Սկսած 1950-ական թթ. մինչ օրս Մատենադարանը հրատարակել է ավելի քան 400 անուն աշխատություն։ 

Վերջին 10 տարիներին մի շարք առանցքային գիտական հրատարակություններ լույս են տեսնում Մատենադարանի երկարամյա գործընկեր «Ջեյ Թի Այ Արմենիա»-ի  աջակցությամբ: Ընկերությունը տարիներ շարունակ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության բազմաթիվ ծրագրեր է իրականացնում Հայաստանում։ Այս առումով, Մատենադարանի հետ երկարամյա համագործակցությունը կարեւոր նշանակություն ունի՝ նպաստելով Հայաստանի մշակութային ժառանգության պահպանմանը եւ զարգացմանը։ 

Շարքի առաջին հրապարակումը ներկայացնում է Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող Վեներա Մակարյանի «Պատմական Սիրիայի հայերը օսմանյան շրջանում (16-18-րդ դարեր)» մենագրությունը:

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Գիրքը նվիրված է Պատմական Սիրիայի հայերի օսմանյան շրջանի, մասնավորապես՝ 16-18-րդ դարերի պատմության, սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակի եւ հոգեւոր-մշակութային կյանքի ուսումնասիրությանը։ Փորձ է արվել երեւան հանել եւ ընդգծել տեղի հայերի կարգավիճակի առանձնահատկությունները Օսմանյան կայսրության՝ այլադավանների նկատմամբ վարած քաղաքականության համատեքստում։  

Մեդիամաքսը զրուցել է հեղինակի հետ աշխատության արդիականության եւ հետազոտության առանցքային դրվագների շուրջ:

Նախ՝ պատմական ենթատեքստ

Մենագրության առաջաբանում Վեներա Մակարյանը պարզաբանում է, որ Պատմական կամ Պատմաաշխարհագրական Սիրիան, ներկայիս Սիրիայի Հանրապետության տարածքից բացի, ընդգրկում էր նաեւ ժամանակակից Պաղեստինի, Իսրայելի, Լիբանանի, Հորդանանի տարածքները եւ Թուրքիայի Հանրապետության մի մասը։ Այն տարածվում էր Ամանոսյան լեռներից մինչեւ Եգիպտոսի սահմանները, Միջերկրական ծովից՝ Սիրիական անապատ։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

16-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունը նվաճում է Պ. Սիրիան, սակայն միջոցների սղության պատճառով ծովային, լեռնային եւ անապատային ճանապարհներով անհնարին էր անմիջական վերահսկողություն սահմանել այնտեղ, ուստի, օսմանյան իշխանությունները ստիպված էին ճանաչել տեղական կառավարիչների մասնակի ինքնավարությունը: Այս առանձնահատկություններով պայմանավորված՝ Պ. Սիրիայի հայերի սոցիալ-տնտեսական կյանքը շատ հարցերում այլ ընթացք է ստանում, եթե փորձենք համեմատել այն Արեւմտյան Հայաստանում տիրող իրավիճակի հետ: 

Ինչպես նշում է հեղինակը՝ Պ․ Սիրիայի հայերի շրջանում, չնայած համընդհանուր անհավասարության, խտրականությունների, արգելքների եւ տարբեր մարտահրավերների, դավանական, ազգային, մշակութային արժեքների պահպանության բարձր մակարդակ է դիտվում, ինչի մասին վկայում են տեղի օտար պաշտոնյաներն ու արաբ պատմիչները։

Հայերի քաղաքական կարգավիճակը՝ նոր հայացքով

Վեներա Մակարյանը մենագրությունում անդրադարձել է «Միլլեթ» համակարգին, ուսումնասիրել շարիաթական դատարանների վավերագրերում հայերի եւ առհասարակ քրիստոնյաների վերաբերյալ տեղեկությունները, դիտարկել ինչպես ճնշումները, այնպես էլ այն արտոնությունները, որոնց հայերը կարողացել են հասնել, ինչպես նաեւ առանձնահատուկ ուշադրություն դարձրել սիրիահայ կնոջ կարգավիճակին: 

Վեներա Մակարյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Աշխատանքը շարադրելիս փորձել եմ հիմնվել հիմնականում սկզբնաղբյուրների վրա, այդ թվում օգտագործել եմ օսմանյան շրջանի արաբ եւ թուրք պատմիչների բնագրեր, որպեսզի հայերի կարգավիճակը կարողանամ օբյեկտիվորեն ներկայացնել: Անգամ այս մոտեցմամբ, երբ նույնիսկ փորձում ես երկրորդել հայկական աղբյուրներն ու հայ հետազոտողների աշխատությունները, նորից երեւան է գալիս բոլորիս հայտնի ճշմարտությունը, թե ինչ ճնշումների ներքո են ապրել ոչ թուրքերն ու ոչ մուսուլմանները օսմանյան տիրապետության շրջանում՝ միեւնույն ժամանակ լինելով կայսրության զարգացման ներուժը»,- մանրամասնում է Վեներա Մակարյանը: 

Ինչպես նշում է հեղինակը, Օսմանյան կայսրության ոչ մուսուլման բնակչությունը, որն ըստ աշխարհագիր մատյանների, 16-րդ դարի կեսերին կազմում էր բնակչության մոտավորապես 40%-ը, բաժանված էր դավանական երեք համայնքների՝ միլլեթների՝ հույն-ուղղափառ, հայ-առաքելական եւ հրեական: Հայկական միլլեթի կազմավորման սկիզբը փաստացի համարվում է 1461 թ.-ը:

Վեներա Մակարյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Վեներա Մակարյանի խոսքով՝ Միլլեթ համակարգի շրջանակում իրավականորեն հաստատվում եւ ամրագրվում էին կայսրության հայերի կարգավիճակը եւ հայպատկան նյութական արժեքները։ «Փաստացի, այն հայերի կարգավիճակի վերաբերյալ ժամանակի միակ իրավարար որոշումն է, որն էլ կարող է հիմք հանդիսանալ Հայոց պահանջատիրության գործընթացում»,-նշում է նա: 

Հայերը՝ Օսմանյան կայսրության կայացման հիմքում

Մենագրությունում Վեներա Մակարյանը մեջբերում է Մարգարեթ Ուիզոմիրսկու այն խոսքերը, որը չնայած օսմանյան թուրքերի հետ ռասայական, լեզվական եւ կրոնական տարբերությանը, հայերն այնուամենայնիվ, ինչպես կայսրության մյուս քրիստոնյա եւ հրեա համայնքները, հասարակության մեջ զբաղեցնում էին տնտեսական էլիտայի կարգավիճակ: Եվ, ըստ Ուիզոմիրսկու, երկու կողմերի միջեւ ոչ միայն արժեհամակարգի ոչ մի ընդհանրություն չկար, այլեւ նրանցից յուրաքանչյուրը մշակում էր ազգայնականության «բրենդ», որը բացառում էր մյուսին.

«Հատկապես Օսմանյան կայսրության ձեւավորման առաջին շրջանում հայերը եւ մյուս քրիստոնյաներն առանցքային դեր են ունեցել կայսրության գիտության, տնտեսության եւ մշակույթի զարգացման մեջ: Թուրքերն ունակ չէին զարգացնել այդ կայսրությունը, ուստի դրա կայացման եւ զարգացման համար հայերի ներուժը մեծապես օգտագործվել է տարբեր ճյուղերում»,-նշում է հեղինակը։

Վեներա Մակարյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Աշխատության մեջ անդրադարձել եմ, թե պատմական Սիրիայում ինչպիսի գերակա դիրք են ունեցել հայերը, եւ անգամ նրանց համար շրջանցվել են շարիաթական եւ սուլթանական օրենքները: Այդուհանդերձ, ներկայումս Թուրքիան նախկին կայսրության տարածքում հայերի հետքը փորձում է ջնջել, լավագույն դեպքում նրանց ներդրումը, օրինակ՝ կառուցած այս կամ այն հուշարձանը, կառույցը ներկայացնում է որպես քրիստոնյայի կառուցած, բայց շրջանցելով կամ թաքցնելով նրա ազգային պատկանելությունը»,- մանրամասնում է Վեներա Մակարյանը՝ ընդգծելով, որ անգամ առեւտրի մեջ թուրքերը եվրոպացիների կողմից շրջանցվում էին, մինչդեռ տեղի քրիստոնյաներն արտոնյալ վիճակում էին: 

Այս հարցերի առնչությամբ հեղինակը հիշատակում է Լեոյից հետեւյալ մեջբերումը. «...նա (հայը-Վ.Մ.) չի դադարում «անհավատ քաֆիր» եւ ուրիշ այսպիսի բազմաթիվ արհամարհական եւ հայհոյական անուններ կրող ստրուկ լինելուց», սակայն արդեն «ստրկատերը կամա ակամա ստիպված է գլուխ իջեցնել իր ստրուկի առաջ»:

Եկեղեցաշինություն՝ Շարիաթի շրջանցմամբ

Մենագրությունը շարադրելիս Վեներա Մակարյանը լայնորեն օգտագործել է շարիաթական դատարանների բնագիր վավերագրերը: Հետաքրքիր փաստական նյութ են ներառում նաեւ 16-18 դարի եւ ավելի ուշ շրջանի կաթողիկոսական բերաթները (արտոնագրեր), ֆերմանները (հրամանագրերը), ինչպես նաեւ Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջանների հայ հոգեւորականների եւ էջմիածնի հոգեւորականների միջեւ նամակագրությունները, որոնք շատ հարցերի քննությանը նոր տեսանկյուն են հաղորդում:

«Կարծում եմ, որ հայ հանրության համար Օսմանյան շրջանը գրեթե մեծամասամբ ասոցացվում է Հայոց ցեղասպանության կամ դրան մոտ տարիների հետ, սակայն շատ հետաքրքիր փաստեր կան մինչ այդ հայերի կյանքի մասին: Օրինակ՝ Էջմիածնի եւ Երուսաղեմի հայ հոգեւորականների միջեւ նամակագրություններից տեղեկանում ենք, թե ինչպես են վերջիններս կարողացել սուլթանական ֆերմանների շնորհիվ հույներից վերադարձնել այս կամ այն հայպատկան վանքը կամ հօգուտ իրենց լուծել միջհամայնքային որեւէ վեճ. չմոռանանք, որ այնտեղ անընդհատ միջհամայնքային վեճեր էին: Արձանագրություններ կան նաեւ եկեղեցիների վերանորոգման ու անգամ նոր եկեղեցիների կառուցման վերաբերյալ այն պարագայում, երբ մենք գիտենք, որ ըստ Շարիաթի՝ արգելվում էր եկեղեցաշինությունը: Որպես օրինակ կարող ենք հիշատակել 17-րդ դարի սկզբին Հալեպի Սուրբ Քառասուն Մանկանց փոքրիկ մատուռին կից ներկայիս եկեղեցու, ապա հոգետան կառուցումը»,- մանրամասնում է Վեներա Մակարյանը: 

Հեղինակն ընդգծում է, որ պատմական Սիրիայում կրոնի եւ հայկական մշակույթի պահպանման ու զարգացման պատասխանատուները հայ երեւելիներին էին, որոնք մեծ համբավ էին վայելում: 

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Նրանց անունները հայտնի էին նույնիսկ Բարձր դռանը: Նրանք իրենց կապերի միջոցով շատ մեծ արտոնություններ էին կարողանում ստանալ հայկական մշակույթի, գիտության զարգացմանն ուղղված տարբեր նախաձեռնությունների իրականացման համար։ Նույնիսկ նշվում է, որ նահանգի կառավարչին տեղի հայ երեւելին կարող էր վերցնել իր հովանու ներքո, կամ էլ հայ լումայափոխները կարող էին պարտքով գումար տալ նրան: Այդպիսի կշիռ են ունեցել հայերը»,- նշում է հեղինակը: 

«Ժամանակակից համայնքը նույնպես շատ տպավորիչ էր․ ես 2009-ին եղել եմ Հալեպում, արտակարգ համայք ունեինք երեւելի անհատներով: Շատ ցավում եմ անվտանգային հարցերի հետեւանքով գաղութում առաջացած խնդիրների համար: Հայկական հետքն այդ շրջաններում հստակ զգացվում է»,-ասում է Վեներա Մակարյանը:

Հայապահպանության հիմնասյունները գաղթօջախներում

Պատմական Սիրիայի հայերի շրջանում հայապահպանության հիմնական գործոններն էին Հայ Առաքելական Եկեղեցին, հայոց լեզուն ու մշակույթը: 

«19-րդ դարի կեսերից, սակայն, Հայոց լեզվի պահպանման խնդիր է առաջացել, իսկ արդեն 20-րդ դարասկզբին մասնավորապես Սիրիայի հյուսիսային շրջանների հայաշատ գյուղեր ամբողջությամբ կամ մասնակի լատինացած են եղել։ Մինչ այդ Հայոց մեջ կրթությունը մեծամասամբ իրականացվում էր եկեղեցիներին կից, սակայն ներեկեղեցական վեճերի եւ նաեւ այլ պատճառներով, Հայ Առաքելական Եկեղեցու դիրքերն այս շրջաններում թուլացան, որի հետեւանքով ակտիվացավ եւ հետզհետե իր դիրքերն ամրապնդեց կաթոլիկ միսիոներությունը: Իսկ նրանց հիմնած դպրոցներում հայերեն չէր դասավանդվում: Մատենադարանում ունենք 20-րդ դարի երկրորդ կեսին գրված հայատառ արաբերեն ձեռագիր, որը վկայություն է առ այն, որ այդ ժամանակաշրջանում մասնավորապես Յակուբիյե, Ղնիյե գյուղերի հայերը հայախոս չէին, թեեւ գիրը դեռեւս կիրառվել է»,- մանրամասնում է Վեներա Մակարյանը: 

Թուրքական համայնքի հակագիտական աշխատանքը

Չնայած գիտական աշխատանքում անաչառ մոտեցմանը, բարձրաձայնվող ճշմարտությունները, միեւնույն է, շարունակում են անընդունելի լինել անգամ այլ երկրներում գործող թուրքական գիտական համայնքի համար: Այս խնդրին Վեներա Մակարյանն անձամբ է բախվել:  

Վեներա Մակարյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Վերջերս, այս գրքում արծարծված առանցքային թեմաներից երկուսի մասին ինձ առաջարկեցին հոդված ներկայացնել Ճապոնիայում հրատարակվող մատենաշարի համար, որի այդ համարը նվիրված էր Արեւելքի հայ համայնքներին: Իմ հոդվածում անդրադառնում էի Պատմական Սիրիայի հայերի իրավական եւ սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակին: Գրախոսությունից հետո ինձ ուղարկեցին գրախոսված կամ կարելի է ասել նորովի շարադրված մի աշխատանք՝ այն հիմնական դիտարկմամբ, որ Ճապոնիայում շատ մեծ եւ ազդեցիկ թուրքական գիտական համայնք կա, որոնց համար իմ հոդվածում շոշոփվող շատ հարցեր ընդունելի չեն: Ստիպված եղա չեղարկել հոդվածիս հրատարակումը, քանի որ դուրս էին թողել բոլոր հայամետ փաստերը՝ անգամ եթե դրանք մեջբերված էին արաբական բնագրերից, իսկ այդպիսի «լղոզված» բովանդակությամբ հոդվածի հրատարակումն ինձ համար, իհարկե, անընդունելի էր»,- պատմում է Վեներա Մակարյանը՝ ընդգծելով, որ պետք է մեծ ուշադրություն դարձնել այդ ցավալի իրողությանը, որ տարբեր երկրներում թուրքական գիտական համայնքը մեծ ազդեցություն ունի: 

Հայամետության եւ անաչառության միջեւ հակասություն չկա

Վեներա Մակարյանի այս աշխատության որոշ դրվագներ այլակարծության են հանդիպել հայ գիտական շրջանակների կողմից: Նրա խոսքով՝ դա հիմնականում պայմանավորված է հայ գիտական համայնքում թուրքական տեսություններ առաջադրելու աճող միտումով, որոնք մատուցվում են այլ երկրների «գիտական մտքի» միջոցով, ինչն էլ, ինչպես արդեն նշվեց, այդ երկրներում թուրքերի ակտիվ գիտական գործունեության արդյունք է: 

«Հորդորս է, որ հետեւելով ոլորտի ժամանակակից բոլոր տեսություններին, չանսան նմանատիպ «քողարկված» տեսություններին, դրանք չներկայացնեն որպես նոր ապացուցված ճշմարտություն եւ այդ քայլը չդիտարկեն որպես այդ ազդեցիկ գիտական համայնքին ինտեգրման հնարավորություն։ Ծանոթ լինելը լավ է, նույնիսկ՝ պարտադիր, բայց պետք է միշտ կասկածամտորեն եւ զգոն մոտենալ դրանց՝ ազդեցության տակ չընկնելու համար: Վստահեցնում եմ, որ պատմական վկայությունները բավարար են, որպեսզի ճշմարտությունն առաջ տանենք»,-ընդգծում է Վեներա Մակարյանը: 

Ըստ նրա՝ հայ պատմաբանների ամեն քայլը պայքար է, կռիվ, ինչը հատկապես ակնառու է դառնում միջազգային գիտաժողովներին մասնակցելիս, երբ հարեւան պետությունների ներկայացուցիչները հանդես են գալիս իրենց պետական քարոզչության խիստ վերահսկողությամբ: 

«Պատմաբանները պետք է նաեւ դիվանագիտական հմտություններ զարգացնեն: Մեր պատմության խոցելի կետերը շրջանցել չենք կարող, սակայն միշտ փաստարկված եւ դիվանագիտորեն արձագանքելով՝ կկարողանանք ճշմարտությունը ներկայացնել: Պետք է հիշել, որ անաչառությունն ու հայամետությունն ամենեւին էլ իրար չեն հակասում, պետք չէ հակադրություն տեսնել դրանում: Ճշմարտությունը մեկն է ու հետազոտելով միշտ հագնում ես այդ նույն ճշմարտությանը, որը հայերի օգտին է»,- մանրամասնում է Վեներա Մակարյանը: 

Չընկնելով ծայրահեղությունների մեջ

Հեղինակի կարծիքով՝ շատ կարեւոր է, որ ազգային կրթությունը սահմանի առանցքային, ռազմավարական նշանակության կետեր, գերակա շահ, որպեսզի սերունդները կրթվեն դրանցով՝ հստակ իմանալով պատմական հիմնախնդիրներին առնչվող հարցերի պատասխանները: 

«Մենք անընդհատ առնչվում ենք այդ հարցերին, որովհետեւ պատմությունից եկող դեռեւս չլուծված խնդիրներ ունենք: Պետք է կարողանանք գտնել այդ պատճառահետեւանքային կապը, թե ինչու ենք մենք հասնելով 21-րդ դար շարունակում կորցնել: Ազնիվ լինենք ինքներս մեզ հետ, կարողանանք որոշ հարցեր խոստովանել, որպեսզի գտնենք պատճառներն ու մեր սխալներից սովորենք: Մեզանում երկու ծայրահեղություններ են՝ կա´մ գերակշռում է պաթոսը, կա´մ ընկնում ենք ժամանակակից երեւալու ծուղակն ու ակամայից ժխտում հայանպաստը»,-նշում է Վեներա Մակարյանը: 

Նրա խոսքով՝ ամեն ինչում պետք է հայամետությունն առաջնային լինի եւ գիտականորեն փաստարկված: Մյուս կողմից՝ պետք է խուսափել ծիծաղելի լինելուց, ինչպես, օրինակ, ադրբեջանական գիտական շրջանակին է բնորոշ:

Վեներա Մակարյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Գերմանիայում անցկացվող մի գիտաժողովի ընթացքում ադրբեջանցի մասնակիցը խոսում էր Նախիջեւանում Իլհամ Ալիեւի գրադարանային գործի զարգացմանն ուղղված մեծ նպաստի եւ ներդրումների մասին՝ սկսելով վաղ միջնադարից, նկարագրելով մտացածին միջնադարյան ադրբեջանական կյանքը: Երբ որ ես առարկեցի՝ նշելով, որ այդ ժամանակաշրջանում Նախիջեւանում ադրբեջանական ինչ կյանք կարող էր լինել, ինձ պատասխանեց, որ ադրբեջանցիներն այդ հողում ապրել են միլիոնավոր տարիներ առաջ: Ծիծաղելին դա է, եւ նրանց օրինակը տեսնելով, պիտի միշտ փաստարկված խոսենք, իսկ մեր պատմությունը մեզ թողել է բոլոր փաստերի գրավոր վկայությունները»,-մանրամասնում է Վեներա Մակարյանը՝ ընդգծելով, որ Ադրբեջանի հորինված պատմության թեզերը ներկայումս միջազգային գիտական շրջանակների համար ծիծաղելի են: «Հույս ունեմ, որ այդպես էլ կմնա»:

Գիտնականը զուգահեռ աշխարհներում

Վեներա Մակարյանը ցավով արձանագրում է, որ երիտասարդ հետազոտողների մեծ բաց կա գիտական ոլորտում, հատկապես հումանիտար գիտություններում: 

«Կոլեգաներիցս մեկի ձեւակերպմամբ՝ փրփուրի դարում ենք ապրում, այսինքն՝ չկա լուրջ մոտեցում, մարդիկ գումար վաստակելիս չեն մտածում միջոցների մասին: Եթե կար ժամանակ, որ ասում էին, թե սիրո եւ պատերազմի մեջ բոլոր միջոցներն արդարացված են, ապա հիմա ապրում ենք այնպիսի ժամանակներում, որտեղ արդարացված են համարում գումար աշխատելու եւ հայտնի դառնալու բոլոր միջոցները: Սա բերում է հասարակության դեգրադացիայի: Հաճախ, մարդն իրեն այդ միջավայրում չի գտնում: Պատկերացրեք՝ գալիս եմ միջնադարյան ձեռագրերի հետ աշխատելու, երկխոսության մեջ եմ մտնում դարերի վկայությունների, դրանց հեղինակների հետ, հետո տեսնում ժամանակակից մարդկանց մակերեսայնությունը: Երբեմն զուգահեռ աշխարհներում ապրելու դժվարություն եմ զգում»,- ասում է Վեներա Մակարյանն, այնուհետեւ հավելում. «Չնայած այդ դժվարություններին՝ գիտական գործունեությունը կյանքն իմաստով է լցնում. հիշենք, որ մենք այն ենք, ինչով մեզ լցնում ենք ու մեր կյանքը նվիրենք արժանի գործերի»:

Տեքստը՝ Գայանե Ենոքյան

Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի