«Ինձ ասել էին, որ թեւերս հողմից էին։
Ես ամեն գիշեր սպասում էի հողմածաղիկներին»։
«Հողմածաղիկը» Շուշանիկ Թամրազյանի տասներորդ ժողովածուն է, որտեղ ամփոփված են հեղինակի՝ վերջին երկու տարիներին գրված արձակ եւ չափածո ստեղծագործությունները։
Մեդիամաքսը զրուցել է Շուշանիկ Թամրազյանի հետ։
- «Առաջ բառերն էին իրեն թելադրում, հիմա ինքն էր թելադրում բառերին»։ Եվ «Թեկղին նայում էր ապակե փեղկերի հետեւում ավարտվող հետկեսօրին ու մտքում ասում, որ հիմա իր բառերը շատ հեռու են իրենից»։
Շուշանիկ, սա նշանակում է գրել՝ գրել չկարողանալու մասի՞ն։
- Ավելի շուտ՝ գրել բառերի կյանքի մասին, որոնք հերոսուհու ներքին կենսագրության մի մասն են: Բառերի կյանքի եւ այդ կյանքում վրա հասնող փոփոխությունների՝ ընդմիջումների, լռությունների, կողոպուտների, ուղղորդումների, դրսից եկող ազդակների կամ աղավաղված արձագանքների մասին, որ ներխուժում են բառերի աշխարհ: Հաճախ մենք չենք նկատում՝ ինչպես է առօրյա հարթակների բազմաձայնող աղմուկը սպրդում ներս, կանգնում մեր եւ մեր սեփական բառերի միջեւ: Երբեմն ստիպված ես լինում բառերդ տառացիորեն կորզել աղմուկների գվվացող այդ անդունդից, չորս-հինգ անգամ հետ մղել ճանապարհին հանդիպող բառերի նմանակներին՝ այսինքն՝ բառերին, որոնք քոնը չեն ու հայտնվել են քո ներաշխարհում հանրային խոսույթի չձեւակերպված թելադրանքով, ստիպված ես սպասել մինչեւ լռություն հաստատվի, կամ էլ բառերիդ հենված՝ դուրս քաշել նրանց եւ, առաջին հերթին, ինքդ քեզ այդ վիհից, թելադրել, ճիգ գործադրել: Բոլորովին վերջերս այդ ապրումն ինձ անակնկալի բերեց. առաջ կթվար պարզապես անհավանական: Բայց ես դրան գրելու անկարողություն, նույնիսկ՝ գրելու դժվարություն չէի ասի... Կասեի՝ բառերի զգայուն արձագանքը հանրային կյանքի ահագնացող ներխուժմանը անհատի ներքին տիրույթ, երբեմն էլ՝ հանրային կյանքի՝ անհատի նկատմամբ սահմանած վերահսկողությանը:
- Հերոսուհին դա որպես պարտությո՞ւն է ապրում:
- «Պաշարում» վիպակի հերոսուհին՝ Թեկղին, բառերին թելադրելու, բառերն անդիմության բազմաձայնող երախից պոկելու անհրաժեշտությունը չխոստովանված, բայց մեծ տխրությամբ է արձանագրում: Բայց հասկանում է, որ այլընտրանք չունի: Ինքը չի հանձնվել, քանի դեռ իր բառերը չեն հանձնվել: Իսկ բառերի լռությունը կամ մինչեւ իսկ բառերի հեռացումը դեռեւս չի նշանակում հանձնվել: Հանձնվելը բառերի այլակերպումն է, դիմազրկումը: Վիպակում տեսնում ենք՝ ինչպես է հերոսուհին իր ամբողջ էությամբ պայքարում դրա դեմ՝ պատրաստ մինչեւ իսկ իր համար շատ ցավալի արձանագրումների: «Գրել՝ գրել չկարողանալու մասին» բանաձեւը հետաքրքիր է, բայց, իմ կարծիքով, չափից դուրս ինտելեկտուալ է իմ ստեղծագործությունների պարագային:
- Մի ուրիշ բանաձեւ. «Ինձ իմ պատկերն է միշտ փրկել»։ Այն տողերից է, որ կրկնվում են, ու նրանց շուրջ հյուսվում է պատմությունը։ Ինքդ քեզ հավատարիմ մնալու մասի՞ն է խոսքը, թե՞ հենման կետ է, ինչպես մի ճնճղուկի ցավը, օրինակ («Մի ճնճղուկի անվարժ վերուվար անող շնչառությունը միակ կենդանի թելն էր, որից կարող էր կառչել»)։
- Երկուսն էլ: Հետաքրքիր է, որ այդ հատվածն եք առանձնացնում: Գիտե՞ք, ցանկացած գործի մեջ կան դրվագներ, որոնք պարզապես հորդում են էջին՝ չկանխատեսված, անդիմադրելի ու միեւնույն ժամանակ առեղծվածային մի ուժով, որ մասամբ վերծանման կարիք ունի հենց իր՝ հեղինակի համար: Երբ «Պաշարում» վիպակն ավարտելուց հետո նորից կարդացի հերոսուհիներից մեկի՝ Հեղինեի ներքին մենախոսությունը, ինձ համար գրեթե պարզ էր, որ այդ հատվածը թյուրընկալումների տեղիք էր տալու. ի՞նչ է սա նշանակում, հերոսուհին գրեթե սեր է խոստովանում ինքն իրեն՝ հասնելով մինչեւ իսկ Դանեմարկի արքայազնի՝ Օֆելիայի գերեզմանափոսի առջեւ արտաբերված հանրահայտ ֆրազին. «Իմ սերը կարող էր մրցել քառասուն հազար եղբոր սիրո հետ»: Եվ մտքում արդեն լսում էի դատավճիռները. «նարցիսականություն», «եսակենտրոնություն», «ինքնասիրահարվածություն»... Բայց սկզբից եւեթ պարզ էր, որ հատվածը պետք է մնար անփոփոխ, որովհետեւ դա ամենամեծ ճշմարտությունն էր հերոսուհու մասին...
- Իսկ ո՞րն էր, այնուամենայնիվ, կրկնվող այդ նախադասության իմաստը, ի՞նչ էր նշանակում, փորձո՞ւմ էիք վերծանել:
- Ինձ համար այն, առաջին հերթին, նշանակում է ընդունել եւ կրել, երբեմն էլ՝ ուղղակի ընտրել սեփական մենությունը: Կյանքում լինում են պահեր, երբ բացարձակապես մենակ ես հանգամանքների բերումով կամ սեփական ընտրության հետեւանքով, կամ իրադրություններ, որոնք քեզ դատապարտում են ներքին աքսորի հերյուրանքների, կեղծ իրողությունների խլրտացող ճահճում, եւ շատ դժվար է չկորցնել հավասարակշռությունը: Այդ իրադրություններն են ինձ օգնել հասկանալ՝ ինչ կարեւոր է լուռ այն դաշինքը, որ դու ունես քո սեփական հայացքի հետ՝ քո խորքից ուղղված քեզ: Հետո տարիների ընթացքում ես հասկացա, որ դա այնքան էլ պարզ բան չէ, որքան ուղղակի ինքդ քեզ սիրահարված հայացքով հայելու մեջ նայելն ու աչքով անելը:
Շատ ավելի խոր ապրում է ամփոփված դրանում: Քո սեփական պատկերը քեզ թույլ չի տալիս սասանվել, սիրում է քեզ, որովհետեւ ինչ-որ տեղ կա այն վստահությունը, որ աստղերն ու արեւն են քեզ սիրում, որ հարահոս այն խոսքն է քեզ սիրում, որից դու պոկում ես առանձին բառեր կամ նախադասություններ, տիեզերական դաշինքի պես մի բան: Մարդուն փրկող այդ սեփական պատկերի մեջ ամբողջական, չտրոհվող մեր «ես»-ի մտապատկերն է, որ մեզ հետ է մեր կյանքի բոլոր դրվագներում, բոլոր հանգամանքներում. մշտարթուն մեր վկան, որ դեռ միահյուսված է աստղերի, արեւի, լուսնի ընթացքին: Դու բոլորին կարող ես խաբել՝ բացի քո ներսից քեզ նայող այդ հայացքից: Նույն տրամաբանությամբ՝ բոլորը կարող են քեզնից երես դարձնել՝ բացի լուռ վկայի հավատարմությամբ քեզ ուղղված այդ հայացքից, որի անդրադարձները երբեմն անակնկալի են բերում քեզ հայելիներում կամ քաղաքային ցուցափեղկերում:
- Իսկ ի՞նչ անել, եթե տեսնում ես «գրախանութների դարակների վրա մնացող գրքեր, գրքերի՝ աստիճանաբար կրճատվող տպաքանակներ, փակվող ամսագրերի տխուր ու պարտադիր ընթացք», բայց հայտարարում են «աննախադեպ հաջողությունների» մասին...
- Այո՛, հղում եք «Պաշարում» վիպակի հերոսուհու՝ Հեղինեի մտորումներին, որոնք ես լիովին կիսում եմ: Տասնամյակների պատմություն ունեցող տպագիր ամսագիրը փակվում է, արժեքավոր հրատարակությունները մնում են գրադարակներին, եւ խմբագրության անդամների առջեւ հատուկ փորձագետների եւ նախարարության աշխատակիցների մի ամբողջ հանձնախումբ խոսում է գրքի տոնի ֆանտաստիկ հաջողությունից, որը համընկել է գինու տոնի հետ, թվեր, ցուցանիշներ են հիշատակվում՝ «իվենթների» այդ շղթայից դուրս մնացածներին հռչակելով վերջին մոհիկաններ եւ, այդպիսով, պաշտոնապես դատապարտելով չգոյության: Ի դեպ՝ ասեմ, որ պատումի հիմքում իրական պատմություն է, եւ ամսագրի խմբագրությունից Օպերային թատրոնի հասարակական կապերի բաժին տեղափոխված «Հեղինեն» էլ իր իրական նախատիպն ունի: Ի՞նչ անել: Հեղինեն առանց այլեւայլության գտել է այս հարցի պատասխանը. չմիանալ «աննախադեպների» շքերթին: Չվախենալ մենակ մնալուց, որովհետեւ մենությունը հաճախ լավ բան է, իսկ երբեմն՝ ուղղակի անհրաժեշտ: Չվախենալ «դառնացածի» կամ խնջույքից վտարվածի կեղծ, սարքովի պիտակներից, որովհետեւ, հավատացեք, լինում են շատ ավելի ծանր բաներ: Չվախենալ եւ շարունակել ստեղծել, պահպանել այն, առանց ինչի կյանքը եւ քեզ արտաքին աշխարհին կապող թելերը դառնում են անիմաստ: Հեղինեն այդպես է մտածում: Եվ ես համաձայն եմ Հեղինեի հետ ոչ միայն տեսականորեն, այլ գործնականում:
- Գրքում հուշ-պատմություններ են տեղ գտել Վանո Սիրադեղյանի ու Վազգեն Սարգսյանի մասին։ Վերջինս վերնագրել եք՝ «Եվ սիրո անափ այդ մայրցամաքը»։ Հետաքրքիր է՝ ինչպե՞ս եք կազմել գիրքը. մեկ ներկան է՝ այդ պահին ապրածը, մեկ վերհուշը, ժամանակը հետ ու առաջ է անում, բայց գրքի ներքին ընթացքը չի խախտվում դրանից։
- Ակամա է այդպես ստացվել: Ես միշտ սիրում եմ թվագրել գործերս՝ թե՛ բանաստեղծությունները, թե՛ արձակ գործերը: Հետո ձեւավորվում են շարքերը, բայց հիմնականում, աննշան բացառություններով, շարքերի ներսում պահպանվում է այդ ժամանակագրությունը: Սակայն շատ դիպուկ է Ձեր դիտարկումը. ստեղծագործությունների ներսում էլ ինչպես, օրինակ, Վանո Սիրադեղյանին նվիրված պատմվածքի մեջ, պատումը պարբերաբար սահում է անցյալից ներկա, իննսունականների ձմեռների պայծառ հուշերից 2024-ի Ծաղկաձոր՝ սովորական մահկանացուների առջեւ իր դռները փակած Սպորտային համալիրի հարազատ ծառուղիների, Արջաղբյուրի այլեւս արգելված արահետների պատկերով: Ժամանակային եւ տարածական այս սահանքները բնորոշ են իմ գրվածքներին: Հաճախ ստեղծագործությունը ազատագրում է ժամանակը ֆիզիկական ժամանակահոսի կապանքներից, ժամանակի զարկերակը ներհյուսում է հիշողության հարահոս գետին. սա մի բանաձեւ է, որ Մարսել Պրուստն է մեզ տվել անգերազանցելի հստակությամբ: Բայց ինձ մոտ ակամա է այդպես ստացվում, նույնիսկ երբ որոշում եմ ուղղագիծ զարգացում ունեցող, շարունակական ինչ-որ բան գրել:
- Լճափին հանդիպած երկու հիանալի տղաները՝ Վահեն ու Սուրենը, ուզում եք, որ չփոխվեն, որ կյանքը չկողոպտի նրանց։ Նույնը կարո՞ղ եք ասել ուսանողների մասին։
- Վահեն եւ Սուրենը սեւանցի պատանիներ են, որոնք հայտնվում են «Լիճը» ինքնակենսագրական պատմվածքում: Ստեղծագործությունն ամռանը թերակղզում իմ եւ հարազատներիս անցկացրած մի քանի օրերի մասին է եւ մեր անսպասելի հանդիպման՝ գեղեցիկի հետ: Չգիտեմ՝ ինձ հաջողվե՞լ է արտահայտել այդ երկու պատանիների գեղեցկությունը եւ առհասարակ լուսափաղփ այդ կանգառը Սեւանի ափին, որ տուն էր տվել մեզ... Ճայերը, որ մեկնումի օրը ճերմակ իրենց նավատորմիղով եկել էին ինձ հրաժեշտ տալու: Բայց կյանքում երբեմն լինում են այդպիսի անհավանական ընծաներ. 2024 թ. ամռանը թերակղզում լիճը մեզ վերադարձրել էր գեղեցիկի մեր խոհը կամ երազը: Այո՛, ես երազում էի, որ կյանքը չկողոպտի այդ երկու հիանալի պատանիներին, չստիպի նրանց կեղծել իրենց կամ անվերապահորեն տրվել հոսանքին, ու շատ կուզեի, որ Համալսարանի իմ ուսանողները նման լինեին Վահեին ու Սուրենին: Ունեմ նման մի քանի ուսանող, այսօր նրանք բացառություն են, բայց նրանց ներկայությունը կարող է կենսական լինել համալսարանի պատերի ներսում:
- Բրյուսովի «դիցապատմական» շրջադարձը, արդի միջանցքագիտության խնդիրները, ամբիոնի համակարգչի էկրանին հայտնված անձնական նամակագրությունը, մատնությունները անհասկանալի, նոր, անծանոթ իրականությա՞ն մասին են, թե՞ սրանք խնդիրներ են, որ կարող են լինել ցանկացած ժամանակ, ցանկացած երկրի ցանկացած հաստատությունում։
- Ցավոք, համալսարանական այդ արկածները նոր իրականության մասին չեն: «Օգոստոսի վերջին հետկեսօրը կամ միջանցքագիտության արդի խնդիրներ» պատմվածքի հիմքում սրանից շուրջ տասնչորս տարի առաջ Բրյուսովի համալսարանի միջանցքներում եւ կաբինետներում ծավալված անցքերն են, որոնք մի քանի շաբաթում համալսարանը վերածեցին բուլվարային հաշվեհարդարների թատերաբեմի. Սուրեն Զոլյանի հեռացումն ու դրան հետեւած խլրտոցը, երբ տղմուտ միջանցքները սկսել էին բազմաձայնել: Թվում էր՝ խաղադրույքը մարդկային ստորության ընդգրկումն ու դիապազոնն էր: Այն օրերին, երբ կրքերը մոլեգնում էին, եւ համալսարանի գվվացող միջանցքները՝ իրենց անձանձիր դերակատարներով եւ խոսնակներով, հայտնվել էին գործողությունների կենտրոնում, ես մի քանի հոդված եւ բաց նամակներ գրեցի գործընկերներիս: Բայց գիտեի, որ օրերից մի օր շարունակական մի բան եմ գրելու այդ ամենի մասին, գրելու եմ ներսից, ներքին հայացքով: Նպատակս բնավ հետահայաց մերկացումները չէին. ուզում էի խորհել, մտածել, թե ինչ է անում մարդը, երբ հայտնվում է ճահճային միջանցքների աքցանում, որ հավակնում են սողոսկել քո ներաշխարհ, քո ներքին դաշտ: Ի՞նչ է անում, երբ համալսարանի պատերում, այնտեղ, ուր խոսքը պետք է շողարձակեր, հերթով պղտորվում, մարում են քո մտքերը գեղեցիկի մասին: Իսկապես ուզում էի քայլ առ քայլ հետեւել մարդու ներաշխարհի շարժմանը՝ ի պատասխան իր շուրջ հաղթարշավող ճահճի: Ու նաեւ մտորել ինձ համար շատ կարեւոր մի շարք հարցերի շուրջ. ո՞րն է մասնագիտական ազնվությունը, ի՞նչ է դավաճանությունը, ո՞րն է բարեկրթության եւ կեղծիքի սահմանը, հարմարվողականության եւ դավաճանության եզրագիծը: Խոստովանեմ, որ ինձ համար ճակատագրական նշանակություն ունեցավ այն ամենը, ինչ ես տեսա այդ շաբաթներին: Դրանից հետո ինձ երբեւէ չհաջողվեց ձերբազատվել այդ օրերին ձեռք բերած իմ տխուր գիտելիքից համալսարանական կյանքի դարձերեսի եւ առհասարակ՝ մարդու մասին:
- Իսկ ի՞նչն է ամենաանընդունելին այս պատմության մեջ։
- Անընդունելին կեղծիքն է համալսարանի պատերում, «կեղծիքի եւ բարեկրթության միջին համախառն արդյունքը», ինչպես ասում է պատմվածքի հերոսներից մեկը, անթույլատրելին մատնագրերի շուրջ կնքվող դաշինքներն ու հարափոփոխ «համերաշխություններն» են, իսկ ամենաաններելին խոսքի իմաստազրկումն է այնտեղ, որտեղ խոսքը մեծագույն արժեք պետք է լիներ... Դուք հարցնում էիք՝ արդյոք այս խնդիրներին կարող ենք բախվել ցանկացած հաստատությունում, ցանկացած երկրում. ինձ թվում է, որ այսօր մեր երկրում բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները շատ խոցելի են դարձել, որովհետեւ ոչ միայն անպաշտպան են, այլ՝ հաճախ հանդուրժող թվարկածս անթույլատրելի իրողությունների հանդեպ: Սակայն ազնիվ լինելու համար ասեմ, որ բրյուսովյան միջանցքագիտական արարն այլեւս երբեք չկրկնվեց՝ համենայն դեպս իր ծավալով եւ դրսեւորումներով, թեեւ դրանից հետո եւ մինչեւ օրս շարունակում եմ աշխատել այլ ուսումնական հաստատություններում եւ համալսարանում:
- 2020 թվականի պատերազմի ու Արցախի թեման աննկատ, անուղղակի, երբեմն էլ ուղղակիորեն անցնում են գրքի միջով։ Սա՞ է հիմնական պատճառը, որ «ժամանակը դարձել էր անհավանական»։
-Մի բան կուզեի ճշտել, որն ինձ համար շատ կարեւոր է. Արցախը, ինչպես եւ պատերազմը, ինձ համար թեմա, գրական մոտիվ չեն եւ չեն կարող լինել, եւ այդպես կլինի դեռ շատ երկար: Ավելի շուտ՝ ապրում է՝ ամենից հաճախ անուղղակի իր շերտերով ու պատկերներով, ինչպես, օրինակ, դատարկված, լռող փողոցների, սթափություն ուխտած վանքի պատկերը «Տեղափոխություններ» պատմվածքում: Դա մի ապրում է, որ ներաճել է իմ ներքին տեսողությանը, եւ պատկերներն ակամա դուրս են լողում: Հաճախ գրելուց հետո միայն հասկանում եմ, որ դրանք կապված են Արցախում կատարվածի հետ: Իսկ ինչո՞ւ է «ժամանակը դարձել անհավանական»... գլխավոր պատճառներից մեկը, համենայն դեպս, ինձ համար պատերազմին հետեւած հրաժարումների, ուրացումների շղթան է: Պատմության եւ հիշողության նպատակադրված եւ ջերմեռանդ աղավաղումը, «Նոր» պատմության բուծարանները՝ արհեստածինի, ֆալշի, կեղծիքի գործարանները, որ պողպատե աքցանի մեջ վերցրին մարդկանց, նրանց միտքն ու ստեղծագործությունը, անհայտ ծագման նյու-մարդու բուծումը: Այս ամենին գումարվում են նաեւ համաշխարհային ընդգրկում ունեցող գործընթացներ՝ մարդուն բացարձակապես կանխատեսելի, վերահսկելի եւ հետեւաբար՝ կառավարելի դարձնելու մեխանիզմները, գլոբալ համահարթեցումները, որոնք սարսափ են առաջ բերում մտածող մարդու մեջ:
-«Մենք ամեն օր մահվան ենք դատապարտել նրանց,- շանթահարող բացահայտում չէր այս միտքը։ Կար, վաղուց էր ապրում իր ներսում...»։ Արցախին, մեր կորուստներին առնչվող այս եւ նման մտքերը ի՞նչ «հանգրվան» են գտնում։
- Այդ նախադասությունը «Ծառատունկ կամ վեց պատկեր պատկերագրի օրագրից» պատմվածքից է. ժողովածուի վերջին արձակ գործը, որը ձմռանը գրվեց: Սա պատմվածք չէ Արցախի հանձնման վերջին փուլի մասին, եւ ոչ էլ հունիսի 12-ի՝ մարտի մեկի տխուր այդ վերապրումի մասին, որովհետեւ առայժմ ի վիճակի չեմ որեւէ կառուցիկ բան գրել այդ մասին: Պարզապես ընդհատ պատկերներ էին, ի՛մ ապրած պատկերները, ու ես գիտեի, որ օրերից մի օր պատկերների այդ հեւքը թղթին եմ հանձնելու: Դրվագներից մեկում Արցախի հանձնման եւ զինաթափման լուրն է, որ ստացվում է Համալսարանի պատերում աշնան արեւոտ մի օր, գույժին հետեւած բողոքի ալիքը կառավարության շենքի առջեւ, ապա ֆրանսիական դեսպանատանը կազմակերպված մեղմախոս հանդիպումը գրականության եւ գրական իրադարձությունների շուրջ, երբ դրսում՝ ճաղավանդակից այնկողմ, ռազմագերիների վերադարձը պահանջող ցույց է, այնուհետեւ 2024 թվականի հունիսի լուսաձայնային «հրավառությունը»՝ դարձյալ ականատեսի հայացքով: Պատմվածքն ավարտվում է Համալսարանի դիմացի՝ Ալեք Մանուկյան փողոցի մայթին ծավալվող ծառատունկի պատկերով, որն իրականում ծառահատում է. մի ամբողջ ծառուղի հիմնովին, մինչեւ հողին ներաճած արմատները ոչնչացվում է 2 ժամում, որպեսզի նոր, մերկ տնկիներ կանգնեն սաղարթախիտ այն ծառերի փոխարեն, որոնց ստվերում նախորդ օրը զբոսնել է հերոսուհին: Ի դեպ՝ պատումն ինքնակենսագրական է, եւ ոչ մի մտացածին տարր չկա այս պատկերաշարի մեջ: «Մենք ամեն օր մահվան ենք դատապարտել նրանց». սա մի միտք է, որ ես ունեցել եմ կառավարության շենքի առջեւ՝ ասֆալտին նստած, ինձ անծանոթ մարդկանց կողքին, երբ աշնան արեւոտ երկնքում կախվել էր բոլորին շանթահարած լուրը, եւ մարդկանց, հազարավոր արցախցիների բազմությունը ալիք առ ալիք հեղեղում էր Հանրապետության հրապարակը՝ բացատրություն ստանալու հույսով կամ պահանջով: Բայց առաջին անգամ այդ միտքն ունեցել եմ Ադրբեջանի տարածքային անձեռնմխելիության եւ քառակուսի կիլոմետրերի մասին հանրահայտ հայտարարությունը լսելիս, հայտարարություն, որն ամենքիս ակամա ներքաշեց հրաժարման պողպատե օղակի մեջ:
-Իսկ ո՞րն է այդ մտքերի, դատողությունների «հանգրվանը»:
-Որպեսզի ազնիվ լինեմ, ասեմ, որ գրելիս երբեք չեմ մտածում՝ ուր, դեպի որ հանգրվան կարող են իմ խոհերը տանել հասարակությանը, «օգտակա՞ր» են դրանք, պիտանի՞ են, թե՝ ոչ... Եթե մտածեի, պարզապես կդադարեի գրել՝ տխրությամբ արձանագրելով հանրային գրաքննության ներխուժումն իմ ներքին տիրույթ: Ես իմ ստեղծագործություններով երբեք չեմ հավակնել որեւէ հասարակական ընթացք հուշելու, ավարտուն կոչեր կամ ուղերձներ հղելու իմ ժամանակակիցներին: Դրա համար գոյություն ունեն հրապարակախոսական տեքստերը, հոդվածները, որոնք անհրաժեշտության նման մի բան դարձան ինձ համար 2020-ից ի վեր: Սակայն գեղարվեստական ստեղծագործությունն իր անուղղակիությամբ, անավարտությամբ հզոր ուժ է, որովհետեւ խոսում է մի հոգու հետ, եւ խոսում է ներսից, այստեղ կեցվածքների, բարոյախոսական կամ գաղափարախոսական անթացուպերի հնարավորությունները շատ ավելի քիչ են: Հոգին իր անփեղկ պատուհանից նայում է քեզ՝ ընթերցողիդ: Իհարկե, կարող ես հայացքդ մի կողմ թեքել: Բայց եթե չթեքես, ստիպված ես լինելու նայել, լսել քեզ օտար ձայնը, որ խոսում է իր ամենախոր ապրումների մասին, եւ «ինչն է լավ, ինչն է վատ» կաղապարն այս դեպքում չի գործում, թերի է... Իսկ Ձեր ասած հանգրվանի մասին մտքերը հետո են գալիս, եւ ես կարծում եմ, որ այս դեպքում հանգրվանը նախեւառաջ իրականության արձանագրումն ու գիտակցումն է, որովհետեւ վստահ չեմ, որ դա եղավ:
-Կարծում եք՝ դա ինչ-որ բան կարո՞ղ է փոխել:
-Չգիտեմ, բայց անցումը աննկարագրելի այդ ողբերգությունից խնջույքների ու կորպորատիվների անբեկանելի շղթային այնքան սահուն եղավ, անբնականորեն սահուն եւ արագ, որ դա ավելի շուտ նման էր փախուստի, քան գիտակցված դիմադրության ու կենսունակության վկայության: Հանրային եթերով, երբեմն՝ պաշտոնական մակարդակով տգեղ եւ տգետ ձեւակերպումներ հայտնվեցին «ողբացողների», «ողբ ու կականի», «լալահառաչության», մերժելի «նեգատիվի» մասին: Եվ այդ ամենի մեջ տարօրինակ, անմարդկային ինչ-որ բան կար ինձ համար. ակամա Համլետի՝ Հորացիոյին ուղղված խոսքերն էի հիշում. «Տնտեսում էր դա, Հորացիո/Հոգեհացը սառը դրվեց հարսանիքի սեղաններին»: Ինձ համար անհրաժեշտություն է ողբերգության գիտակցումն ու արձանագրումը՝ ոչ թե մեղայականների եւ ինքնախարազանման, այլ՝ սթափության համար, ընդվզման, առնվազն մտքի, գիտակցության ընդվզման, որովհետեւ դա շատ մեծ ուժ է:
Իսկ առայժմ «դիմադրելով» «իրական» Հայաստանի մի խնջույքից մյուսին շտապելով՝ մենք շարունակում ենք կորցնել ու նահանջել. բանը հասավ ցեղասպանության սրբադասված հիշողության «վերարժեւորման» փորձերին, դրա գործնական կիրառությանն առնչվող օգտակար խորհուրդներին: Էկրաններից եւ հարթակներից մեզ հիշեցնում են, որ չի կարելի ներփակվել ողբերգության կարծրացած հիշողության մեջ: Մինչդեռ այսօր մեր հասարակության մեջ գերակա աղետը, սպառնալիքը, իմ կարծիքով, ոչ թե ողբերգության մեջ ներփակվելն է, այլ հակառակը՝ փախուստը ողբերգության եւ առհասարակ հիշողության «բեռից», ողբերգության ծավալն ու նշանակությունը չգիտակցելը, վերջնական դիմազրկումն ու կամազրկումը: Պատանդ ենք մնում անվերջանալի, հիպնոսացած հրաժարումների այս շղթայում, համենայն դեպս, դա է իմ ապրումը...
-Գրքում բնությունը սկսում է խոսել։ Այգին պաշտպանում է, թռչուները նոր բառեր են նվիրում, ի վերջո, բառերը դառնում են թեւատարած ճայերի պես ազատ ու անորսալի։ Նրանք գալի՞ս են, թե՞ հեռանում։
-Լավ հարց է: Ճիշտ եք, հաճախ հեռանում են: Բայց դա փախուստ չէ եւ ո՛չ էլ նահանջ: Եթե հեռանում են, ապա հնչյուններն աղմուկի գվվացող կաթսաներում չխորտակելու համար: Ինչ-որ պահի անտեսանելի մի ձեռք դրանք նորից պոկում է ունայնության խավարից ու կարմիր թերթիկների նման պարզում հերոսուհուն, ինչպես «Հողմածաղիկը» պատմվածքում: Հողմածաղիկը նորից բացում է հողմի ու փոշու իր թեւերը:
Արմինե Սարգսյան
Կարծիքներ
Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում: