահաբար են նկարել։ Ես էդ մարդուն գիտեի. իջնում էր, մի բաժակ պորտվեյն էր խմում, նորից գնում էր իր գործին, շատ հետաքրքիր տիպ էր։ Ու հանկարծ էդ մարդը հայտնվել է կադրում. իմ կյանքի միջից է դուրս եկել, մտել է կինո։
«Բումերանգ» կինոժողովածու կար ժամանակին, տեսա՝ ես եմ նստած «Կազիրյոկում», հայրս ու նրա ընկերը։ Ու էդ սարսուռը՝ քեզ ես տեսնում պատահական կադրում՝ եսիմ որ թվի Երեւանում։ Ֆոտոն իր էֆեկտն ունի, բայց ֆիլմն էլ որ շարժական է, կենդանի է քեզ ցույց տալիս էդ ամեն ինչը։
- Գրական աշխարհի բոհեմն է նաեւ երեւում գրքում, հանդիպումները «Կազիրյոկում», «Հանճարնոցում»։ Այսօր գրողների, առհասարակ, արվեստագետների հանդիպման վայրերը շատ են, հանրության հետ շփվելու հնարավորություններ՝ ավելի բազմազան... Ի՞նչն է պակասում, ի՞նչն է ուրիշ մեր օրերում։
- Կյանքն է ուրիշ, գաղափարախոսությունը, արվեստի նկատմամբ վերաբերմունքը։ Սպառողական հասարակությանը պետք չեն արվեստի հերոսներ, արվեստի դեմքեր, որոնք կարող են ինչ-որ գաղափարախոսություն ներկայացնել։ Դա անհատականացնում է, իսկ իրենց պետք է համահարթեցված սպառող հասարակություն։ Սա կուլիսներում ընթացող լուռ պայքար է, եւ գրողների, նկարիչների ներկայությունը պիտի պահպանվի, գոնե ձգտի հավասարակշռության էդ կռվի մեջ։
Ինչ վերաբերում է անցյալին ու ներկային, ավանդույթը չկա։ Մենք՝ հայերս, հինը հիշող, գնահատող ժողովուրդ ենք, բայց կոմերցիան բոլոր ավանդույթները մոռանալ տվեց։
Պարզ օրինակ բերեմ։ Մի օր բրազիլական փոքրիկ քաղաքում (չեմ հիշում անունը) սրճարան է մտնում հայտնի ֆուտբոլիստ Գարինչան։ Նրա գնալուց հետո աթոռը, որին նստել էր, մեխել են պատին, տեքստեր են գրել, ու այդպես մնացել է տասնյակ տարիներ, գուցե մինչեւ հիմա էլ կա։ Իսկ մենք ունեինք սրճարան կինո «Մոսկվայի» մոտ՝ արվեստագետների սրճարանն էր, երկու անուն ուներ՝ «Հանճարնոց» եւ «Կոպեկանոց»։
Գուրգեն ԽանջյանըԱյնտեղ այցելում էին Հրաչյա Ներսիսյանը, Կոստան Զարյանը, Երվանդ Քոչարը, Հովհաննես Շիրազը, Սեյրան Խաթլամաջյանը, հետագայում՝ Հրաչյա Ներսիսյանի որդին՝ Լեւոն Ներսիսյանը։
Էդ մարդկանց հետ էդ սրճարանում նստում էինք ու մեզ համար դա սովորական էր։
Շերենցը, երբ ազատ էր, միշտ էնտեղ նտած էր, հայտնվում էր Ֆրունզիկը, ու սկսվում էր տոնակատարությունը. նրանք մտերիմ էին, պաչ-պռոշտի... հետո հավաքվում էին նկարիչներն ու ռեժիսորները, Ֆրունզն ինչ-որ բան էր պատմում, օղի էին խմում... արվեստի եփվող կաթսա էր։
Եվ հետաքրքիր է, որ թաղի լավ տղերքն էին մտնում-դուրս գալիս ու պատկառանք կար արվեստագետների հանդեպ... Արվեստագետներն էլ նրանց էին լավ վերաբերվում։ Եվ հանկարծ էդ սրճարանը ոչ ոքի պետք չեկավ։ Իտալական կերակրատուն է, նստում են, նրբիկ ուտում-խմում, դուրս գալիս, ոչ էլ գիտեն՝ ում հոգիներն են էնտեղ սավառնում։ Չէր կարելի դա քանդել, ընդհակառակը՝ նրանց էդ բոլորի բարելիեֆները պիտի պատերին կպցնեին, լաքապատեին ու պահպանեին։
- «Երեւանում՝ Երեւանը կարոտելով»... հասկանալի է այդ կարոտը, ափսոսանքը, բայց ժամանակը հարահոս է, ինչ-որ առումով փոփոխությունները բնական չե՞ն։
- Որոշ բաներ բնական են, բայց կան բաներ, որ տաճարի նման են, դու չես կարող, ասենք, Զվարթնոցի տաճարը փոխել, էսօրվան հարմարեցնել։ Ընդամենը պիտի պահպանես, նորոգես, որ չքանդվի։
Այդ կարգի սրճարաններն էլ քաղաքային ավանդույթի մաս են։
Օրինակ՝ հիմա Իտալիայում կան տներ, որ ինչ-որ մեկի սեփականությունն են, բայց տան տերը ոչինչ չի կարող փոխել՝ առանց քաղաքային իշխանությունների, մշակութաբանների թույլտվության։
Մեզ մոտ քանդում, ի՞նչ են կառուցում, կուբիկներ, լուցկու տուփերի նման բոյով շենքեր։ Օրբելի-Բաղրամյան փողոցների խաչմերուկում հիմա երկնաքերներ են կառուցում։ Պատկերացրեք՝ ինչ է լինելու, երբ բնակիչները գան իրենց մեքենաներով։ Բաղրամյան, Օրբելի, Կիեւյան. լրիվ փակվելու է։
Ես Այգեձորում եմ ապրում, առավոտյաբ 08:30-ից սկսում են աշխատել։ Ոնց որ 3 բալանոց երկրաշարժի մեջ ապրես. ամբողջը ցնցվում է, մարդկանց տների պատերը ճաք են տվել։ Տեր չկա, ո՞վ է տերը։
- «Կոպեկանոց-Հանճարնոց» պատումի մեջ այդպես էլ ասում եք՝ ո՞ւր են իսկական տերերը։ Ձեր գիրքը, թեեւ ոչ շեշտադրված, անդրադառնում է նաեւ Երրո՞րդ Հանրապետությանը։
- Գիրքը մասամբ Երրորդ Հանրապետության մասին է։ «Մի ցուրտ տաք օր՝ Սիփանի հետ», «Երկի՛ր, վե՛ր կաց»-ում 90-ականներն են, թե ի՞նչ դժվարությամբ ենք կառուցել, ու ո՞նց են փորձում էդ դժվար կառուցած, իրար վրա դրած քարերը փլցնել։ Երկիրը մենք ենք, երբ ասում եմ՝ երկի՛ր, վե՛ր կաց, մեր մասին է խոսքը։
- «Սեւանա լիճը, մենք»-ում հիշեցնում եք, որ բնությունը ինքնամաքրվելու, բայց նաեւ մեռնելու հատկություն ունի։
- 60-ականներին հայրս ձկնորս էր, Սեւանը շատ էր սիրում, գնում էինք իշխանի որսի։ Ջուրը տասնյակ մետրերի վրա պարզ երեւում էր, խփում էիր բաժակը, հանգիստ խմում։ Ջուրը զուլալ էր, ափը՝ մաքուր, ավազը՝ ոսկեգույն։ Ինչի՞ բերեցին էդ ծառերը տնկեցին, էկոլոգիան խախտեցին, էդ ջրերն էլ մղեցին Սեւան։ Հիմա նայում ես՝ տիղմ է, ջրիմուռ։ Չկար ջրիմուռ, խեցգետին, որովհետեւ խեցգետինը ճահճացող ջրերի բնակիչ է։ Ո՞վ փչացրեց. մե՛նք։
- «Ջազի որս»-ում անդրադառնում եք այսօր մատուցվող երաժշտության արհեստական, ստերիլ հնչողությանը, որ փոխարինեց վինիլային կրիչների առավելագույնս բնական ձայնագրություններին։ Իսկ ի՞նչն է փոխվել գրականության մեջ։
- Դե, գրականությունը գալիս է դեպի էդ ստերիլը, հատկապես հիմա արհեստական բանականությունը կա, ինչ-որ հատվածներ պատվիրում են։ Ֆասթ-ֆուդը դառնում է համատարած, ոչ միայն կերակրի մեջ, այլեւ ասելիքի, կարդացածի։ Արագ սպառիր, անցիր առաջ։ Բայց մարդը փչանում է, վաղը, մյուս օրը, եթե մեծ կատակլիզմներ լինեն, չի կողմնորոշվելու՝ ինչ անել։
Նրան ուրիշ կերպ են դաստիարակել, ինքը սովոր է արագ սպառելու։ Իսկ էս մոլորակը դրախտը չի, իմանանք։ Սա վտանգավոր տեղանք է։
- Հասանք «Մեծ տատի մեծ կարոտ»-ին։ Ութսուն անց Դուդուն Բրեժնեւի նկարը համբուրում էր, որովհետեւ նրան համոզել էին, որ Բրեժնեւը Վանը թուրքերից խլելու՝ Դուդուին էր վերադարձնելու։ Արդյոք այսօր նույն զգացողությունն ու ներքին հավատը չունե՞նք, որ ինչ-որ մեկը ինչ-որ բան կանի։
- Ունենք, ու լավ է, որ ունենք, ես անկեղծ ասեմ, գուցե էդ զգացողությունը մեզ հող չտա, բայց թող մեր հիշողությունը ըտենց մնա։ Մեկ էլ տեսար իսկապես ինչ-որ բան կատարվեց էս աշխարհում... Որովհետեւ հայրենիքը իսպառ կորցնելը ես չեմ պատկերացնում, չեմ էլ ուզում պատկերացնել։
- Ձեր գիրքը կարդալիս մտածում էի, որ ոչ մի կերպ չեն մարում էդ պատմությունները։
- Ուղղակի վախենում եմ, որ հանկարծ իսկապես մարեն, ասենք, մի երկու սերունդ հետո ի՞նչ կլինի, եթե մենք չխոսենք, չփոխանցենք իրենց այդ մասին։ Հիմա ուզում են ընենց անել, որ չփոխանցվի։ Այսինքն՝ լրիվ սպառող մարդ կդառնանք, անհայրենիք, մեր էստեղ ապրելը առանձնապես հմայքներ չի ունենա։ Տեղ է, ապրում ենք։
Պատմությունը լեգենդներն են, մեր տեր լինելն է, մեր արմատ ունենալն է, այլապես հետաքրքիր չէ կյանքը, անկեղծ ասեմ, կգնամ Հոլանդիա, այնտեղից՝ Ֆրանսիա, ժուլիեն կուտեմ։
-Հակառակ միտումն էլ է նկատվում՝ սկսել ենք վերարժեւորել մեր պատմությունը։
- Հետաքրքրությունը աճում է, ինչքան էլ ուզենան, արմատախիլ չի արվում։ Դա նրա համար չէ, որ թշնամանաս, շատ ազգեր են ուրիշի հողերի վրա ապրում, չենք ասում՝ սկսենք իրար կոտորել, բայց պատմական ճշմարտությունը պիտի ճանաչի, իմանա, որ քո հողի վրա է ապրում, որ ցեղասպանել է, եւ քո մուտքը այդտեղ պիտի ազատ լինի։
- Այսինքն՝ հարգեն քո պատմությունը։
-Իհարկե, բայց իրենք չեն հարգում, դու ինքդ էլ ես քեզ նսեմացնում։ Դրա վերջը ի՞նչ է, դրա վերջը վերանալ է։
Մոնթեն ճիշտ էր ասում․ «Եթե կորցնենք Արցախը, կշրջենք հայոց պատմության վերջին էջը»։ Ղարաբաղը չկա, մենք կանգնել ենք մերկ, ինչ ուզում՝ անում են մեզ հետ։
-«Ինչկաչկա»-ն զրույց է նորածնի՞ հետ, Տիրո՞ջ, երկրի՞, ընթերցողի՞, թե ինքդ քեզ հետ։
-Ավելի շատ ինքս ինձ հետ է, որովհետեւ էդ ամբողջն իմ մեջ է։ Տերն էլ է իմ մեջ, բայց իմ չափով տերը, իմ պատկերացրած։ Իսկ «ի՞նչ կա-չկա»-ն շատ հետաքրքիր հարց է, անեկդոտ կա, ասում են՝ համակարգիչը այրվել է, երբ իրեն տվել են էդ հարցը։
Գուրգեն ԽանջյանըԼուսանկարը` Նառա Վարդանյան
Ուրիշ լեզուներում ասում են՝ կա՞, ի՞նչ կա, հետո էլի ինչ-որ բան են ասում, նոր՝ ի՞նչ չկա։ Իսկ մենք միավորել ենք՝ ի՞նչ կա-չկա-ն ու ոչ էլ սպասում ենք պատասխանի, ձեռքի հետ ասված հարց է․․․ բայց հետաքրքիր տեղեր կարող է տանել՝ եւ՛ մեր բնավորության, եւ՛ աշխարհի նկատմամբ մեր վերաբերմունքի առումով։ Էդ «ինչն» էլ է նույնիսկ հարաբերական։ Էսօ՞ր ինչ կա, վա՞ղը, մյո՞ւս օրը, էդ բոլոր փիլիսոփայությունները կարելի է դրա միջից կտոր –կտոր հանել։
-Գիրքը փորձո՞ւմ է տալ այդ հարցի պատասխանը։
-Մի քիչ պատասխանում է էդ հարցին։
Հիմա մի ուրիշ գիրք եմ գրում, սյուժետային գծերը ուզում եմ դարձնել փիլիսոփայական գծեր եւ այդ «ինչկաչկա»-ներին փորձեմ պատասխանել արդեն այլ կերպ։ Եթե կարողանամ հաղթահարել, սկսել․․․ Երդվել էի այլեւս չանդրադառնալ այդ «անիծյալ» թեմաներին։ Որովհետեւ տանջում են։ Պատասխան չունեն, բայց դու պիտի փնտրես անդադար, թե ինչի՝ չգիտես։
Արմինե Սարգսյան
Կարծիքներ
Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում: