Օրագրի մասին

Ապրիլի 16-ին էլեկտրոնային նամակ ստացա.

«Ես Լուսինեն եմ՝ հայուհի, Մեդիամաքսի երկար տարիների ընթերցող, Իեն Գիլանի 2010 թվականի համերգի երջանիկ հանդիսատես: Ես լրագրող չեմ, բայց փոքրիկ, սյունականման մի բան եմ գրել։ Եթե կհետաքրքրի եւ ժամանակ կունենաք, կարող եմ ուղարկել»:

Պատասխանեցի եւ խնդրեցի ուղարկել: Ու ստացա այն, ինչ կկարդաք ստորեւ՝ շատ իսկական տեքստ՝ առանց պաթոսի եւ այդքան հոգնեցնող «ճշմարտությունների»:

Արա Թադեւոսյան  

***

Նախաբան

Խառը մտքերի այս շարքը կարող էր կոչվել «Անհետացած սերունդ մը» կամ «Լուռ ցաւեր», բայց բնույթով ավելի շատ հիշեցնում է «Էջեր ուղեւորի մը օրագրէն»։ Իսկ ես հույս եմ փայփայում, որ շատերի համար այն կընկալվի իբրև «Կեանքը ինչպէս որ է»։

Սա պատմվածքների շարք է հասարակ երևանցու մասին, որը կարող էր ունենալ ցանկացած մասնագիտություն, տարիք, սեռ։ Պարզապես մեգալոպոլիսի բնակչի մեկ շաբաթվա կյանքն է՝ անհանգիստ ու անհարմարավետ։ Հայերենում կոմֆորտն ու հարմարավետը համարժեք բառեր չեն թվում ինձ։ Ինչ խոսք՝ կյանքը մեծ քաղաքում լի է կենցաղային կոմֆորտով, բայց նաև անհարմարավետ է՝ արթնանում ես շտապելով, խցկվում ես անտանելի լիքը ավտոբուսի մեջ, որտեղ չես կարող նույնիսկ քարտդ կամ QR-դ մոտեցնել տերմինալին, որտեղ անընդհատ թվում է՝ հիմա կուշաթափվես տոթից ու զուգահեռ գալիս է պրակտիկ միտքը՝ բայց չես ընկնի, քանի որ ամեն կողմից սեղմված ես մարդկանց միջև։ Ճանապարհդ սովորական 20 րոպեի փոխարեն մեկ ժամ է տևում, որովհետև խցանումներն ամենուրեք են։ Սա նկարագրում եմ դեռ առավոտյան առաջին մեկ ժամը, որը նույնիսկ հեռվից հարմարավետության հետ բացարձակ կապ չունի։

Մի փորձեք այստեղ գտնել ժամանակային իրական հաջորդականություն․ օրերը չեն հաջորդել իրար իրական կյանքում, այլ պատահել են տարբեր ամիսների, տարիների։ Բայց պատահել են իրական մարդկանց հետ, պատահել են մեր իրականությունում։ Որոշ բաներ արդեն փոխվել են, տեղափոխվել են, բայց հուսով եմ՝ չեն իմաստազրկվել։

Բոլոր համընկնումը պատահական չեն...

ՕՐ 1

Շրջանայինից Նորք եմ բարձրանում 45 համարի ավտոբուսով։ Ձեռնափայտով, փափուկ հողաթափերով, կոկիկ հագնված տարեց մի կին բարձրացավ ավտոբուս. իրեն տեղ զիջեցին, ես կանգնեցի քիչ հեռու։ Պայուսակից մի աչքահուլունք հանեց ու ցույց է տալիս կողքին կանգնած տղային․

- Սիրու՞ն է, չէ՞։ Տղայիս համար եմ առել՝ Վերնիսաժից։ 500 դրամ։ Պատկերացնու՞մ ես՝ Վերնիսաժում 500 դրամանոց սենց սիրուն բաներ կան։ էսքան սիրուն ու էժան... Տղաս որ գա, կտամ, կնվիրեմ, որ ավտոյի մեջ կախի... Ինձ կասեք, հա՞, որ ինֆեկցիոնի մոտ հասնենք։ Պիտի իջնեմ, հանկարծ բաց չթողնեմ կանգառը։

Հետագա երեք-չորս րոպեների ընթացքում մոտ 10 անգամ ասաց՝ ինֆեկցիոն։ Համոզվեցի, որ ծերանոց է գնում։

Կողքի կինը հարցրեց․

- Հարազատ ունե՞ս, որ հիվանդ է, ինֆեկցիոն պառկած։

- Չէ, ես ծերանոց եմ գնում,- պատասխանեց նա։

- Բա տղա՞դ, դու տուն չունե՞ս,- զարմացավ կողքի կինը։

- Տղաս վաճառել է, գնացել Հոլանդիա։ Գիտե՞ս՝ ինչ տղա ունեմ, ինը լեզու գիտի։

- Էլ երեխա չունե՞ս ,- կիսաարհամարհական-կիսակարեկցական հարցրեց կինը։

- Ունեմ, աղջիկ էլ ունեմ, ինքն էլ Հայաստանում չի, ինքն էլ շատ զարգացած ա, լեզուներ գիտի ,-հպարտ պատասխանեց տարեց կինը։

Կողքի կինը լռեց,խնայե՞ց տարեց կնոջը, ով մանկական սրտաբացությամբ ցույց էր տալիս զավակի համար գնած իր փոքրիկ նվերը։ Գուցե՞ այդ նվերն ավելի շատ հենց իր համար էր, իր սփոփա՞նքն էր։ Չէ՞ որ, եթե նվեր ես պատրաստում, ենթադրում ես նաև, որ կհանդիպեք և այդ հանդիպումը երկուստեք սպասված ու ուրախալի կլինի։

ՕՐ 2

Ինչքա՞ն, մինչև ե՞րբ կարող է դիմանալ մարդը, ո՞րն է ցավի սահմանը, ի՞նչ պիտի լինի, որ մարդ հանձնվի, կոտրվի։

Լուսանկարը` Catherine Olivier

Կյանքը միշտ շարունակում է իր ընթացքը։ Բայց արդյո՞ք չկան կորուստներ, որոնցից հետո կյանքը կանգ է առնում։ Ի վերջո, ո՞րն է ճիշտ՝ շարունակել ապրելը, թե՞ դադարել ապրելը, երբ այլևս չկա նա/այն, ինչը կյանքի իմաստի մի ահռելի մասն էր կազմում։ Ո՞րն է ավելի դժվար, ո՞ր ընտրությունը։

Իմ առջև նստած կինը Հադրութի շրջանից է։ Գեղեցիկ է, կոկիկ հագնված։ Պարանոցի ոսկեգույն շղթայից բացվող  կախազարդ է կախված։ Ցույց է տալիս ինձ․ երկու նկար կա ներսում՝ մեկը երիտասարդ զինվոր է՝ համազգեստով, լուրջ, մյուսից ժպտում է չսափրված ֆիդային՝ հոգնած, քիչ քնած ու երջանիկ։

Ինքը հպարտությամբ ցույց է տալիս որդու և ամուսնու նկարները, ինչ-որ բան է պատմում, որը ես լսում եմ, բայց չեմ ընկալում։ Աչքերիս առաջ խռնվում են պատկերներ 2020 թվականի պատերազմից, 90-ականների սկզբին Ստեփանակերտի շենքերը, որոնց վրա հսկայական անցքեր էին բացվել արկերից, մեր բակի երեխաները, որոնց մեծ մասը հայր չուներ, Զալցբուրգի DomQuartier-ում տեսած սգող մայրերին պատկերող «Պիետա»-ները...

Լուսանկարը` Residenzgalerie Salzburg, Illustration Fotostudio Ulrich Ghezzi, Oberalm

Ու փորձելով գոնե մեղմ ժպտալ՝ դուրս եմ գրում դեղատոմսը՝ պատրանք ստեղծելով իմ ու այս կնոջ համար, որ այս դեղը կօգնի իրեն մեղմելու որոշ ցավեր…

Օր 3

Բոլորը խաղաղությունից են խոսում։ Կարճատև խաղաղությունից էլ չէ, այլ խաղաղության մի ամբողջ դարաշրջանից։ Բայց դրանից ոչ մի հանգստություն չի գալիս․ միայն թվում է, թե օղակն ավելի է սեղմվում պարանոցիդ ու շատանում են սրտխառնոցն ու տագնապը։ Չի լինում մարսել այս խաղաղությունը, այրում է ստամոքսդ, վերադառնում կերակրափող ու այրում, այրում։

Երեխաների հետ «Արքայադուստր Սոֆյան» մուլտֆիլմն ենք նայում։ Կախարդ հերոսուհուն մոխրագույն թիթեռներ են ուղեկցում, որոնք ինչի վրա որ նստում են, գունազրկում են, դարձնում մոխրագույն։  Մեր կյանքն էլ է հիմա այսպես դարձել։ Դու գիտես՝ որտեղ ինչ կար այս քաղաքում, ինչպես էր, իսկ հիմա ամեն ինչ և՛ նույնն է, և՛ նույնը չէ։ Դու երևանցի ես, ով չի ճանաչում օրափոփոխ այս Երևանը, այն Երևանը, որի ամեն քար ու անկյուն գիտեր, ամեն սրճարան գիտեր։ Երևանցի, ով սկսել է կորցնել պատկանելության զգացումը այս քաղաքին (թեև ամեն կերպ փորձում է պայքարել դրա դեմ) և վախենում է, որ այն այլևս էլ հետ չի գա։ Երևանցի, ով կորցրել է իր էության ու ինքնաբնորոշման կարևոր տարրերը. դրանք կամ չկան, կամ իմաստազրկվել են։

Լուսանկարը` Catherine Olivier

Երեխա ժամանակ, երբ պապայիս տատիկը, ով ծնունդով Նախիջևանից էր, պատմում էր, որ իրենց տունը նախկինում Ղանթարի մոտ է եղել, ինձ դա ինչ-որ ֆանտաստիկ պատմություն էր թվում՝ հին աշխարհը չէի տեսել ու ոչ մի բան չէի հիշում։ Տարիներ պիտի անցնեին մինչև կիմանայի, որ Նախիջևանի հայաթափումը 1980-ականններին է եղել, որ հայրս, իմ հայրը երեխա ժամանակ եղել է Նախիջևանում։

Ու հիմա անսահման, աննորմալ, աննկարագրելի ցավ եմ զգում նրանից, որ իմ թոռներին էլ ես եմ նման պատմություններ պատմելու՝ Կոմիտասի շուկայի ու Արցախի մասին։

ՕՐ 4

Ես երկու աղջկա մայր եմ։ Դա նշանակում է, որ երկրորդ դստերս ծննդից հետո ես ավելի շատ լսել եմ՝ ոչինչ, դե հետո  մի հատ էլ տղա կունենաս, ու անհամեմատ ավելի քիչ՝ շնորհավորում եմ։

Լուսանկարը` Catherine Olivier

Երկու աղջիկ ունենալը մարդկանց մոտ ինչ-որ անավարտության տպավորություն է թողնում․ ակնկալվում է, որ կյանքի ինչ-որ փուլում դու դեռ պետք  է իրականացնես քո հիմնական առաքելությունը՝ վերջապես արու զավակ ունենաս։ Եվ զավակի ծննդից անմիջապես հետո դու պետք է սկսես մանր-մունր առողջական խնդիրներ հավաքել, պահեստավորել, որ զորակոչի շրջանում որոշ հիմքեր ունենաս բանակ գնալը հետաձգելու։ Կենացների ժամանակ ասվում է, որ մեզ զինվորներ են պետք, որ մեր ազգը պիտի շատանա, որ «երբ արտադրանքը լավն է լինում, ապա պետք է շատ արտադրել»։ Բայց երբ հավաքական մեզ-ից գալիս ենք ես-ի դաշտ, ապա կոնկրետ իմ զավակը ցանկալի է, որ բանակ չգնա։

Ցանկացած ճշմարտություն, որ երկակի է մեկնաբանվում, վանող է ու նախազգուշացնող։ Մենք ասում ենք՝ «էս հայերը», թեև ամեն այդպես ասող էդ հայերից մեկն է։ Մեր հավաքական մենք-ը կարծես մեր առանձին  ես-երից կազմված չլինի։ Մենք կոլեկտիվ քննադատում ենք, կոլեկտիվ մեղավոր ճանաչում, բայց մոռանում ենք, որ պատասխանատվությունը պետք է կոնկրետ մարդիկ կրեն, որովհետև եթե մեղքն ու պատասխանատվությունը բոլորինն են, ապա գետնի վրա ստացվում է, որ ոչ մեկինը չեն։ Իսկ անպատժելիությունը նոր հանցանքներ է իր հետևից բերում։

ՕՐ 5

Արցախը կտրուկ ու հանկարծակի է ներխուժում իմ մտքեր։ Կարծես գնում ես փողոցում, ու անկյունից մեկը հարձակվում է քեզ վրա ու կողատակից դանակով հարվածում կրծքիդ։ Հենց այդպես կտրուկ, անսպասելի, շունչ կտրելու աստիճանի, flashback-ի նման։

Լուսանկարը` Catherine Olivier

Բառեր չկան նկարագրելու համար այդ ամենակուլ, խեղդող, շնչակտուր այդ զգացմունքը։ Կարոտ չի դա, երևի անձկություն կարելի՞ է ասել։ Իմ ընկալմամբ՝ անձկությունը կարոտի հետ միախառնված անհուսության ու անելանելիության զգացողությունն է։ Բայց դա էլ չի բացատրում զգացածս․ այդտեղ բառերը տեղին չեն, դա մերկ զգացմունք է միայն (голое переживание)։

Նույն կերպ ներխուժում են նաև երազները՝ հախուռն, սյուռռեալիստական իրականություն հիշեցնող, իրենցից հետո երկար ժամանակ անքնություն ու սրտխփոց թողնող, երբ հանկարծակի հայտնվում եմ ադրբեջանական (!) Ստեփանակերտում՝ իբրև ծպտյալ հայ։ Երևակայական, երազային ճամփորդությունը տանում է այն փողոցներով ու բակերով, որտեղ բազմիցս քայլել եմ։ Ամեն ինչ միաժամանակ և՛ նույնն է, և՛ նույնը չէ, միաժամանակ և՛ կա, և չկա…

Օր 6

Երբ ադրբեջանցիների մասին բան ենք խոսում, ասում եմ՝ թուրք։ Ամուսինս առաջ չէր հասկանում, ուղղում էր։ Հիմա չի ուղղում։ Արցախցիներն էլ են ադրբեջանցիներին ասում՝ թուրք։

Առաջ հայերը բոլոր եվրոպացիներին ասել են ֆրանկներ՝ անկախ ազգությունից։

Ընդմիջում ենք անում աշխատավայրում՝ սիրում եմ Նառա տյոտյայի հետ սուրճ խմել։

Մայրիկիցս մեծ բոլոր կանայք իմ չտեսած, չվայելած տատիկների մի մասնիկն են ինձ համար։ Ուզում եմ հոգատար լինել նրանց հանդեպ, զրուցել պարզ ու առօրյա հարցերի շուրջ ու լսել, լսել։

Լուսանկարը` Catherine Olivier

Տատիկս բրոնզագույն գեղեցիկ թեյի գդալներ ուներ՝ լայն մասում Մոսկվայի տեսարաններն էին պատկերված։ Չէր գործածում, ասում էր՝ որ մեծանաս, քո ուսանողական ընկերուհիների հետ ինձ հյուր գաս, սրանցով ձեզ պաղպաղակ կհյուրասիրեմ։ Տատիկը վաղուց չկա, գդալներն էլ չկան՝ տեղափոխությունների ժամանակ անհետ կորել են։

Նառա տյոտյան ասում է, որ ես խաղաղ ու բարի դեմքի արտահայտություն ունեմ։ Ժպտում եմ։ Ասում է՝ էսպես էնքան նման ես Ռուբենի քրոջը՝ Մարինե Ալեսին (իրենք հարևաններ են եղել Երևանում)։ Չէ, իրենց մորն ես ավելի նման՝ Իռա տյոտյային։  Երբեք չեմ տեսել Ռուբենի մոր նկարը, բայց Նառա տյոտյայի ասածից մի տեսակ շոյվում եմ։

Մեծ աղջկաս շարադրություն են հանձնարարել դպրոցում՝ հայրենասիրության մասին։ Ռուբեն Վարդանյանի մասին է գրել, ցիտել է Արա Թադևոսյանի գրքի կազմի հետին մասում գրված տողերը. «Վաղ թե ուշ ինչ-որ մի լուրջ մարդ պետք է ինքն իրեն զոհաբերի։ Որքան ուշ դա տեղի ունենա, այդքան ավելի վատ կլինի ամբողջ ազգի համար»։  

Օր 7` վերջաբանի փոխարեն

Ահա և վերջ։

Վերջ հարաժամ և հարատև։ ©Հ․ Թամրազյան

Սա սովորական մի հայ աղջկա առօրյա մտքերի մեկ շաբաթանոց շարք պիտի լիներ։ Ոչ մի հատուկ թեմա ու նպատակ չկար։ Բայց հիմա, երբ հետ եմ նայում, Արցախը շատ է այստեղ։ Ես շատ եմ այստեղ…

Լուսանկարը` Catherine Olivier

Հաճախ գիտակցաբար ու մշտապես՝ ենթագիտակցորեն, Արցախն ինձ հետ է միշտ՝ ամեն քայլի, ամեն գործողության, ամեն կիսատ ժպիտի, ամեն մտքի ու արցունքի մեջ։ Ինձ հետ է արթուն ժամանակ ու երազներում։ Ինձ հետ է իր ամենակուլ, ամենախեղդ ներկայությամբ։ Ինձ հետ է կրծքավանդակում անվերջ ծանրության ձևով, չգիտես որտեղից հանկարծակի ծայր առնող տագնապների ձևով, ինձ է հետ է որպես հարակից իրականություն, որը հոսում է առօրյա կյանքիս կողքով՝ չխառնվելով, բայց անընդհատ զուգահեռ, համաժամանակ։

Ամենակուլ տագնապը թեթևացնելու համար սկսում եմ քայլել, երկար քայլել, անընդհատ քայլել։ Քայլերն ինձ նորից բերում են Սուրբ Աննա։ Բակի ծառերը ծաղկել են վարդագույն ծաղիկներով, աղավնիները խաղաղ զբոսնում են գետնին։ Մի քիչ նստում եմ, դուրս գալիս, թեքվում դեպի ամենասիրելի Տերյան փողոց ու շարունակում քայլել։

Արցախը միշտ կա իմ իրականության մեջ, իմ երազներում, իմ աչքերի առաջ, միշտ կա, կա…

Կա։

Պետք է լինի։

Լուսինե Վարդանյան