Սոֆիա Հակոբյանի հեղինակած «Թաքնված Սասուն» հատուկ նախագիծը ներկայացնում է պատմական Սասունի լեռներում Ցեղասպանությունից հետո ապրել շարունակած արաբախոս հայերին՝ քննելով նրանց անցած ճանապարհն ու շատերի աչքից հեռու կազմակերպած յուրահատուկ դիմադրությունը 1915-ից մինչ այսօր։

Մասնատված ամբողջություն

Տիգրան, 29 տարեկան, Մուշ

Ծնվել եմ 1990 թվականին Մուշում: Հայրս իմ անունը Տիգրան է դրել՝ հայ արքայի անունով, իսկ մեծ եղբորս՝ Ըսրո։ Դա էլ հայ ֆիդայու անուն է։ Բայց պաշտոնական փաստաթղթերում, իհարկե, այդ անուններով չենք գրանցված:

Մերոնք Սասունի Քաղքիկ գյուղից են եղել, ցեղասպանությունից հետո էլ շարունակել են այնտեղ ապրել երկար ժամանակ: Մեր ընտանիքը 1915-ին կարողացավ խուսափել շատ մեծ կորուստներից, քանի որ մերոնք քանակապես շատ էին ու Սասունում լուրջ դիրք ունեին։ Տարածքի քուրդ աղաները չփորձեցին անգամ հարձակվել կամ կողոպտել։ Դե՛, Սասունի պես տեղերում բոլորը գիտեն դիմացինի ուժը։ Իհարկե, հոգեբանական ճնշում ամեն կերպ փորձել են գործադրել, մանավանդ, երբ հայերի մեծ մասը կամ սպանվեց, կամ գաղթեց, ու սկսեցինք որպես հայ մեկուսանալ։

Մերոնց պատմածի համաձայն՝ 1920-ականներին թուրք զինվորները գալիս, հավաքագրում էին մնացած հայ տղամարդկանց, այսինքն՝ սա ցեղասպանությունից հետո է լինում։ Մերոնց մուսուլման դառնալու գլխավոր պատճառը դա էր։ Մերոնց աքսորում էին Սղերդ։ Պապիս հոր երկու ավագ եղբայրներին հենց այդ ժամանակ կորցրեց մեր ընտանիքը։ 1937-ի ապստամբության ժամանակ էլ պապիկիս հորեղբայրներից մեկին աքսորում են Թուրքիայի արեւմուտք։ Ոչ ոք չգիտի, թե ուր են ուղարկել։ Այդպես էլ հետ չեկավ։

1970-ականներին մերոնք եկել են Մուշ։ Դրա պատճառները շատ էին՝ սկսած տնտեսական ու սոցիալականից մինչեւ ազգային ու կրոնական։ Եթե դու հայ կրոնափոխ ես, երբեք հանգիստ չունես։ Մերոնք միշտ պատմում էին, որ Սասունում անընդհատ կռիվ էին անում հարեւան քրդերի հետ։ Այնտեղ ամեն ինչ այլ է. քրդերեն ասում են` «Սասոն բե կանոն», այսինքն՝ այնտեղ ոչ ոք օրենք ու կանոն չի ճանաչում։ Շատ հարցերում էին փորձում ճնշել՝ ոչխար ու այծ գողանալ, խոսք գցել, աղջիկ փախցնելու պարբերական փորձեր անել։ Հատկապես Սասունում մնացած հայ աղջիկների մասին շատ-շատ ցավոտ պատմություններ կան, անտանելի բաներ։ Մեզ հետ էլ է եղել, պապիկիս փոքր հորեղբայրը մահանում է, երիտասարդ կնոջը մի քանի անգամ փորձում են առեւանգել, բայց չեն կարողանում, մերոնք չեն թողնում։ Դա էլ էր մերոնց իսլամանալու պատճառների շարքում։ Փաստաթղթերում «իսլամ» նշելուց հետո շեյխը ձեւականորեն ամուսնացնում է պապիկիս հորն այդ կնոջ հետ, բոլորը սկսում են կարծել, թե նրա կանանցից մեկն է, այդպես փրկում է հարսին ու պաշտպանում ընտանիքի պատիվը։ 

Մայրենիս արաբերենն էր…

Իհարկե, մերոնց կրոնափոխությունը զուտ թղթի վրա էր։ Տեղն եկած ժամանակ պապիկս բոլորի դեմքերին ասում էր ամեն ինչ էլ։ Օրինակ՝ ես մոտ 8 տարեկանում եմ հասկացել, որ հայ ենք։ Դե, ոչ թե նոր եմ իմացել այդ ժամանակ, այլ պարզապես տանը անընդհատ լսածս պատմությունները ուղեղիս մի անկյունում սկսեցի իրար վրա դասավորել, ստանալ հստակ պատկերը։ Սկսեցի հասկանալ։ Հորեղբորս հետ միասին գնում էինք Մշո Առաքելոց, մոմ էինք վառում, բարձր տեղում է, լեռների մեջ։ 

Մշո Առաքելոց վանքը

Լուսանկարը` Սասուն Դանիելյանի

Տանը միշտ խոսվել են այս թեմաները, երբեք էլ չեն ասել, թե՝ վա՛յ, չգնաք, դրսում պատմեք հանկարծ։ Մուշում լինի, թե Ստամբուլում՝ իմ թուրք, քուրդ, արաբ ընկերները միշտ իմացել են, որ հայ եմ։ Պապիկս մի քիչ հայերեն խոսում էր։ Հիշում եմ, երբ դասից տուն էի գալիս, Սասունի բարբառով ասում էր․ «Բարով էկար, հաց կուտի՞ս»։ Ես էլ ասում էի՝ չըմ ուտի։ Չգիտեմ, թե որքանով եմ ճիշտ ասում բառերը, բայց շատ սիրուն բան էր պապիս հետ մեր այս փոքրիկ հայերեն երկխոսությունը։ 

Թուրքերենին առաջին անգամ Ստամբուլում ծանոթացա, կարծեմ 6 տարեկան էի, հորս հետ գնացինք Ստամբուլ, շուրջս բոլորը թուրքերեն են խոսում, ասում եմ՝ «Ալլա’հ, Ալլա’հ, այս ի՞նչ լեզու է»։ Իմ մայրենին արաբերենն էր…

Կարծես մարմնիդ մի մասը կորցրած ու հետո վիրահատության միջոցով կրկին հետ ստացած լինես

Սասունի մի ուրիշ գյուղում ազգականներ ենք ունեցել, որոնք ցեղասպանության ժամանակ ստիպված են եղել գաղթել Հայաստան, կարծում եմ հնարավորություն էլ չեն ունեցել մեզ լուր տալու:

Մեր հայաստանաբնակ ազգականների մասին մերոնք իմանում են 1980-ականներին: Պապիկիս հորեղբոր տղաներից Մեհմեդը պարբերաբար Դիարբեքիր էր գնում, այնտեղ հայ քահանաներ կային, Հայաստան գնում, գալիս էին։ Այդպես Մեհմեդն ասում է, որ էսպես-էսպես, որ գնաք՝ հարցրեք այս ինչ մարդկանց մասին, անուններ է տալիս։ Այդպես Դիարբեքիրից մի քահանա է գտել մեր ազգականներին Հայաստանում։ Հետո, երբ իմացանք, որ ողջ են, առաջինը հենց Մեհմեդը գնաց Հայաստան։ Նա լավ էր հայերեն խոսում, գնաց, ծանոթացավ բոլորի հետ, իրար պատմեցին բոլորի գլխով անցածը։ Հետո արդեն 2000-ականների սկզբին հայրս էլ գնաց Հայաստան, հիմա շատ չի կարողանում իր ուզածի չափ ճամփորդել, քանի որ պետական աշխատող է։ 

Մեր ազգականներն էլ են եկել Թուրքիա մեզ տեսնելու։ Առաջին անգամ, երբ տեսա նրանց, կարծեմ 6-7 տարեկան էի։ Մեծերն էին եկել, ես էլ երեխա էի, այսինքն՝ այն ժամանակ նրանք ինձ համար մեր տուն եկող սովորական հյուրերից ոչնչով տարբեր չէին։ Բայց երբ անցյալ տարի ես եկա Հայաստան, մեծից փոքր՝ բոլորին տեսա… Չեմ կարող բացատրել՝ ինչով լցվեց ներսս։ Մի քիչ դժվար է նկարագրել այդ զգացումը։ Ճիշտն ասած՝ ինձ մի կերպ զսպեցի, որ չարտասվեմ հատկապես իմ հասակակիցների հետ խոսելիս։ Կարծես մարմնիդ մի մասը կորցրած ու հետո վիրահատության միջոցով կրկին հետ ստացած լինես։ Հետաքրքիր է, որ չնայած նույն լեզվով չենք խոսում, բայց շփման մեջ բացարձակ ոչ մի դժվարություն չենք ունեցել։ 

Սկզբում, երբ համացանցով նրանց հետ կապ հաստատեցի, մի քիչ քաշվում էի, մտածում էի՝ կարող է սխալ հասկանան ինձ կամ չկարողանամ մտքերս ճիշտ արտահայտեմ լեզվական խոչընդոտի պատճառով եւ այլն։ Հետո ինքս ինձ ասացի՝ ոչինչ, ես իմ մասին կպատմեմ որքան կարող եմ, երեւի կհասկանան։ Այդպես էլ եղավ։ 

Հայաստան մեկ անգամ եմ եկել: Այստեղ ոտք դնելով՝ երկու բան զգացի։ Առաջին բանը, որ մտածեցի, սա էր՝ ես պետք է անընդհատ նորից գամ այստեղ։ Երկրորդը՝ այստեղի մարդիկ եւ Հայաստանը մեզ հետ մեկ ամբողջություն են։ Ե՛վ Թուրքիայի, եւ՛ Հայաստանի մարդիկ վաղ, թե ուշ պետք է հասկանան դա։ Մարդիկ ինձ Հայաստանում չեն ասում ես արագածոտնեցի եմ, ասում են՝ ես սասունցի եմ, մշեցի եմ, վանեցի եմ, բայազետցի եմ։ Մարդկանց սիրտը դեռ այնտեղով ու այնտեղի համար է զարկում։ Ես դա շատ հստակ զգացի Հայաստանում ու ինքս ինձ ասացի, որ եթե կյանքում ինչ-որ մի նպատակի պետք է ծառայեմ, հենց դրան թող ծառայեմ։ Այսինքն, որ այդ մեկ ամբողջությունը նորից միավորվի։ 

Երբ ես առաջին անգամ Սասուն գնացի, մարդիկ, անտառահատված սարերը, ամեն ինչը ինձ շատ ցավեցրեց։ Բայց Հայաստանն էլ ներսս շատ վառեց՝ Սասունում ապրածիս պես։ Մի ճնշող զգացում ունեցա, որ մարդիկ Հայաստանում ապրում են դժվար կյանք, որին արժանի չեն։ Բայց միակ միտքը, որ անընդհատ գլխումս էր, այն էր, որ ես նորից ու անընդհատ պետք է գամ այստեղ, շատ ավելի հաճախ եմ ուզում գնալ-գալ Հայաստան։

Գրի առավ Սոֆիա Հակոբյանը

***

Ազգային ինքնագիտակցությունը

Թուրքիայի իսլամացված հայերի շրջանում Սասունի արաբախոս հայերին կարելի է առանձնացնել որպես ամենաբարձր ազգային ինքնագիտակցություն ունեցող խմբերից մեկը։ Այս շրջանում հայերը մեծ մասամբ տեղյակ են իրենց ծագումից, ավելին՝ սովորաբար չեն թաքցնում այն։ 

Կարեւոր է արձանագրել, որ Սասունի արաբախոս հայերին որպես «արաբ» դիտարկում են միայն Սասունից դուրս։ Թուրքիայի մեծ քաղաքներում, որտեղ ընդունված չէ հարցնել մարդկանց ծագումը, եւ հարցը կարող է պարզապես հնչել «որտեղացի ես» կամ «մայրենիդ որն է» ձեւակերպմամբ՝ սասունցի հայերը սովորաբար կարճ պատասխանում են՝ «արաբերեն» եւ նախընտրում անծանոթների հետ չքննարկել այլ մանրամասներ։ Մինչդեռ  Սասունի ներսում հասարակությունը շատ հստակ զատում է իրար՝  նախ կրոնով, հետո ցեղախմբերով, լեզվով ու ազգությամբ։ 

Այս պատճառով է, որ Սասունի հայերին «արաբացած» կոչելը կարող է համարվել մի փոքր վիճելի։ Պատկերն առավել ճիշտ արտացոլած կլինենք, եթե կոչենք վերջիններիս արաբախոս, քանի որ միայն լեզուն է, որ այս հայերի բոլոր ենթախմբերը լիովին յուրացրել են՝ դարձնելով այն մայրենի։ Ի վերջո՝ կրոնափոխության դիմեց արաբախոս դարձած հայերի մի մասը միայն, իսկ մշակույթի վրա «արաբացումը» թեեւ ազդել է, սակայն կրկին մասամբ։ Եվ վերջապես, ընտանիքի, գյուղի ու ամբողջ Սասունի ներսում նրանք շարունակում են ընկալվել որպես հայ։

Լուսանկարը` Սոֆիա Հակոբյանի արխիվից

Նախ Սասունի բավականին փոքր գյուղական համայնքներում, որտեղ բոլորը իրար ճանաչում են՝ ինքնությունը թաքցնելը անիմաստ է եւ անհնարին։ Բացի այդ, փաստացի գտնվելով այս կամ այն արաբական ցեղախմբի տարածքում եւ նրանց անմիջական վերահսկողության տակ՝ այս հայերը հայտնի էին նաեւ մյուս գյուղերի աղաներին։ Նույնիսկ 20-րդ դարի ամբողջ ընթացքում ցեղային իշխանության ուժեղ ազդեցության տակ գտնվող Սասունում բոլորը գիտեն, թե ով «ում հայն է»՝ իրավունք չունենալով խառնվել նրանց ներքին հարցերին, ոտնձգություններ կատարել «ուրիշի հայի» հողատարածքների կամ կանանց նկատմամբ կամ խառնվել նրանց ներքին հակասություններին։

Մեկ այլ կարեւոր գործոն․ հայերը ապրում էին տվյալ ցեղախմբի ներսում, բայց արյունակցական կապ չունենալով նրանց հետ՝ երբեք այդ աշիրեթի մաս չեն համարվել, հետեւաբար՝ նրանց «այլ» լինելը դառնում էր ակնհայտ։

Սասունի հայերի դեպքում «ծպտյալ» բառը մասամբ տեղին է օգտագործել միայն այն ընտանիքների համար, որոնք ձեւականորեն են իսլամ ընդունել կամ որոշ ժամանակ ակնհայտ չեն ցուցադրել քրիստոնեական կենսակերպը եւ հաճախ Ստամբուլ տեղափոխվելուց հետո են մկրտվել։ 

Ցեղասպանությունից հետո ուծացման դեմ սասունցի հայերի դիմադրության կարեւոր դրսեւորումներից է ներհամայնական ամուսնությունների սկզբունքը՝ որպես ինքնապաշտպանության ու ինքնակազմակերպման կարեւոր միջոց ։ 

Ներհամայնական ամուսնությունների՝ մինչ օրս պահվող ավանդույթը կարող ենք համարել Թուրքիայի հայերի ուսումնասիրման համատեքստում սասունցիների ամենակարեւոր առանձնահատկություններից մեկը։ Բացառությամբ այն դեպքերի, երբ հայ աղջկան առեւանգել են քրդերը կամ արաբները՝ մնացած բոլոր դեպքերում արաբախոս հայերը կազմակերպել են միմիայն ներհամայնական ամուսնություններ։

Սրա շնորհիվ թե՛ իսլամացված, թե՛ քրիստոնյա սասունցիները հիմնականում կապված են ազգակցական կապերով եւ հաջողացնում են արագ մոբիլիզացվել որեւէ արտաքին վտանգի դեպքում։ Զարմանալի կերպով նրանք անուն առ անուն կարող են թվարկել շրջակա բոլոր գյուղերի ու անգամ գավառների հայերին ու նրանց ընտանիքների հստակ քանակը, եւ իհարկե՝ ամուսնանալու տարիքի աղջիկ կամ տղա ունենալ-չունենալը։ Գյուղերում սովորաբար 10 տարեկանից սկսած աղջիկներն արդեն հարսանցու էին համարվում. ընտանիքները նրանց փորձում էին հնարավորինս արագ հարս տալ մեկ այլ հայ ընտանիքի՝ ավելի հասուն տարիքում օտարազգիների կողմից աղջկա առեւանգումը կանխելու նպատակով։ Երբեմն հայերը ստիպված են եղել այրիացած հայ կնոջն ամուսնացնել մահացած ամուսնու եղբոր հետ՝ հարսին ընտանիքում պահելու, տոհմը շարունակելու ու օտարների հարձակումներից նրան պաշտպանելու համար։ 

Լուսանկարը` Սոֆիա Հակոբյանի

Ի դեպ, կրոնափոխ հայերի պարագայում իրականացվել են նաեւ ազգականների միջեւ ամուսնություններ, ինչը թույլատրելի է իսլամի սկզբունքներով, սակայն հայտնի է, որ շատ կրոնափոխ հայեր հնարավորինս խուսափում են դրանից՝ շեշտելով, որ երեւույթը հայկական ավանդույթին դեմ է։

Այսօր, երբ երիտասարդների առաջ առավել բաց են կրթության ու զանազան ավելի լայն շփումների հնարավորությունները, ներհամայնական ամուսնություննեի կազմակերպումը բավականին բարդ խնդիր է։ Թեեւ այս հարցում հին ու նոր սերնդի միջեւ եղած որոշ հակասությունների, սասունցիների մեծ մասը դեռ հաջողացնում են մեծ մասամբ խուսափել խառն ամուսնություններից։

Պետք է նշենք, որ քրդական ու արաբական ցեղախմբերի մեջ կյանքը շարունակած սասունցիների միջեւ ակնհայտ տարբերություններ կան ազգային ինքնագիտակցության մակարդակի առումով․ քրդերի շրջանում մեծացած հայ որբերի ժառանգները կա՛մ շատ ծանր գնով են պահպանել հայությունն ու «ճերմակ ագռավի» պես լիովին մեկուսացել են հասարակության ներսում, կա՛մ քրդացվել, հարադրված դիմել խառն ամուսնությունների ու իսպառ կորցրել թե՛ լեզուն, թե՛ կրոնը։ Նույնիսկ ազգային ինքնությունը պահել հաջողածների շրջանում վախի մթնոլորտը ավելի ակնհայտ է, քան Սասունի արաբախոս հայերի շրջանում, որտեղ ավելի ազատ են խոսում ցեղասպանության ու այս կամ այն մարդու հայ լինելու մասին։ 

Մինչդեռ Սասունի արաբախոս հայերը Արեւմտյան Հայաստանում այն եզակի խմբերից են, որոնց հաջողվել է բավականին երկար ժամանակ պահպանել ազգային ու կրոնական առանձնահատկությունները։ Կենցաղում, չնայած մի շարք տարաձայնությունների ու ժամանակ առ ժամանակ հանդիպող կրոնական խտրականության, համեմատաբար ավելի մտերիմ ու բաց հարաբերություններ ունեն հարեւան արաբների հետ, կենցաղում նրանց տարբերությունները շատ սուր չեն ընդծվում։

Կարդացեք նաեւ Սասունցի «արաբ» Սինեմի ու «Շեկո տան քրդերի» պատմությունները:

Սոֆիա Հակոբյան