Մաս 4

Հանդիպեցինք գիշերվա մեկից հետո: Մինչև հարցազրույցը նա փորձում էր ինձ անընդհատ կերակրել, ես հրաժարվում էի, որովհետև դեռ պիտի Երևան հասնեինք: Հարցազրույցը, որ տպագրվեց «Հայաստանի Հանրապետությունում» (18.05.1999) «Ամեն մարդ աշխարհն իր սրտի չափ գիտի» վերնագրով, իրականում կրկնակի մեծ էր և ես հիմա ներկայացնում եմ նախնական տեսքը՝ առանց խմբագրումների, ուղղակի ձայնագրությունը.

-Ո՞վ եք Դուք՝ ըստ Ձեզ:

-Վայ, էդ ի՞նչ հարցեր ես տալիս, է՞ս ոգով ես շարունակելու:

-Չէ, սա իմ անփոփոխ առաջին հարցն է բոլորին՝ ո՞վ եք Դուք՝ ըստ Ձեզ:

-Երբևէ, բայց ոչ հիմա այդ հարցին կպատասխանեմ: Եթե ժամանակ ունենամ:

-Հայաստանի քաղաքական դաշտի Ձեր գնահատականը՝ ընտրություններից առաջ և ի՞նչ պատկեր եք սպասում ընտրություններից հետո:

-Չափազանց խայտաբղետ է Հայաստանի քաղաքական դաշտը, իրապես անսկզբունքային՝ քաղաքական ուժերը ոչ այնքան գաղափարների շուրջ են հավաքված, որքան հավաքված են կոնյունկտուրային նպատակների, շահերի շուրջ և կարծես թե լուրջ գաղափարական տարբերություններ էլ չունեն: Իսկ եթե ունեն էլ, այնքան արագ են իրենց քաղաքական համոզմունքները փոխում՝ ձախից աջ, աջից ձախ անցնում, ուղղակի էժանագին է: Ասում են՝ 80 կուսակցություն կա, բայց իրապես մի 20-25 կուսակցություն կա, որ անբնական է Հայաստանի պես երկրի համար: Եթե կուսակցություններն իրապես գաղափարի շուրջ հավաքված լինեին, կամ մեծ ու համապետական նպատակների, մենք 5-6 կուսակցությունից ավելի չպիտի ունենայինք: Ընտրություններից առաջ և հատկապես հիմա այդ վիճակն է: Ես, օրինակ, Հանրապետական կուսակցության համագումարում ուժերի կենտրոնացման մասին խոսելիս հենց դա նկատի ունեի: Կարծես թե մենք մեր մասով դա արեցինք: Ցավոք սրտի, քաղաքական դաշտում, քաղաքական մեկնաբանությունների, վերլուծությունների մեջ իմ ասածները լուրջ չընդունեցին: Մինչդեռ հաճախ իմ ասած մի պուճուր խոսքը հաճախ կտրում են բուն մտքից, ուռճացնում ու սկսում են շահարկել: Իսկ քաղաքական կարևոր խնդիրները, որ ես հետևողական իրականացնում եմ, չեն տեսնում: Ժամանակին, երբ ես հավաքեցի երկրապահներին մի կազմակերպության մեջ, ոչ ոք չնկատեց, չիմաստավորեց՝ ի վերջո ի՞նչ է լինելու: Գուցե մեկ-երկու մարդ, բայց լուրջ վերլուծություն չեղավ: Իրականում երկրապահները հավաքվեցին միայն այն բանի համար, որ պատերազմից վերադարձած 5000-6000 զենքը ձեռքին տղաները չմնային առանց վերահսկողության, որ շատ վտանգավոր է պետության համար: Միաժամանակ՝ պետությունը չափազանց թույլ էր այն ժամանակ և նրանց տնտեսական-սոցիալական հոգսերը ոչ մի կերպ հոգալ չէր կարող, գոնե իրենք իրար թիկունք կկանգնեին, ինչ-որ փոքր օգնությունների համար պետք չէր զինվորին այս ու այն կախվածության մեջ դնել՝ սրա-նրա դրոշի տակ մտնելը զինված մարդկանց արդյունքում բերելու էր զինված ընդհարումների, որ եղավ այլ հանրապետություններում: Երկրապահներին մի դրոշի տակ հավաքելը մեծ ու ճիշտ քայլ էր: Այս 5-6 տարիներին այդ մարդկանց զգալի մասին մենք տեղավորեցինք աշխատանքի, նրանք դժգոհ չմնացին երկրից ու ճակատագրից ու իրենց վարած պատերազմից, առնվազն 1000 և ավելի կտոր զենք վերադարձվեց պաշտպանության նախարարությանը: Եվ փառք Աստծո, որևէ կոպիտ սխալ չարվեց: Եթե արվեց էլ, կապվեց իմ անվան հետ, ոչ թե երկրապահի:

-Իսկ երկրապահի մասնակցությունը 1996-ի դեպքերին համարում եք ճի՞շտ:

-Վերջին հաշվով՝ դա երկրապահների մասնակցություն չէր, եթե ճիշտ ենք գնահատում, որովհետև մասնակցություն չես համարի, երբ դեպքերն ավարտվում են, հետո են գալիս: Ես երկրապահների հետ Ազգային ժողովի շենք մտել եմ, երբ արդեն Աժ-ի շենքը գրավել էին, նախագահին ու մյուսներին տարել էին, երբ արդեն սկսել էին կրակել: Մենք քեզ հետ խոսել ենք՝ ի՞նչ վիճակ էր շենքում ու ի՞նչ էր պատրաստվում… Իվերջո, դա չի էականը: Երկրապահի ձևավորումը քաղաքական լուրջ քայլ էր, կամա-ակամա երկրապահը քաղաքականացվեց, չէր կարող չքաղաքականացվել այս պայմաններում: Ես բանակի առնչությամբ արդեն ասել եմ՝ եթե ես ինքս քաղաքականությանը չխառնվեմ, խառնվելու է բանակը: Այդ պատճառով էլ ավելի ճիշտ է իմ, քան բանակի միջամտությունը, որ հայտնի չէ՝ ինչպես կավարտվի: Երկրապահների մի մասը իսկապես շատ քաղաքականացվեց վերջին իշխանափոխության ժամանակ, երբ բոլորը իշխանության դափնիներն էին կիսում: Չնայած ես դեռ համոզված չեմ, թե վերջն ի՞նչ է լինելու: Ես ՀՀԿ համագումարում էլ ասեցի՝ հանրապետության առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը մեզ բոլորիս վրա շատ մեծ պատասխանատվություն թողեց՝ մենք դեռ պիտի ապացուցենք, որ ճիշտը մենք էինք, ոչ թե ինքը, և դափնիների հարցը դեռ վերջնականապես լուծված չէ: Երբ բոլորը դափնիներ էին կիսում, ժողովուրդն իր կամքով իշխանափոխության պատասխանատվությունը թողեց երկրապահների վրա՝ արդյունքում կրկնակի քաղաքականացնելով նրանց: Եվ երկրապահների ու Հանրապետական կուսակցության միասնությունը դարձյալ չափազանց լուրջ քայլ էր: Երկրապահներին ամբողջությամբ վերածել կուսակցության ճիշտ չէր՝ նախ իրենք տեսակով մեծամասամբ հակակուսակցական մարդիկ են, անքաղաքական, երկրորդ՝ չի կարելի այդ տեսակի կազմակերպությունը, որ սոցիալական խնդիրներ պիտի լուծի, ամբողջապես քաղաքականացնել: Այսօր արդեն պարզ է, որ երկրապահների ու հանրապետականների միասնությունը շատ ճիշտ էր: Երբ ես համագումարում ասացի, որ մենք փորձելու ենք կենտրոնական դաշտը վերցնել, փորձելու ենք միավորել, խոշորացնել, լսեցին ու անցան, ոչ ոք չմտածեց, որ այս տղան ասաց, կարող է անել: Առաջարկեցի աջերին ու ձախերին էլ միանալ, որպեսզի պայքարը լինի գաղափարների շուրջ, ոչ թե լեյտենանտ Շմիդտի որդիների պես գնանք ժողովրդից ձայն խնդրելու: Եթե «Միասնություն» դաշինքը չկայանար, ես ընտրություններին չէի մասնակցի: Միանշանակ:

-«Միասնություն» դաշինքի ապագան՝  Ձեր կարծիքով:

-Հեռանկարային՝ մեկ բառով: Իսկապես երկու կուսակցություններն էլ և հատկապես Ժողովրդական կուսակցությունը լուրջ ձևավորման փուլուն են, երբ դեռևս բավականին երկար ժամանակ կուսակցությունների առաջնորդների, ղեկավարների դերը չափազանց մեծ է լինելու կուսակցությունների դիրքորոշումներում: Ես և Կարեն Դեմիրճյանը դժվարությամբ ենք եկել այս քայլին և հիմա լիակատար վստահում ենք միմյանց, մեր միջև որևէ հակասություն չկա և չի լինելու: Ժամանակին թերահավատ էին երկրապահների և հանրապետականների միության նկատմամբ: Միությունը կայացավ: Հիմա թերահավատ են Հանրապետականի և Ժողովրդական կուսակցության հետագա համագործակցության նկատմամբ: Իզուր: Կայացել է ու կայանալու է: Շատ կարևոր է՝ ղեկավարներն իրենց ոնց են պահելու, որովհետև իրապես ձուկը գլխից է հոտում կամ չի հոտում:

-Ձուկը գլխից է հոտում, բայց, կարծեմ, պոչից են մաքրում:

-Հիմար բան ես ասում՝ հոտած ձուկը ո՞վ է մաքրում, շպրտում են: Եթե վերևում մենք համերաշխ եղանք, պոչը մաքուր է լինելու: Ես հասկանում եմ, որ սա չափազանց պատասխանատու դաշինք է, երբեմն այդ պատասխանատվության չափը սարսափելիության է հասնում: Իսկապես ժողովրդի անկնալիքները երբեմն գերչափազանցված են, որ ես երբեք չէի կարող պատկերացնել: Ակնկալիքները գերբնական են, որ այս պայմաններում իրագործելի չեն: Ո՞նց ենք դրա տակից ի վերջո դուրս գալու: Ի՞նչ ենք անելու: Համոզված եմ՝ հնարավոր է: Գրեթե վերջին շանսն է:

-Ձեզ չե՞ն մեղադրում, որ անցյալ տարի նախագահական ընտրություններում Դուք խանգարել եք Ձեր այսօրվա դաշնակցին:

-Մեղադրում են: Գիտեմ: Բայց այսօր մենք միասին ենք, և այդ մեղադրանքն էլ է հերքվում: Վերջապես՝ դա չի նշանակում, որ այսօր ես չեմ կարող նրան օգնել:

-Ընդդիմադիր թերթերը (հիմնականում դաշնակցական) գրում են, որ Ձեր դաշինքն այսօրվա նախագահի դեմ է:

-Ամեն մարդը աշխարհը իր սրտի չափ գիտի: Ես հո չեմ կարող անընդհատ արդարանալ, որ այդ դաշինքը նախագահի դեմ չէ: Նախագահի և իմ հարաբերությունների, նախագահի և այս ամբողջ գործընթացի մասին իմ վերաբերմունքը ես համագումարում պարզաբանել եմ և ասել եմ, որ վերջին անգամ եմ այդ մասին խոսում: Վերջին:

-Ամբողջ հասակով քաղաքականություն մտնելու պատճառը Դուք համարում եք այդ քաղաքականության մեծ բացթողումը, ո՞րն է դա:

-Այդ բացթողումը ոչ այնքան քաղաքական դաշտում է, որքան՝ սոցիալական: 1996-ին տարեմուտի հարցազրույցում ես արդեն ասել եմ, որ մեր բանակը իր ծավալով, որակով ու հավակնություններով առաջ է ընկել մեր տնտեսությունից և եթե տնտեսությունը հետևից չհասնի, վատ է լինելու: Անցել է երեք տարի, տնտեսական և սոցիալական դաշտում ոչ միայն դրական փոփոխություն չի եղել, այլև վիճակը վատացել է: Ընդորում՝ ես մեծ հույսեր ունեի հատկապես Ռոբերտ Քոչարյանի վարչապետության ժամանակ: Այդ մի տարին, որ աշխատել ենք Լևոն Տեր-Պետրոսյան նախագահ, Ռոբերտ Քոչարյան վարչապետ և ես պաշտպանության նախարար, իսկապես տեղաշարժեր եղել են: Եվ ես ամբողջ հոգով-սրտով աշխատել եմ իբրև պաշտպանության նախարար ու ուրիշ գործերի խառնվելու հարկ չի եղել՝ ամեն մարդ իր գործն էր անում: Վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանը դաշտը ծածկել էր, աշխատանքը ստացվում էր, բյուջեի սահմաններում հստակ ֆինանսավորում կար, գործի ընկալում ու հասկացողություն կար, սոցիալական հարցերի հասկացողություն կար: Ցավոք, կար, որովհետև այդպես էլ բոցավառվեց, մարեց, գնաց: Ես չեմ համարում, որ մեր տնտեսությունն այսօր քիչ թե շատ առաջընթաց ունի, սոցիալական դաշտը գնալով բարոյալքվում է՝ մեծանում են բևեռացումները, խորանում է շերտավորումը, մեծանում է լարվածությունը: Խոսքիդ տերը պիտի լինես, եթե զգում ես, որ մենակ բանակով, լոկալ բանակով արդյունքի չես հասնում, պիտի գործունեությունդ ընդլայնես: Իմ ընկերներն էլ ինձ հաճախ մեղադրում են դրա համար: Երկու տարբերակ կա՝ կամ պիտի օջախ-օջախ երկիրդ առողջացնես, որ հետո միանան ու դառնան առողջ երկիր: Բայց ոլորտ առ ոլորտ բարեփոխումը չի ստացվում՝ արդյունաբերությունը, օրինակ, զրոյական վիճակում է, գյուղատնտեսությունը վատ վիճակում է: Եթե այս երկու հիմնական ճյուղերը վատ վիճակում են, դրանից բխում է նաև սոցիալական ոլորտի վատթարացումը, որտեղ եղած քիչն էլ վատ է բաշխվում, վատ է օգտագործվում: Եթե զգում ես, որ, միևնույն է, չի արվում, մտածում ես (նաև քեզ կողքից մեղադրում են մեղքերի մեջ, որոնցից տեղյակ էլ չես), հիմա ես խառնվե՞մ, թե՞ չխառնվեմ: Ամեն ինչ կապվում է իմ անվան հետ: Եթե այդպես է, գուցե ճիշտն այն է, որ ամբողջ հասակով այս ասպարեզում լինեմ, համոզված եմ, որ այդ դաշտում կան խնդիրներ, որ կարելի է զուտ կազմակերպական, պատասխանատու, կամային քայլերով լուծել:

-Չե՞ք վախենում դարձյալ վճռական մենակ մնալուց:

-Ոչ, այդ փուլն արդեն անցել եմ:

-Իսկ պետությա՞ն կտրվածքով:

-Հիմա վտանգն ավելի փոքր է, մենք վճռական մենակի Ռուբիկոնն առաջին անգամ անցանք մեր անկախացումից անմիջապես հետո 1991-1992-ին, երկրորդ անգամ անցանք այս իշխանափոխության ժամանակ, որ շատ պատասխանատու պահ էր: Շատ-շատերն աղետ էին կանխագուշակում: Չեղավ: Պետականորեն մենք արդեն անցել ենք այդ վճռական մենակի Ռուբիկոնը, առաջներում եղածից ավելի վտանգավոր ու անկանխատեսելի իրադարձություններ հազիվ թե լինեն: Ի՞նչ անակնկալ կարող է լինել: Ղարաբաղի հարցում կարող են մեզ պարտադրել քայլեր, որոնց մենք չենք կարող գնալ, բայց դա մի անգամ արդեն ունեցել ենք, արդեն պատրաստ ենք դրան էլ: Դա մեզ համար արդեն անակնկալ չէ: Ուրիշ սուր իրավիճակ ես չեմ տեսննում, որ կարող է մեզ անակնկալի բերել ու վտանգել պետականության գոյությունը, անվտանգության հարց ծագի: Հա, եթե ինքներս մեր գլխին պատմություն չսարքենք: Ղարաբաղի հարցում էլ մենք ի վերջո ամբողջ ժողովրդով հարցը բարձրացրել ենք, ամբողջ ժողովրդով էլ պիտի լուծենք: Թեպետ, կարծում եմ, պոպուլիզմի կուլ գնալ չենք կարող՝ եթե լինի լավ ու արդար լուծում, կարելի է ժողովրդի հետ խոսել ու ժողովրդին համոզել: Ես դեմ եմ այդ մերկ պոպուլիզմին, պետության ղեկավարները ու քաղաքական գործիչները գոյություն ունեն այդ խնդիրները խելամիտ լուծելու համար:

-Հանրապետության առաջին նախագահը այդ բաց պոպուլիզմի՞ն տուրք տվեց:

-Հանրապետության առաջին նախագահը չափազանց պրագմատիկ մարդ է, նրա պրագմատիզմը մեզ 1991-1995-ին փրկեց: Բայց հետո նրա պրագմատիզմը այնքան ձգվեց, որ նույնքան վտանգավոր դարձավ, որքան պոպուլիզմը: Իրեն ես այդ մասին ասել եմ, ուստի կարող եմ բաց ասել: Լարը կարող էր կտրվել ու ճակատներիս խփել:

-Ձեր գնահատականով՝ Հայաստանը 20-րդ դարի սկզբին և վերջին, ի՞նչ ունեցանք, ի՞նչ կորցրինք, ի՞նչ կարող ենք ունենալ

-Համոզված եմ, որ 20-րդ դարը հայերիս համար հաղթանակած դար էր: Ինչու՞: 20-րդ դարը մենք սկսեցինք պետականության իսպառ բացակայությամբ, եղեռնով, պետություն ստեղծելու անհաջող փորձերով, համաշխարհային առաջին պատերազմի թատերաբեմում ոտնատակ ընկանք: Շատ են ասում՝ մեր հազարամյա մշակույթը, և այլն, և այլն, չեմ հավատում… Ո՞վ է ասում, որ մեր մշակույթը երբեք ավելի վատ վիճակում չի եղել, քան հիմա: Իսկ մենք ե՞րբ ենք այդպես կանոնավորված-համակարգված մշակույթ ունեցել, որ արդեն չունենք: Այդ համակարգվածությունը վերջին 70 տարվա պատմությունն է: Անհատներ ենք ունեցել, որ բոցավառվել են ու անցել: Մշակույթը գաղափարների, մտքերի, տաղանդների, հանճարների հավաքականություն է, ընթացք, հաջորդականություն ու զարգացում ունի և ներծծվում է ազգի հավաքական գիտակցության մեջ ու ձևավորում է մթնոլորտ: Մերը ծվեն-ծվեն է եղել միշտ, այսօր էլ, ցավոք սրտի, գրեթե նույնն է: Ընդունենք-չընդունենք, սիրենք-չսիրենք, այս 70 տարիների ընթացքում համակարգ ստեղծվեց: Ու 20-րդ դարում համարում եմ մեզ հաղթանակած, որովհետև ստեղծվեց պետականություն, ինչպես էլ կոչենք մեր պետությունների անունները՝ Հայաստանի անկախ պետություն (որ, ցավոք, շատ շուտ կործանվեց), Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն և երրորդ անկախ պետություն, հանրագումարում մենք ունեցանք պետականություն: ՀՍՍՀ-ի մասին իմ կարծիքն ամենևին չի համընկնում այսօրվա տիրող կարծիքին՝ ես համարում եմ, որ այդ պետությունն իր գործը նորմալ կատարեց, ինչ որ մենք ունենք այսօր, այդ 70 տարիների ունեցածն է: Որքան էլ շահարկումների տեղիք տա, պիտի ասեմ, որ միակուսակցական հանրապետությունը, որ ստեղծվեց առանձին անկախ հանրապետությունից հետո, իր ժամանակին՝ 20-30-40-ականներին, հայերիս պետականություն ունենալու, մեր ողնաշարը շտկելու միակ ձևն էր: Դուք պատկերացրեք, որ այդ բազմակուսակցական, հեղհեղուկ վիճակը, որ կար դարասկզբին և կա հիմա, 1918-ին մեր դժվարին վիճակներից հետո շարունակվեր ու փորձեինք չեղած երկիրն ու բզկտված ժողովրդին ղեկավարել:

-Համարե՞նք, որ անցումային շրջաններում երկրին բռնապետ է պետք…

-Ես բռնապետության ջատագովը չեմ, բայց արձանագրենք եղածը: Անցումային այս փուլում վիճակից դուրս գալու լավագույն ձևը դա էր:

-Հիմա էլ ենք անցումային փուլում…

-Հիմա այդ անցումային փուլը չէ: Փառք Աստծո, պետություն ունենք, պետականություն ունենք, աշխարհում ճանաչված ազգ ենք մեր պետականության իրողություններով, մեր պատմությամբ՝ բանակով, հաղթանակներով: Ինչու՞ ես այսօրվա վիճակը համեմատում դարասկզբի հետ: Եզրեր չկան: Հիմա հակառակն է: Իսրայելի ղեկավարներից մեկի կոչը, որ մտել է երկրի Սահմանադրության նախաբանի մեջ, ասում էր, թե Իսրայելն այդ տարածաշրջանում կարող է ապրել ու հաղթել, եթե դառնա իսկապես ժողովրդավարական պետություն, որովհետև դա այն նյութն է, որ հարևան պետությունները երբեք չեն ունենալու, և այդ դաշտը միակն է, որտեղ Իսրայելը կարող է հարևան պետություններին հաղթել: Ես հիմա հակված եմ դրան հավատալ: Հայաստանը գտնվում է մի տարածաշրջանում, որտեղ ավելի շատ լուրջ ժողովրդավարական հիմքեր-սկզբունքներ մենք ունենք, դա մեր հաղթական խաղաքարտերից մեկն է և եթե մենք կարողանանք ճիշտ աշխատանքներ տանել ու դառնալ իսկապես ժողովրդավարական պետություն, այդպես ավելի հեշտ կկարողանանք հաղթել մեր հակառակորդներին ու մրցակիցներին:

-Ուրեմն ի՞նչ սպասելիքներ ունենանք 21-րդ դարից:

-Ես հաճախ եմ ասել, որ 21-րդ դարը մերն է լինելու, եթե մենք չշեղվենք անկախության ուղուց, եթե չշեղվենք ժողովրդավարական սկզբունքներից: Եթե կարողանանք ինքներս մեզնից ավելի հասուն լինել, սահմանափակենք մեր նկրտումները և միասնական լինենք: Ի տարբերություն շատ-շատերի՝  ես չեմ համարում, որ ազգի միասնությունը վերացական գաղափար է: Հնարավոր է այդ անել: Ի վերջո, բոլոր կայացած ու նաև չկայացած պետությունները այդ խնդրի առաջ կանգնել են: Կան վճռական պահեր ժողովուրդների ու պետությունների կյանքում, երբ պիտի ի հայտ գան վճռական գաղափարներ և այդ գաղափարներն իրագործող մարդիկ, որ կկարողանան ժողովրդին իրենց ետևից տանել: Հազվագյուտ բարեբախտություն է, երբ ժամանակը, ժողովուրդը և առաջնորդները գտնում են իրար: 1988-ին այդպես էր: Շատ կարճ տևեց: Ցավոք սրտի: Ժամանակի պահանջը, ժամանակի ոգին ու ժամանակի առաջնորդերն իրար համապատասխանեցին:

-Հետագա տարիներին ո՞ր բաղադրիչը խախտեց միասնությունը:

-Թերևս անհանդուրժողականությունը:

-Ու՞մ, և՝ ու՞մ նկատմամբ:

-Նախ տղերքի միմյանց նկատմամբ՝ գաղափարական տարաձայնություններ մենք չունենք, հավակնությունները և փորձի պակասը մեզ տրոհեցին: Բոլորս էլ հիմնականում կայացած մարդիկ էինք, երբ շարժման առաջնորդ դարձանք, բայց գործնական կյանքի և ժողովրդի հետ լուրջ աշխատելու քիչ փորձ ունեինք: Իշխանության պատասխանատվությունն այնքան արագ նստեց բոլորիս ուսերին, որ անգամ իշխանության գալու ու իշխանությունից գնալու փորձն ու արժեքը չիմացանք:

-Իսկ ժողովուրդը ինչ-որ բան պիտի՞ աներ, որ չարեց:

-Այո, բայց ոչ իր մեղքով: Ժողովրդին պետք է ուղղորդել, պետք է առաջնորդել, պետք է դաստիարակել: Աշխարհում չկան ուժեղ և թույլ ժողովուրդներ, շնորհքով և անշնորհք ժողովուրդներ: Պատմության ընթացքի ինչ-որ մի պահին ի հայտ են գալիս մարդիկ, որ կարողանում են ճիշտ ուղղորդել իրենց ժողովուրդներին: Այդ հազվագյուտ պահերը կամ օգտագործվում են, կամ չեն օգտագործվում: Եթե ճիշտ ես ուղղորդում, ժողովուրդը ճիշտ ընթացքով է գնում: Հատկապես մեր ժողովուրդը իր գենով, իր տեսակով, իր մշակույթով ավելի ընկալունակ է և ավելի ուժեղ:

-Ժողովրդի հետ հարաբերվելու համակարգեր գոյություն ունեն: Եվ բոլոր քաղաքակիրթ երկրներն ունեն, մեզ էլ քաղաքակիրթ համարենք, տեղեկատվության ու քարոզչության հզոր ու գործուն համակարգեր, որ ունեն սկզբունք, նպատակ, խնդիր և իրագործում են ի շահ պետության: Իսկ մե՞նք…

-Այդ մասին մենք արդեն խոսել ենք, լիովին համաձայն եմ քեզ հետ և ինքս եմ հատկապես կարևորում այդ համակարգի գործունեությունը:

-Բայց համակարգը ոչ միայն չի գործում, այլև հույս էլ չկա, թե համակարգի անհրաժեշտությունը պետականորեն կգիտակցվի:

-Դա միայն պաշտպանության նախարարի լուծելիք խնդիրը չէ: Անցումային ժամանակներում, պատերազմի մեջ գտնվող պետության համար անկասկած պիտի լիներ տեղեկատվության ուժեղ նախարարություն:

-Նախարարությունը ստեղծվեց, բայց պետականորեն խնդիր չառաջադրվեց: Ինչու՞: Չէ՞ որ դա ազգային անվտանգության համար պակաս կարևոր չէր և չէ:

-Առաջին խնդիրը պիտի լիներ ժողովրդին բացատրել, թե ի՞նչ է կատարվում երկրում, այնուամենայնիվ, ի՞նչ է ուզում իշխանությունը, ի՞նչ է անում, մենք չկարողացանք անել: Չի նշանակում, որ չենք անելու, նշանակում է՝ պիտի պատրաստվենք, որովհետև խնդիրը կա:

-Բայց չէ՞ որ այդ չանելու հետևանքով այսօր ունենք այս անառողջ, եթե չասեմ ավելին, բարոյական ու քաղաքական մթնոլորտը, որ ճգնաժամ է ստեղծում՝ չարացածության, անհասկացողության, անհանդուրժողականության, որ ուղղվում է պետության դեմ:

-Համաձայն եմ, բայց դու էլ համաձայնի, որ ես երբեք միմյանց նկատմամբ կասկածներ ու չարություն, թույն ու ժանգ տարածողներից չեմ եղել ու չեմ լինի երբեք: Մենք եկանք իշխանության ու որոշեցինք գնալ այս ուղղությամբ, բայց ոչ ոք չբացատրեց ժողովրդին, թե այդ ուղին ի՞նչ է նշանակում, ու՞ր է տանում, ի՞նչ է լինելու մեկ տարի հետո, երկու տարի հետո, ի՞նչ դժվարություններ ենք ունենալու: Ոչ ոք պատասխանատվություն չկրեց, թե կանխանշած դժվարությունները այսքա՞նն էին, ավելի՞ն էին: Եթե ավելի խելոք լինեինք, դժվարություններն ավելի քիչ կլինեին: Չարվեց: Եվ ոչ թե այն պատճառով, որ նախարարություն չկա կամ չկար, այլ այն, որ ինքներս մեզ համար այդ խնդիրը չճշտեցինք, հարկ չհամարեցինք, հարափոփոխ կառավարություններն իրենք էլ չէին պատկերացնում՝ ուր ենք գնում, լուծում էին օրվա խնդիրներ և ոչ թե հեռանկարային: Քաղաքական դաշտում կարծես թե արդեն արվել են լուրջ քայլեր, որ նավը փոթորկահույզ ծովի միջից անվթար ափ հասնի: Տնտեսական դաշտում այդ էլ չի արվել, իսկ կարող է այնպիսի վիճակ ստեղծվել, երբ երկրի ներսում դժգոհություններն ու անհանդուրժողականությունը նույն տնտեսական ու սոցիալական հարցերից այնքան ծավալվի ու մեծանա, որ ջարդուխուրդ անի նաև քաղաքական ձեռքբերումները:

-Այո, բայց և անհաջող կամ հաջող քարոզչությամբ պետությունը կարելի է և վտանգել, և ամրապնդել:

-Այնքան էլ համաձայն չեմ, որովհետև առավել կարևորում եմ տնտեսության ուժեղացումը: Քարոզչությունը լավը կարող է լինել, երբ լավի մասին խոսելու ու լավը ներկայացնելու դաշտ կա, առիթ ու տեղ: Երբ լավը չկա, լավ ներկայացումը վերածվելու է ցինիզմի:

-Գոնե բանակի և մամուլի առնչությամբ կարելի է, չէ՞, ստեղծել նման համակարգ և բանակի առօրյան հասարակությանը ներկայացնել պետությանը շահեկան տեսակետով:

-Եթե վստահ լինեմ, որ բանակի նկատմամբ վերաբերմունքը լինելու է անշահախնդիր ու անաչառ, չի քաղաքականացվելու, որևէ խնդիր չեմ տեսնում: Մենք ինքներս հակված ենք այդ բացությանը: Բայց մամուլի զգալի մասն այնքան է կուսակցականացված ու բևեռացված, որ անընդհատ շահարկումների առիթ է փնտրում: Ուստի ոչ իմ մեղքով՝ ես չեմ կարող այսօր բացվել մամուլի առաջ, որովհետև դա հակադարձ ազդեցություն կարող է ունենալ: Բանակի ամեն քայլ ամբողջ հանրապետությունը չպետք է իր ցանկացածի ու հասկացածի պես քննարկի ու քաղաքականացնի՝ սևացնելով ու ժողովրդին էլ վախեցնելով: Մեր բանակում, ինչպես աշխարհի բոլոր բանակներում, մահացու դեպքեր լինում են: Ցավոք, դա օրինաչափություն է: Հասարակության սեփականությունը դարձնելը ու անընդհատ քննարկելը դառնում է ինքնանպատակ՝ այն մարդիկ, որ պիտի ազդվեն, չափից ավելի ազդված են, ամեն մեռնողի հետ ես մեռնում եմ: Բայց չեմ ուզում, որ բանակը անընդհատ դառնա քավության նոխազ այն բոլոր մեղքերի համար, որ հասարակության ծնունդ բանակինը չեն նաև: Ի վերջո՝ այն մարդիկ էլ, որ պիտի դաս քաղեն, ասենք, կրտսեր հրամանատարական կազմը, չեն էլ կարդալու:



Եվ վերջին հաշվով՝ մեր բանակն առավելագույնս բաց է հասարակության առաջ՝ ո՞վ է արգելում այցելությունները զորամասեր, ինչի՞ համար է բաց դռների օրը, կուզեք մեզ հետ, կուզեք առանց մեզ, բայց կա աշխատանքային կարգ՝ մենք նախապես պիտի իմանանք: Աշխարհի ոչ մի բանակ էլ իր դռները չի բացում լրագրողի առաջ՝ առանց իմանալու՝ ո՞վ է: Հազարավոր լրագրողներ կան, ցավոք, հաճախ որակական այնքան ցածր մակարդակով, որ նրանց խոսքը ոչ մեկին էլ պետք չէ, որովհետև բացարձակապես պատրաստ չեն քննարկելու այն նյութը, որին ձեռք են զարկում, որը իբր վերլուծում են: Երբ քաղաքական վերլուծության առանցքը դառնում է Վազգեն Սարգսյանը Պավել Գրաչովի աղջկա հետ կամուսնանա՞, թե՞ չէ, հավատդ կորցնում ես: Այնպես որ՝ ձեր շարքերում էլ փնտրեք պատճառը:

-Համաձայն եմ ամբողջությամբ:

-Բա գիշերով ի՞նչ կռիվ ես անում: Էն էլ՝ պաշտպանության նախարարի հետ:

-Ինչու՞ այսօր մեր կողքին չկան կենդանի ազգային հերոսներ, ինչու՞ ենք դեռ առաջնորդվում «Գնա մեռի՝ արի սիրեմ» սկզբունքով:

-Քեզ նման ասեմ՝ ամբողջապես համաձայն եմ: Ճիշտ է: Ուղղակի վախենում եմ, առաջին կենդանի հերոսից հետո հայտնվելու են տասնյակ մարդիկ, որ իրենց համարելու են չգնահատված ու անիրավված: Վերջապես՝ դեռ չի ավարտվել պատերազմը: Երբ կավարտվի, բոլորն էլ ըստ արժանվույն կգնահատվեն: Պատերազմից հետ ես փորձելու եմ Ծիծեռնակաբերդում թաղված իմ չորս ընկերների հարազատներին համոզել Եռաբլուր տեղափոխել նրանց շիրիմները: Ժամանակ է պետք: Պետք է ավարտել պատերազմը: Կրքերը պիտի հանդարտվեն, հետո մենք կարժևորենք բոլորին: Երրորդ հանգամանքն էլ կա, այնուամենայնիվ, մարդկանց չենք կարող հերոսի կոչում տալ, քանի դեռ չգիտենք՝ այդ մարդիկ իրենց ինչպես են պահելու վաղը: Ես չափազանց բարձր եմ գնահատում Հայրենիքի հերոսի կոչումը, համարում եմ, որ արդյունք պիտի լինի ապրված կյանքի հանրագումարի: Մենք դարասկզբին Վան մտանք, ո՞վ է հիշում հիմա: Պատերազմներն ու նրանց հերոսները ի վերջո գնահատվում են վերջնական արդյունքներով:

-Վերադառնանք ընտրություններին, քարոզարշավը համարյա հատում է հասարակածը, Ձեր տպավորություններն ու ակնկալիքները: Նոր խորհրդարանում քաղաքական ուժերը ի՞նչ դասավորություն կունենան:

-Այս մթնոլորտում եթե շարունակվի, ամեն ինչ լավ կլինի: Այս ընտրություններից առաջ մարդկանց լարումը շատ ավելին է, քան նախորդների դեպքում էր: Եվ «Միասնություն» դաշինքի ձևավորումը նաև այդ լարումը մեղմացնելու նպատակ ուներ՝ եթե երկու հիմնական ուժերը, որ իրար դեմ պիտի պայքարեին, միանում են, լարվածությունն էապես թուլանում է: Մնում են մյուս կուսակցությունները, որոնց մեծամասնության դերն այն է, որ արդեն գոյություն ունեն ասպարեզում: Մեր ակնկալություններն արդարանում են՝ լարումը նվազել է, հայհոյանք չկա, ընդգծված անհանդուրժողականություն չկա: Եթե կարողանանք ապահովել ընտրությունների արդար ընթացքը, հույս ունեմ, որ խորհրդարանում մեծամասնություն կունենանք: 50+1 արդյունքն առաջին հերթին անհրաժեշտ է երկրին: Երբ նախագահը չունի կուսակցություն և իր տեսակետին է մնում, խորհրդարանում որևէ կուսակցություն անպայման պիտի քաղաքական մեծամասնություն ունենա: Առանց քաղաքական այդ ուժի հնարավոր չէ քաղաքականություն իրականացնել: Խորհրդարանը պիտի նախագահի հետ միասին ձևավորի կառավարություն և ամրագրի միմյանց նկատմամբ քաղաքական պատասխանատվությունը: Մեր իրավիճակի ողբերգությունը հետևյալն է՝ իշխանափոխությունը իսկապես լիարժեք իշխանափոխություն չէր, տեղի ունեցավ արտահերթ նախագահական ընտրություն, որին տրամաբանորեն պիտի հետևեր նոր խորհրդարանի ընտրություն և նոր կառավարություն: Չեղավ: Խորհրդարանը մնաց նույնը, որի հետ նորընտիր նախագահը էական որևէ կապ չուներ: Այդ խորհրդարանը չափազանց խոցելի խորհրդարան էր, որովհետև 1995-ին ուներ ոչ իրավազորության կնիքը, 1996-ին ավելացավ ծեծվածության կարգավիճակը, 1997-ին՝ դավաճանության, որին ես ամենևին համաձայն չեմ: Որևէ մեկը չէր ուզում իրեն կապեն այդ խորհրդարանի հետ: Կազմավորված կառավարությունը ևս ոչ մի կապ չուներ խորհրդարանի հետ, մեկը մյուսի առաջ պատասխանատու չէր: Պետության ու իշխանության կարևորագույն երեք օղակները միասնական չէին, յուրաքանչյուրը իր համար առանձին էր գործում: Իսկ դա թուլացնում էր բոլորի դիրքերը: Այս ընտրություններից հետո ես կցանկանայի, որ խորհրդարանում լիներ քաղաքական լուրջ մեծամասնություն, որը կկարողանար պատասխանատվություն կրել խորհրդարանի քաղաքական գծի համար, որ նախագահի  հետ միասին ձևավորեր կառավարություն, որի նկատմամբ վերահսկողություն ունենար, որին կարողանար ուղղորդել և կառավարությունն էլ քաղաքական գիծ իրականացներ, ոչ թե ապրիորի, հատվածային, օրվա խնդիրներ լուծող: Ամրագրված պատասխանատվություններն ու առաջնահերթությունները բնականոն հունի մեջ կդնեին երկրի զարգացումը: Կարծում եմ՝ այդպես էլ կլինի:

-Մտավախություն կա, որ չի կանխվի «հեղինակությունների» մուտքը խորհրդարան: Չե՞ք կարծում, որ դա կթուլացնի խորհրդարանը:

-Եթե ես այդ «հեղինակությունների» դեմ չկանգնեի, խորհրդարանը կարող էր կիսով չափ լցվել նրանցով: Ցավոք, ընտրությունները երբեմն իրենց կանոններն են թելադրում, իրենց տրամաբանությունն ունեն: Չես կարող ամբողջ հասակով կանգնել ու մարդուն արգելել իր թեկնածությունն առաջադրել: Մենք հիմա 1995-ի պես այդ մարդկանց չենք ձերբակալում, մենք նրանց համոզում ենք, որ չարժի այդ քայլին դիմել, եթե չեն համոզվում, ժողովուրդը թող վճռի նրանց ճակատագիրը: Չեմ կարծում, որ այս աղմուկը իրական հիմքեր ունի, շուտով կտեսնեք, որ մտավախություններն ավելին են, քան իրական վտանգը: Երրորդ հանգամանքն էլ կա՝ այդ թաղային հեղինակությունները շատ էլ լավ ու խելոք մարդիկ են: Օրինակ, Խուճուճ Էդոն, անունը կպել է ու վերջ: Բայց նստեք, հետը խոսեք, խելացի, կարգին մարդ է, իր ընտրազանգվածի հետ քանի տարի է՝ աշխատում է, երեք անգամ չթողեցին ընտրվի, հիմա՞ էլ նույնն անենք: Սխալ եմ համարում:

-Ինչպիսի՞ն կլինի Հայաստանը 2000-ին Ձեր պատկերացմամբ:

-Իսկ ի՞նչ պիտի փոխվի մի քանի ամսում: Եթե զգայական ընկալումը մի կողմ դնենք, 21-րդ դարից մեծ ակնկալիքներ ունեմ, մեծ հույսեր եմ կապում այս ընտրությունների հետ, ժողովրդի իրական վստահության, քաղաքական պայքարին պիտի կարողանանք քաղաքակիրթ ձևեր տալ: Ճիշտ ու խելամիտ: Մեծ հույսեր եմ կապում Հայաստան-սփյուռք հարաբերությունների հետ: Շատերն ինձ հետ համաձայն չեն, համարում են ոչ հնարավոր քայլ, բայց սկսել է պետք: Մեր համաշխարհային դիմադրողականությունը մեծացնելու համար, կազմակերպվածություն ունենալու համար, որը կշնչի այս երկրի, այս պետականության շահերով: Այստեղ էլ պիտի ճշտվեն առաջնահերթությունները: Աշխարհի ամեն անկյունում ապրող և իրեն հայ համարող յուրաքանչյուրը պիտի իմանա ինչ ու ինչպես օգտակար լինել իր երկրին: Վերջապես դարն է շուռ գալիս, հազարամյակ ենք փոխում, որ իր ներքին արձագանքը պիտի ունենա, հոգեբանորեն, ենթագիտակցորեն պիտի դառնանք 21-րդ դարի մարդիկ:   

-Ձեր հարցը ինձ:

-Ճի՞շտ եմ արել, որ մտել եմ քաղաքական ասպարեզ:

-Իսկ Դուք այլընտրանք ունեի՞ք:

-Այլընտրանք միշտ լինում է:

-Բայց Դուք այն մարդը չեք, որ ցանկանար հեռանալ ու չհեռանար:

-Նորմալ, մտածող մարդը օրվա մեջ տաս անգամ հեռանալու ցանկություն ունենում է, բայց պիտի քաջություն ունենա տեր լինելու, և՝ էներգիա:

-Դու՞ք էլ եք հեռանալու ցանկություն ունեցել:

-Այնքա՛ն: Շատերը հեռացան, որ կողքից խոսելու հնարավորություն ունենան: Ուժեղ մարդ էին, մնային: Վարչապետ էին, նախարար էին, խորհրդական էին, երկիրն իրենց ձեռքին էր, չխռովեին, դուրս չգային: Գիտե՞ս՝ ինչքան ցավալի պահեր եմ ունեցել… Ինչքան ցավալի է, որ ամեն ինչ կապում են ինձ հետ: Պաշտպանության նախարարի դերն ինձ համար այս երկրում ամենակարևորն է, քանի երկիրը պատերազմից դուրս չի եկել:

Կարդացեք նաեւ.

Վազգեն Սարգսյան. Պետություն են ստեղծել այն ժողովուրդները, որոնք պատերազմի կես ճանապարհին չեն հոգնել

Վազգեն Սարգսյան. Իմ նպատակի ճանապարհին ոչ ոք ինձ լռեցնել չի կարող

Վազգեն Սարգսյան. Այլեւս ժամանակ չկա փորձեր անելու, պիտի գործ անել՝ տիրոջ պես

Շարունակելի:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: