«Երեւան. XX դար» նախագծի այսօրվա հերոսը «Հաղթանակ» զբոսայգին է, որը բոլորս անվանում ենք «Մոնումենտ»: Այդ ոչ պաշտոնական անվան ծագման պատճառը 1950 թվականին այգում տեղադրված Ստալինի արձանն էր: Տարիների ընթացքում «Մոնումենտ» սկսեցին անվանել ոչ միայն այգին, այլեւ ողջ թաղամասը, որը համարվում է Երեւանի ամենահաճելի վայրերից մեկը: Այսօր դժվար է հավատալ, որ ժամանակին «Արեիկ» լճի ափերին իսկական լողափեր էին, որտեղ իրենց հանգիստն էին անցկացնում հարյուրավոր երեւանցիներ: Դժվար է նաեւ հավատալ, որ 1990-ական երկրորդ կեսին կառուցված «Գոլդեն Փելես» հյուրանոցի վայրում խիտ անտառ էր…

«Հաղթանակ» զբոսայգու հուշահամալիրը` Ստալինի արձանով, բացվեց 1950թ. նոյեմբերի 29-ին: Պատվանդանի հեղինակը ԽՍՀՄ ժողովրդական ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանն է:


Վ. Իսրայելյանի արխիվից:                                      Ռ. Իսրայելյանի էսքիզը:
                                                                              Վ. Իսրայելյանի արխիվից:

Ստալինի 17 մետր բարձրություն ունեցող պղնձե արձանի հեղինակը ԽՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովն էր:


Լուսանկարը`Photolure:

Այդ տարիներին մի լեգենդ էր շրջում`իբր Իոսիֆ Ստալինը գիշերով թաքուն ժամանել էր Երեւան, ծանոթացել արձանի հետ` հավանելով այն, ու անմիջապես վերադարձել Մոսկվա: Սակայն, նման այցելության որեւէ փաստացի ապացույց գոյություն չունի: Ի դեպ, Ստալինի արձանը համարվում էր ամենամեծը Խորհրդային Միության տարածքում:

դոսյե

Ռաֆայել Իսրայելյան

Ռաֆայել Իսրայելյանը ծնվել է 1908 թ. սեպտեմբերի 17-ին Թիֆլիսում: ավելին

Ռաֆայել Իսրայելյանը ծնվել է 1908 թ. սեպտեմբերի 17-ին Թիֆլիսում:

1926-1928 թթ. սովորել է Վրաստանի գեղարվեստի ակադեմիայի ճարտարապետության ֆակուլտետում, 1929-1932 թթ.` Լենինգրադի Կոմունալ շինարարության ինստիտուտի ճարտարապետության ֆակուլտետում: 1932-1934 թթ. սովորել է Լենինգրադում ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի Ի.Ե.Ռեպինի անվան գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության ինստիտուտում և 1934թ. ավարտել է ինստիտուտին առընթեր դիպլոմային նախագծերի նախապատրաստական դասընթացները:

1936թ. տեղափոխվել է Երևան:

1936-1941 թթ. աշխատել է ՀԽՍՀ Կոմունալ տնտեսության ժողկոմատին առընթեր ճարտարապետական-նախագծային N 2 արվեստանոցում (1938 թ-ից «Հայպետնախագիծ») որպես ճարտարապետ:

1941-1943 թթ. աշխատել է Հայաստանի պատմական հուշարձանների պահպանության կոմիտեում որպես ավագ գիտաշխատող:

1941-1963 թթ. դասավանդել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում որպես ավագ դասախոս, իսկ 1947 թ-ից`դոցենտ:

1951թ. «Հաղթանակ» հուշարձանի համար արժանացել է ԽՍՀՄ պետական առաջին կարգի մրցանակի:

1951-1973 թթ. աշխատել է «Հայարդնախագիծ» (մինչև 1959` «Հայճարտնախագիծ») ինստիտուտում որպես բաժնի գլխավոր ճարտարապետ:

Ռաֆայել Իսրայելյանի աշխատանքների ամբողջական ցանկը հասանելի է այստեղ:

Մահացել է 1973թ. սեպտեմբերի 8-ին Երևանում:

դոսյե

Արա Հարությունյան

Ծնվել է 1928 թվականի մարտի 28-ին Երեւանում: ավելին

Ծնվել է 1928 թվականի մարտի 28-ին Երեւանում:

ՀՀ ժողովրդական նկարիչ (1977), ՌԴ գեղարվեստի ակադեմիայի ակադեմիկոս (1988):

Արա Հարությունյանը ստեղծել է քանդակագործության, ճարտարապետության, բնապատկերի տարածական համալիրներ.

- Սունդուկյանի անվ. թատրոնի մուտքի հարթաքանդակները (1966, տուֆ, Երեւան);
- Գ. Սունդուկյանի հուշարձանը, (1972, տուֆ, Երեւան);
- «Ծովահարս» բարձրաքանդակը, (1976, տուֆ, Երեւան);
- Սարդարապատի հուշահամալիրը (1968, տուֆ, բազալտ):

Հեղինակ է նաեւ հասարակական շենքերի՝ թեմատիկ կոմպոզիցիաներով ներքին եւ արտաքին քանդակազարդումների («Էրեբունի» թանգարան, 1968, տուֆ):

Գործերից են նաեւ՝

- «Մուսալեռ» (1975, տուֆ, ճարտ.՝ Ռ. Իսրայելյան) հուշակոթող-թանգարանը;
- Կոմիտասի հուշարձանը (1988, բրոնզ, գրանիտ, Երեւան):

Մահացել է 1999թ. սեպտեմբերի 1-ին Երեւանում:

Ֆոտոլուր-ի տնօրեն Մելիք Բաղդասարյան` Մեկ նկարի պատմություն

Այս նկարի հեղինակը հայրս է` Հայաստանում ֆոտոլրագրության հիմնադիր Նեմրութ Բաղդասարյանը: Մինչեւ արձանի պաշտոնական բացումը հայրս դրա բազմաթիվ նկարներ էր արել, որոնք պահում էր իր արխիվում:

Ստալինի արձանի բացումը:
Լուսանկարը`Հայաստանի Ազգային արխիվ:

Արձանի պաշտոնական բացման օրը Երեւանում մառախուղ էր: Այնքան ուժեղ էր, որ հստակ երեւում էին միայն պատվանդանը ու արձանի ստորին մասը: Վերին մասը, Ստալինի դեմքը պատված է շղարշով: Արձանի բացմանը ֆոտոլրագրողներ էին եկել Մոսկվայից, սակայն մառախուղի պատճառով չկարողացան որակյալ նկարներ ստանալ:

Ի վերջո, ելքը գտավ հայրս: Քանի որ նախկինում նկարել էր արձանը, օգտագործելով այդ կադրերից մեկը, մոնտաժեց արձանի վերին մասը բացման օրն արված կադրի հետ, որտեղ երեւում է պատվանդանի տակ հավաքված ժողովուրդը: Հայրս այդ աշխատանքն այնքան վարպետորեն կատարեց, որ ոչ մեկ անգամ չկասկածեց, որ մոնտաժ է արված: Հաջորդ օրը ԽՍՀՄ բոլոր թերթերը տպագրեցին այդ նկարը:

Ճարտարապետ Աշոտ Ալեքսանյան` Հերոսների ծառուղու նախագծի քննարկումները շարունակում էինք նաեւ Գագրայում

1985 թվականին Կարեն Դեմիրճյանի հանձնարարությամբ ես եւ Անահիտ Նավասարդյանը սկսեցինք աշխատել Հերոսների ծառուղու գաղափարի իրականացման վրա:

Գաղափարն այն էր, որ ծառուղին տանի դեպի Հաղթանակի հուշարձան եւ Անհայտ զինվորի գերեզմանը, որի հեղինակը Ռաֆայել Իսրայելյանն էր:


Անհայտ զինվորի գերեզմանը մինչեւ 1985 թվականը:
Լուսանկարը` Մշակույթի նախ. առընթեր Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն:

Մեր առջեւ նաեւ խնդիր էր դրված վերակառուցել Անհայտ զինվորի գերեզմանը` այն դարձնելով ավելի հանդիսավոր:

Երեւանի քաղաքապետ Մուրադ Մուրադյանի հետ բավական երկար քննարկում էինք նախագծերը: Այնպես համընկավ, որ այդ շրջանում երկուսս էլ ամառային հանգստի մեկնեցինք Գագրա` այնպես որ մեր հանդիպումները շարունակվում էին նաեւ այնտեղ:

Շինարարությունը տեւեց ամբողջ ձմեռ, իսկ Հերոսների ծառուղու եւ Անհայտ զինվորի վերակառուցված գերեզմանի հանդիսավոր բացումը տեղի ունեցավ 1985թվ. մայիսի 9-ին՝ Մեծ հաղթանակի 40-ամյակի օրը:


Անհայտ զինվորի գերեզմանը մեր օրերում:
Լուսանկարը` Մեդիամաքս

ՀՀ պաշտպանության նախարարության «Մայր Հայաստան» զինվորական թանգարանի տնօրեն Ավագ Հարությունյան

Մեզ մոտ ներկայացված են Հայրենական Մեծ պատերազմին Խորհրդային Հայաստանի մասնակցությանը վերաբերող նմուշներ:  Մասնավորապես, այցելուները կարող են ծանոթանալ հայկական 6 դիվիզիաների, աչքի ընկած մարտիկների գործունեության հետ: Առանձին ցուցադրություններում ներկայացված են հայազգի մարշալների (Հ. Բաղրամյան, Ի. Իսակով, Հ. Բաբաջանյան, Ա. Խանփերյանց) եւ գեներալների գործունեությանը:

1995 թվականին, երբ թանգարանն անցավ ՀՀ պաշտպանության նախարարության ենթակայության տակ եւ վերանվանվեց, թանգարանում իրենց արժանի տեղը գտան Արցախյան պատերազմին նվիրված ցուցանմուշները:

Բացի այդ, մեզ մոտ ներկայացված է նաեւ տեղեկատվություն եւ լուսանկարներ ցարական բանակի հայ գեներալների եւ ֆիդայական շարժման վերաբերյալ:

Թանգարանի մուտքն անվճար է բոլորի համար: Նախորդ տարի այցելուներ ենք ունեցել 70 պետություններից:

Թանգարանի հարակից տարածքում ցուցադրվում են հետեւյալ զինատեսակները` Հետեւակի թրթուրավոր զրահամեքենա, Զրահամեքենա-152, Տանկ Տ-34, Ինքնաթիռ ՄԻԳ-15, Կատյուշա ԲՄ-13, Զենիթային հրանոթ 76 մմ, Ս-75 Զենիթա-հրթիռային համալիր:

Հայաստանի ճարտարապետների միության նախագահ Մկրտիչ Մինասյան` Իսրայելյանը շատ էր սիրում լինել «Արագիլ» ռեստորանում   

Նախկինում Հաղթանակի զբոսայգու տեղը ամայի բարձրունք էր: Պատերազմից հետո այդտեղ սկսվեց ծառատունկը: Ռաֆայել Իսրայելյանը կատարել էր ամբողջ այգու նախագծումը:

Ներկայիս մուտքի տեղը պարիսպներ էին: Իսրայելյանը պատրաստել էր մուտքի էսքիզները եւ նրա որդին` Արեգը, որը նույնպես ճարտարապետ էր, օգտվելով դրանցից, հոր մահից հետո ամբողջացրեց մուտքի մասը:


Հատված «Путь на арену» ֆիլմից (Հայֆիլմ), ռեժ. Լեւոն Իսահակյան, Հենրիկ Մալյան, տրամադրված Հայաստանի Ազգային կինոկենտրոնի կողմից:

«Արագիլ» ռեստորանը կառուցվել է 1962-1964 թվականներին: Ռաֆայել Իսրայելյանը շատ ճիշտ էր ընտրում տեղանքը իր նախագծերն իրականացնելու համար: Նրա ճարտարապետությունը ներդաշնակորեն միաձուլվում էր լանդշաֆտի հետ, ինչը հայ ազգային ճարտարապետության կարեւորագույն բաղկացուցիչներից է:

Գծագրերի վրա այդ ռեստորանը կրում էր «Մոսկվա» անվանումը, սակայն հետագայում վերանվանվեց «Արագիլ»-ի: Բոլոր արտասահմանցի հյուրերին տանում էին «Արագիլ», որտեղ գեղեցիկ տեսարան էր բացվում դեպի քաղաք: «Արագիլը» նաեւ ուներ կամարաշար բաց մաս, որտեղ ամռանը մատուցվում էր պաղպաղակ, կոնյակ եւ միրգ: Իսրայելյանն ինքն էլ շատ էր սիրում լինել այդ ռեստորանում:   

«Ուրախ ժամանց» ՍՊԸ տնօրեն Թորոս Ումրիկյան` Պտտվող անիվը գտնվում է գերազանց վիճակում
 
Թորոս Ումրիկյանը «Հաղթանակ» զբոսայգու երկարամյա տնօրեն Հակոբ Ումրիկյանի որդին է: Հայրենական Մեծ պատերազմի մասնակից Հակոբ Ումրիկյանը Գ. Սունդուկյանի թատրոնի հարեւանությամբ գտնվող Կոմունարների այգու տնօրենն էր, իսկ 1967թ. նշանակվեց «Հաղթանակ» զբոսայգու տնօրեն եւ այդ պաշտոնը զբաղեցրեց 30 տարիների ընթացքում:

Զբոսայգում հանգստի եւ ժամանցի կազմակերպման աշխատանքը ստանձնեցի 1988թ-ից: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո զբոսայգիների տնօրինությունները վերացան, եւ Երեւանի քաղաքապետարանը մեր ընկերությանը տրամադրեց զբոսայգում հանգստի եւ ժամանցի կազմակերպման, ատրակցիոնների սպասարկման գործառույթը:

2008 թվականին ընկերությանը կառուցապատման իրավունքով նոր տարածքներ հատկացվեցին՝ զբոսայգին ավելի զարգացնելու նպատակով: Մեզ հատկացված տարածքը կազմում է շուրջ 7 հա, որի մեջ մտնում են մոտ 70 ատրակցիոններ:

Երբ ստանձնեցի պաշտոնս, զբոսայգում գործում էր ընդամենը 7 կարուսել` Պտտվող անիվը, Շղթան, Ավտոդրոմը, Ճոճանակը, Մանկական շղթան, Օրբիտան եւ Ուրախ բլուրը:


Լուսանկարը` Թ. Ումրիկյանի արխիվից:

Միայն այս տարի զբոսայգում տեղադրել ենք 17 նոր ատրակցիոններ: Դրանք բոլորն էլ նոր են`արտադրված  Իտալիայում, Ռուսաստանում, Չինաստանում, Անգլիայում:

Ամեն տարի սեզոնի ավարտին՝ սեպտեմբերի վերջին, մեր մասնագետները սկսում են  կարուսելների ուսումնասիրությունը: Յուրաքանչյուր ատրակցիոն անցնում է մանրակրկիտ փորձաքննություն, որից հետո կազմվում է համապատասխան ակտ: Ձմռանը սկսվում են նախապատրաստական աշխատանքները: Մեր փորձարկումներն անցկացնելուց հետո դիմում ենք Արտակարգ իրավիճակների նախարարության փորձագիտական կենտրոն, որն անցկացնում է կարուսելների անվտանգության առանձին փորձաքննություն:

Առաջին Պտտվող անիվը զբոսայգում տեղադրվել էր 1967 թվականին: Հայաստանն այդ տարիներին ստացավ 5 պտտվող անիվներ` մեկը տեղադրվեց «Հաղթանակ» զբոսայգում, մյուս չորսը ՝ Զվարթնոցում, Հրազդանում, Կոմիտասի պանթեոնում եւ Թոխմախում:

Երկրորդ Պտտվող անիվը տեղադրվեց 1989 թ.-ին, դրա բարձրությունը կազմում է 30 մետր: Այն գտնվում է տեխնիկական գերազանց վիճակում եւ դեռ պատրաստ է ծառայել մոտ 20 տարի: Վերջերս Երեւան էինք հրավիրել այդ կարուսելն արտադրող գործարանի գլխավոր ինժեներին, եւ նա հաճելիորեն զարմացած էր Պտտվող անիվի լավ վիճակից:

Այժմ մեզ առաջարկում են ավելի մեծ՝ 50 մետրանոց Պտտվող անիվ տեղադրել, սակայն դա թանկ հաճույք է` արժե մոտ 1 միլիոն դոլար: 

Մեդիամաքս-ի գլխավոր խմբագիր Դավիթ Ալավերդյան` լեգենդը մոնումենտցի տղաները փոխանցում էին սերնդից սերունդ

Մոնումենտի կամ Հաղթանակի այգու շրջակայքում է անցել իմ մանկությունն ու պատանեկությունը: Ես մոնումենտցի եմ արդեն երրորդ սերնդում, եւ չնայած այժմ այնտեղ չեմ ապրում, մինչեւ հիմա էլ համարում եմ, որ դա բնակվելու համար Երեւանի ամենալավ հատվածն է՝ թե էկոլոգիայի, թե ենթակառուցվածքների տեսակետից: Իմ դպրոցը՝ Տոլստոյի անվան թիվ 128-ը, տեղակայված է Հաղթանակի այգուց «վտանգավոր» հեռավորության վրա, ինչը հնարավորություն էր տալիս ուրախ ժամանց անցկացնել դասերից «փախնելու» դեպքում` հաշվի առնելով այգու բազմաթիվ գայթակղությունները:

Ասելով Մոնումենտ՝ ընթերցողներից շատերը պատկերացնում են առաջին հերթին հենց Հաղթանակի այգին, մինչդեռ մոնումենտցու համար դա 50-ամյակից մինչեւ Ռայկոմ եւ Քոչարի փողոց ընկած հատվածն է, որը իսկական մոնումենտցին չի փոխանակի այն աշխարհի ոչ մի բարիքի հետ:

Իմ համար Մոնումենտը նաեւ իմ մանկության անբաժանելի մաս դարձած ստվար անտառային հատվածն էր, որն այլեւս չկա եւ, ցավոք սրտի, երբեք այլեւս չի լինի. 90-ականների սկզբին ծառերը կտրեցին, որպեսզի ցուրտ ձմեռներով ջեռուցեն տները, իսկ ավելի ուշ հաշվենկատ քաղաքային իշխանությունները պարզապես մաս-մաս վաճառեցին այդ հողերը, եւ այժմ այդտեղ քաղաքի ամենաճոխ դղյակներն են: Ահա թե ինչու, երբ ասում են «էկոլոգիական աղետ», ես առաջին հերթին հիշում եմ Մոնումենտի այդ անտառը, որի հետ են կապված նաեւ մեր մանկության ամենամեծ եւ անբացատրելի լեգենդը: Երբ 10-11 տարեկան էինք, մեզանից 4-5 տարի մեծ տղաները պատմում էին, որ համալսարանի 5 ուսանողուհիներ նենգաբար մի տղայի էին բերել այս անտառ եւ դաժանաբար բռնաբարել: Այդ լեգենդը մոնումենտցի տղաները փոխանցում էին սերնդից սերունդ մինչեւ վերջերս, երբ ապացուցվեց, որ նման բան չի եղել:):

Մեր տանից մինչեւ Հաղթանակի այգի եւ «50-ամյակի» հուշարձան ուղիղ 7 րոպե էր, անտառով՝ 4: Հաճախ մեր ծնողները համոզված էին, որ մենք ֆուտբոլ ենք խաղում կողքի մարզադաշտում, մինչդեռ մենք այդ ժամանակ արկածներ էինք փնտրում Հաղթանակի այգում կամ պաղպաղակ ուտում «50-ամյակի» հարեւանությամբ գտնվող ամառային սրճարանում:


Լուսանկարը` Թ. Ումրիկյանի արխիվից:

Ես ու ընկերներս գիտեինք Հաղթանակի այգու յուրաքանչյուր անկյունը: Այնտեղ՝ Հավերժ կրակի մոտ, ես եւ դասարանցիներս պիոներներ դարձանք, այգում էին անցնում մեր դասարանի գրեթե բոլոր խոշոր հավաքները, այստեղ էինք ամեն տարի երկու անգամ հանձնում ГТО-ի (Готов к труду и обороне!) նորմերը, նույն այգում էլ իրար հրաժեշտ տվեցինք «վիպուսկնոյից» հետո… Այգում յուրաքանչյուրս ուներ իր սիրելի հատվածը` ինձ համար դա լիճն էր, որտեղ կարելի էր նավակ վարել: Տղաներից մի քանիսը սիրում էին բիլիարդանոցը, մի մասն էլ՝ կարուսելները:


Լուսանկարը` Թ. Ումրիկյանի արխիվից:

Շատ ժամանակ էինք անցկացնում նաեւ տանկի եւ ինքնաթիռի վրա, ուսումնասիրել էինք դրանք «ոտից գլուխ»: Կարուսելներից միայն մեկն էր երկար տարիներ մեզ համար «տաբու» հանդիսանում՝ “Чертово колесо”-ն. մոնումենտյան եւս մեկ լեգենդ պնդում էր, որ այդ կարուսելը բազմաթիվ դժբախտ պատահարների պատճառ էր դարձել, այդ թվում՝ մահվան ելքով: Միայն ավարտական դասարանում որոշեցինք ռիսկի դիմել եւ… ամենեւին չափսոսացինք: Համեմատելով այսօրվա ատրակցիոնների հետ, կարելի է ասել, որ “Чертово колесо”-ն ընդամենը անմեղ կատակ էր…      

Նախագծի վրա աշխատել են` Աննա Բուբուշյանը, Լենա Գեւորգյանը, Եկատերինա Պողոսյանը, Էլեոնորա Արարատյանը, Աննա Զիլֆուղարյանը, Արա Թադեւոսյանը, Մարիամ Լորեցյանը, Արմինե Մելքոնյանը, Էմին Արիստակեսյանը:

Շնորհակալություն ենք հայտնում`Թորոս Ումրիկյանին, Շողիկ Հակոբյանին, Գեւորգ Գեւորգյանին եւ Սաթենիկ Ստեփանյանին (Հայաստանի Ազգային կինոկենտրոն), Հակոբ Սիմոնյանին եւ Հասմիկ Կարապետյանին (Մշակույթի նախ. առընթեր Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն):
 
Նախագծի գլխավոր գործընկերը ԱրմենՏել ընկերությունն է: