Վերջերս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը վճիռ կայացրեց «Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի» եւ «Չիրագովն ու ուրիշներն ընդդեմ Հայաստանի» գործերով: Այս վճիռները բուռն արձագանք գտան հայ հասարակական շրջանակներում, մինչդեռ ադրբեջանական քարոզչամեքենան փորձեց դրանք ծառայեցնել իր շահերին:

Ի՞նչ են իրականում իրեցնից ներկայացնում այս գործերը եւ ո՞րն է դրանց իրավական գնահատականը: Մեդիամաքսի «Պարզաբանում» խորագրի հերթական հրապարակումը օգնել են պատրաստել ՄԻԵԴ նախկին դատավոր, ՀՀ Սահմանադրական դատարանի անդամ Ալվինա Գյուլումյանն ու միջազգային իրավունքի մասնագետ Տարոն Սիմոնյանը:

դոսյե

ԴՈՍՅԵ

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան դիմելու համար տարբերակվում է գանգատի երկու տեսակ` անհատական գանգատներ, որոնք ներկայացվում են անձի, անձանց խմբի, առեւտրային կամ ոչ կառավարական կազմակերպության կողմից իրենց իրավունքների խախտման վերաբերյալ, ինչպես նաեւ միջպետական գանգատներ` ներկայացված մեկ պետության կողմից մեկ այլ պետության դեմ: ավելին

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան դիմելու համար տարբերակվում է

գանգատի երկու տեսակ` անհատական գանգատներ, որոնք ներկայացվում են անձի, անձանց խմբի, առեւտրային կամ ոչ կառավարական կազմակերպության կողմից իրենց իրավունքների խախտման վերաբերյալ, ինչպես նաեւ միջպետական գանգատներ` ներկայացված մեկ պետության կողմից մեկ այլ պետության դեմ: Գործերը կարող են ներկայացվել մեկ կամ մի քանի պետությունների դեմ, որոնք վավերացրել են Կոնվենցիան: Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության կոնվենցիայի խախտում արձանագրող վճիռները համապատասխան պետության համար կրում են պարտադիր բնույթ եւ ենթակա են վերջինիս կողմից պարտադիր կատարման: Եթե ՄԻԵԴ-ը որոշում է կայացնում՝ նմանատիպ փաստական հանգամանքներ ունեցող այլ գործերում դա որպես մեկնաբանման գործիք պարտադիր կիրառելի է դառնում: Ավելի պարզ ասած՝ այն նախադեպային նշանակություն ունի:

ՄԻԵԴ-ի դատավորները կարող են արտահայտել իրենց կարծիքն իրենց կողմից ուսումնասիրած գործի վերաբերյալ, նրանց կարծիքը կցվում է կայացված վճռին: Ընդհանուր առմամբ, նրանք բացատրում են, թե ինչու են քվեարկել մեծամասնության պես (Դատարանի մեծամասնության դիրքորոշմանը համընկնող հատուկ կարծիք) կամ, ընդհակառակը, թե ինչու չեն համաձայնել մեծամասնության հետ (Դատարանի մեծամասնության դիրքորոշմանը չհամընկնող հատուկ կարծիք):

 

1. Ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում «Չիրագովն ու ուրիշները ընդդեմ Հայաստանի» ու «Սարգսյաններն ընդդեմ Ադրբեջանի» գործերը եւ ի՞նչ վճիռ է կայացրել ՄԻԵԴ-ը:

Ալվինա Գյուլումյան -Չիրագովի գործը վերաբերում է Ադրբեջանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի միջեւ հակամարտության հետեւանքով որոշակի տարածքներից հեռացած անձանց սեփականության, ընտանեկան կյանքի իրավունքին, որը պաշտպանվում է մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայով: Չիրագովը եւ մյուսները պնդում են, որ հակամարտության հետեւանքով հեռանալով այդ տարածքից՝ կորցրել են իրենց սեփականությունը եւ այդպիսով միջամտություն է եղել իրենց անձնական կյանքին: Բացի դրանից, նրանք պնդում են, որ միջոց չեն ունեցել պետական ատյաններում պաշտպանելու իրենց իրավունքները, եւ քանի որ Ղարաբաղի “անջատողականներին” աջակցում է Հայաստանի Հանրապետությունն ու այնտեղ իրականացնում է որոշակի իրավազորություն այդ պատճառով ՀՀ-ն պետք է մեղավոր ճանաչվի:

Տարոն Սիմոնյան - Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Հայաստանի Հանրապետությունը եւ Ադրբեջանի Հանրապետությունը ճանաչել է իրավասու կողմ, որը պարտավոր է փոխհատուցում տրամադրել տեղահանության հետեւանքով տուժած անձանց, համապատասխանաբար՝ Չիրագովին եւ Սարգսյաններին: Ըստ դատարանի որոշման՝ կողմերին ժամանակ է տրվել բանակցությունների միջոցով փոխհատուցման շուրջ համաձայնության գալու համար: Նման որոշմամբ գուցե փորձ է արվում հնարավորություն տալ երկու կողմերին, որ բանակցությունների միջոցով ոչ մի կողմը փոխհատուցում չտրամադրի: Որոշման տեքստը ճկուն է, այնտեղ գրված է, որ փոխհատուցում կա, սակայն թե որքան, ինչ պայմաններում, հստակեցված չէ:

2. Ինչպիսի՞ ձեւակերպումներ կան, որոնք ցանկալի չէին Հայաստանի Հանրապետության համար եւ ինչպե՞ս կարող են օգտվել հայ քաղաքացիներն այս որոշումից:

Ալվինա Գյուլումյան -Համաձայն դատարանի որոշման՝ Հայաստանի Հանրապետությունը Լեռնային Ղարաբաղում իրականացնում է արդյունավետ վերահսկողություն երեք հիմնական եղանակով՝ ռազմական աջակցություն, ֆինանսական ու նյութական օգնություն եւ քաղաքական աջակցություն: Այսինքն, ԼՂՀ-ն չի կարող գոյատեւել առանց Հայաստանի կողմից ցուցաբերվող աջակցության, որով էլ պայմանավորվում է վերահսկողության արդյունավետությունը:

Տարոն Սիմոնյան – ԼՂՀ եւ Հայաստանի Հանրապետության միջեւ, իհարկե, առկա է համագործակցություն, սակայն արդյո՞ք այդ համագործակցությունը վերահսկողություն է: Ինչ վերաբերում է հակամարտության հետեւանքով իրենց գույքից զրկված հայ քաղաքացիներին՝ եթե փաստական հանգամանքները համընկնում են՝ կարելի է ցիտել «Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի» գործը եւ պնդել, որ կիրառվի դատարանի տված մեկնաբանությունը ու փոխհատուցում տրամադրելու որոշում կայացվի: Սակայն, մյուս կողմից եթե դիտարկենք, հայ քաղաքացիները, ովքեր զրկվել են իրենց գույքից՝ մոտ 300-400 հազար են, գուցե սրա կրկնակին ադրբեջանցիներն են:

3. ՄԻԵԴ-ի որոշումը ինչպիսի՞ հիմքերի վրա է կայացվել:

Ալվինա Գյուլումյան - Որոշում կայացնելիս դատարանը ղեկավարվեց այնպիսի փաստարկներով, որոնք, իմ կարծիքով, չէր կարելի դնել վճռի հիմքում, օրինակ՝ առանձին անձանց կողմից արված հայտարարությունները: Նման դեպքում տվյալ անձի ասածը պետք է ստանա ապացույցի ուժ եւ վերջինս ներկայանա իբրեւ վկա:  Սակայն դատարանը դրան չգնաց եւ որոշեց, որ բավարար է օրինակ Ժիրայր Սեֆիլյանի՝ որեւէ առիթով ասած խոսքերը կամ Վազգեն Մանուկյանի մի հարցազրույցում արտահայտած մտքերն օգտագործել, որոնք երբեմն համատեքստից կտրված էին: Հենց դա էլ, կարծում եմ. դատարանի վճռի թույլ կողմերից էր, որի համար առանձին կարծիք եմ ներկայացրել:

Որոշում կայացնելիս Դատարանը ղեկավարվում էր ոչ թե նրանով, թե ով է մեղավոր հակամարտության մեջ, այլ՝ ինչպես պաշտպանել մարդու իրավունքները: Իմ գործընկերների կարծիքների մեջ այդ միտքն արտահայտված է: Ըստ նրանց՝ Եվրոպայի խորհրդի տարածքում չպետք է մնան հատվածներ, որտեղ մարդու իրավունքները պաշտպանված չեն:

Իմ եւ մեր կառավարության ջանքերը ապացուցելու, որ այս գործը պետք է տարբերակել եւ՛ կիպրոսցի հույների ներկայացրած հայցերից, եւ՛ Մերձդնեստրի գործերից, չընդունվեցին: Դատարանն ինչ-որ տեղ ղեկավարվեց նախադեպերով:

Ինչ վերաբերվում է «Սարգսյաններն ընդդեմ Ադրբեջանի» գործին՝ այստեղ դատարանը նախադեպեր չուներ: Ադրբեջանական կառավարությունն առարկում էր, որ իրենք չեն կարող ապահովել Գյուլիստան խաղաղ բնակչության վերադարձը, քանի որ Գյուլիստանը երկու կողմերի կրակի տակ է գտնվում: Այս առումով շատ ավելի բարդ էր ապացուցել, որ դա այդպես չէ, եւ Ադրբեջանը պետք է պատասխանատվություն կրի:

4. Որո՞նք էին Հայաստանի Հանրապետության կողմից ներկայացված փաստարկները:

Ալվինա Գյուլումյան - ՀՀ փաստարկներն էին՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը անկախ, ինքնուրույն սուբյեկտ է եւ կարող է պատասխան տալ իր գործողությունների համար: Ոչ թե Հայաստանը, այլ Լեռնային Ղարաբաղը կարող է թույլ տալ կամ թույլ չտալ այդ անձանց վերադարձը: Սա հիմնական փաստարկն էր: Այս անձինք կարող էին դիմել Արցախի դատարաններին եւ այդ դատարանների վճիռների ոչ բավարար լինելու դեպքում միայն դիմել Եվրոպական դատարան:

Մյուսը փաստարկն այն էր, որ Հայաստանը ներկայացված է եղել Լեռնային Ղարաբաղում կամավորների միջոցով եւ դա ավելի շատ ուղղված է եղել Արցախի ժողովրդի պաշտպանությանը: Ինչ վերաբերում է շրջապատող տարածքներին՝ դրանք պաշտպանիչ գոտիներ են հանդիսանում: Դատարանը զգուշությամբ, սակայն այդ փաստարկի հետ համաձայնվեց: Դատարանի վճռում այսպիսի միտք կար՝ դատարանն, իհարկե, հասկանում է, թե Լաչինը ռազմավարական ինչպիսի նշանակություն ուներ, սակայն արդարացված չի համարում տարիներ շարունակ հարցի չլուծվելը եւ տեղահանված անձանց իրավունքերի անպաշտպան մնալը:

5. Ի”նչ հատուկ կարծիքներ են ներկայացվել այս վճռի վերաբերյալ:

Ալվինա Գյուլումյան -Որպես ՄԻԵԴ դատավոր ներկայացրեցի առանձին, չհամընկնող կարծիք, քանի որ ես դատարանի եզրակացությունների հետ ընդհանրապես համաձայն չէի: Նախ՝ դատարանը խուսափեց քննարկել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը, որն էականորեն տարբերվում է մյուս չճանաչված պետությունների կարգավիճակից, քանի որ վերջիններիս պարագայում կա ՄԱԿ-ի համապատասխան մարմինների որոշումը՝ անթույլատրելի համարել դրանց անկախության հռչակումը: Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում նման միջազգային ոչ մի փաստաթուղթ չկա: Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը գտնվում է բանակցային սեղանին, սակայն իմ գործընկերները չցանկացան խորանալ այս հարցի մեջ, համարելով, որ դա իրենց իրավազորության տիրույթից դուրս է գտնվում, եւ գործը միայն մարդու իրավունքների տեսանկյունից պետք է քննել: Սակայն եթե նման անդրադարձ լիներ՝ պարզ կդառնար, որ այստեղ չլուծված հարց կա, որը գտնվում է բանակցային գործընթացում: Իսկ եթե վաղը ճանաչվի՞ ԼՂՀ անկախությունը, իսկ եթե միջանկյալ կարգավիճակ տրվի, ինչպես նշված է Մադրիդյան սկզբունքներում, այդ դեպքում ինչպե՞ս կարելի է Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ նման վճիռ իրականացնել: Բացի այդ, դատարանը բավարար ապացուցողական հիմք չուներ, որ այնտեղ Հայաստանի Հանրապետությունը իրավազորություն է իրականացնում: Ի վերջո, որպեսզի ապացուցվի, թե ով է իրականում իրավազորություն իրականացնում Լեռնային Ղարաբաղում, կարելի էր փաստահավաք խումբ ուղարկել, այդպիսի փորձ կա դատարանի պրակտիկայում, սակայն այդ առաջարկն էլ չընդունվեց:

Մյուս կողմից՝ այս որոշումը հակասում է Արդարադատության միջազգային դատարանի պրակտիկային: Այն տարբերակում է իրավազորություն եւ պատասխանատվություն հարցը: Ենթադրենք իրավազորություն կա, սակայն արդյո՞ք Հայաստանի Հանրապետությունն այնպիսի գործողություններ է իրականացնում, որի հետեւանքով տվյալ մարդկանց իրավունքները խախտվում են: Այստեղ դատարանի վճիռը բաց է մնացել, եւ սա ոչ միայն իմ առանձին կարծիքն է: Նման առանձին կարծիք, նույնիսկ ավելի կոշտ ձեւակերպումներով, ներկայացրել են նաեւ իմ պորտուգալացի եւ լատվիացի գործընկերները:

6. Ի՞նչ դասեր պետք է քաղել այս որոշումից

Ալվինա Գյուլումյան - Դատարանի որոշումը պետք է լրջորեն ուսումնասիրել եւ հասկանալ, թե ինչից կարելի է օգուտ քաղել, եւ ինչին է պետք առարկել: Սակայն մի հանգամանք պետք է չմոռանալ՝ սա վճիռ է առանձին անհատի իրավունքի պաշպանության մասին: Սա վճիռ չէ ԼՂՀ ճանաչման կամ չճանաչման եւ հակամարտության մեղավոր կողմ գտնելու մասին:

Անժելա Կժդրյան