Հայոց Ցեղասպանության 105-րդ տարելիցի օրը Մեդիամաքսը մեկնարկում է Սոֆիա Հակոբյանի հեղինակած «Թաքնված Սասուն» հատուկ նախագիծը: Այն ներկայացնում է պատմական Սասունի լեռներում Ցեղասպանությունից հետո ապրել շարունակած հայերին՝ քննելով նրանց անցած ճանապարհն ու շատերի աչքից հեռու կազմակերպած յուրահատուկ դիմադրությունը 1915-ից մինչ այսօր։

Սասունի կրոնափոխ եւ քրիստոնյա արաբախոս հայերի պատմությունը, նրանց կենցաղը, լեզուն, ազգային ու կրոնական ինքնագիտակցությունը, ներկայի խնդիրները, հայության ու Հայաստանի մասին ունեցած պատկերացումները կփորձենք ներկայացնել ոչ միայն դաշտային աշխատանքի հիման վրա կազմված ուսումնասիրությամբ մաս առ մաս, այլեւ հոդվածներին կից անձնական պատմություններով, որոնք խմբագրված չլինելով, յուրահատուկ երկխոսություն են սահմանի երկու կողմերում մնացած հայության միջեւ։ Ուսումնասիրության ընթացքում պատմական Սասունի արեւելյան շրջաններում կենտրոնացած արաբախոս հայերի համայնքային «կղզյակների» ներքին գաղտնիքները փորձել ենք բացահայտել ոչ միայն Սասունի բազմաթիվ գյուղերում, այլեւ Մուշում, Բիթլիսում, Ստամբուլում եւ այլուր, ուր ժամանակի հետ հաստատվել են այս սասունցիները։  

Առաջնային դասելով մեր զրուցակիցների անձնական անվտանգությունը՝ մի շարք հարցազրույցներում մարդկանց ու գյուղերի անունները կներկայացվեն կրճատված կամ փոփոխված լինելով՝ բացառությամբ նրանց, ովքեր նախկինում ունեցել են իրենց անունով հոդվածներում կամ տեսանյութերում ներկայանալու փորձ եւ համաձայնել այդպես ներկայանալ նաեւ մեր ուսումնասիրության շրջանակներում։

«Այսպես կոչված» արաբական ինքնությունը

Սինեմ, 26 տարեկան

Առաջ ասում էի՝ արաբ եմ, հետո սկսեցի ասել՝ հայկական ծագումով արաբ եմ: Սասունն իրականում ոտքից գլուխ ուծացման մեջ է: Այստեղի հետ կապված, օրինակ, ինձ ամենաշատ հետաքրքրող հարցը սա է. նախկինում բնակչության զգալի մասը հայերից ու քրդերից է բաղկացած եղել։ Այդ դեպքում հիմա ինչպե՞ս է արաբերեն լեզուն ու արաբական ինքնությունն այսքան մեծ տեղ գրավել այս տարածքում: 

Կարծում եմ, որ պետության կողմից գիտակցաբար մեջտեղ նետված մի ինքնություն է սա մարդկանց ավելի հեշտ ձուլելու համար: Այսինքն՝ կարող ենք ասել, որ Սասունի արաբացման պատճառներից են եւ՛ Հայոց ցեղասպանությունը, եւ՛ քրդական ապստամբությունները: Որովհետեւ այս մարդիկ արաբ չեն, հայ որբերի ժառանգներն են կամ էլ 1937-ի աքսորից վերադարձած քրդերը, որոնք ճնշվել են այն ժամանակ: 

Օրինակ՝ ես ինձ ոչ մի կերպ արաբ չեմ զգում: Տեղն եկած ժամանակ հայ եմ զգացել, մեկ-մեկ էլ՝ քուրդ եմ զգացել, բայց արաբ չեմ զգացել: Սասունում եղած մշակույթը արաբական ինքնության հետ կապ չունի։ Խոսում ենք արաբերեն, բայց բոլոր հարսանիքներին քրդական երաժշտություն է հնչում։ Մեր տանն էլ ես չեմ հիշում, որ երբեւէ արաբական երգ միացվի: Ասում եմ՝ լավ, ինչո՞ւ մենք արաբի նման չենք, լեզվից բացի արաբական ոչ մի բան չես գտնի մեր մեջ, այդ մշակույթի կրողը չենք: Պատասխանն ակնհայտ է. որովհետեւ մեր ծագումն արաբական չէ, ուղղակի արաբի պիտակ են մեզ կպցրել: 

Տե՛ս, այս տարի գնացի Հաթայ՝ Սիրիայի սահմանին արաբներով բնակեցված մի նահանգ է Թուրքիայում: Ամեն կողմում արաբերեն երաժշտություն է, մարդիկ տարբեր են՝ կարծես Սիրիայում լինենք: Առավոտյան պատշգամբում նստած ընկերներիս հետ նախաճաշում էինք։ Ընկերներիցս մեկն ասում է. «Սինե՛մ, ձեզանում երեւի նման իսկական արաբական մշակույթ չկա»: Ես էլ ասում եմ. «Մերը «այսպես կոչված» արաբական ինքնություն է. արաբերեն լեզվից բացի արաբների հետ կապված ոչինչ չգիտենք: Այդ լեզուն էլ կարող ենք կատակով անվանել «սասուներեն»։ Ի վերջո, նորմալ արաբը չի էլ հասկանում այդ բարբառը։

Ինձ թվում է այն վայրը, ուր ես կկարողանամ իսկապես գտնել ինքս ինձ՝ Հայաստանն է։ Մենք դասարանում երեք հայ ենք եղել, ես ու երկու տղա։ Մեկը հասավ Հայաստան, գտավ ազգականներին, հանդիպեց։ Ուզում եմ, օրինակ, ես էլ դասընկերոջս պես մի բան անել՝ գնամ որոշ ժամանակով Հայաստան:

Հայաստանի դրոշի գույներով ձեռագործ թեւնոց էի պատրաստել, միշտ կրում եմ, կապ չունի՝ քրդերի, թե թուրքերի մեջ եմ։ Ինչ միջավայրում էլ լինեմ, թեւնոցս հետս է: Ուզում եմ գալ, լեզուն սովորեմ: Միեւնույն ժամանակ ուզում եմ մեր ազգականներին գտնել: Երանի մի օր բոլորին տեսնեմ, բոլորի հետ ծանոթանամ: Բայց, կարծում եմ, մի փոքր ուշացել եմ այդ հարցում։ Երեւի պետք է այն ժամանակ արած լինեի, երբ ուսանող էի: Ուղղակի այս գաղափարը ուշ եկավ մտքիս: Բայց նույնիսկ եթե աշխատանքի ու զբաղվածության պատճառով չկարողանամ երկար մնալ ու լեզուն լավ սովորել, թեկուզ միայն ճանաչելու, տեսնելու համար անպայման այցելելու եմ Հայաստան:

Գրի առավ Սոֆիա Հակոբյանը

***

Սասուն գավառի արաբացումը 

Արաբախոս հայերը հիմնականում զբաղեցնում են պատմական Սասունի արեւելյան ու հարավ-արեւելյան շրջանները՝ Խութի, Մոտկանի, Խաբլջոզ-Հազզոյի ու Փսանքի գյուղերը։ Փոխարենը Սասունի հյուսիսային ու արեւմտյան շրջաններն ամբողջությամբ քրդախոս են։ 

Սասունի արաբախոս հայերի «գաղտնիքը» բացահայտելու համար շատ կարեւոր է ծանոթանալ Սասուն գավառի հետցեղասպանական պատմության մի շարք մանրամասներին, քանի որ խոսքն իրականում ոչ միայն հայերի, այլեւ ամբողջ գավառի «արաբացման» մասին է։ Այլ կերպ ասած՝ թե ինչպես քրդախոս ու հայախոս Սասունը հանկարծ դարձավ արաբախոս։

Այո, Ցեղասպանության ընթացքում հարյուրավոր հայ որբեր են պատսպարվել արաբ կամ արաբախոս քուրդ ցեղախմբերի մոտ, սակայն Սասունի հայերի «արաբացումը»՝ այդ թվում կրոնափոխությունն ու լեզվի փոխառումը միայն 1915-ով չի ավարտվում եւ սա միայն առաջին փուլն էր։

Սա իրար հետեւած մի շարք իրադարձություններով փոխկապակցված գործընթաց է, որը սկիզբ է առնում Սասունում 1894-1986 թթ․-ի աբդուլհամիդյան կոտորածներով, շարունակվում Հայոց ցեղասպանությամբ ու 1938-ի աքսորով եւ իր տրամաբանական ավարտին հասնում 1950-ականներից հետո հայերի դեմ սաստկացած ճնշումների հետեւանքով սկիզբ առած ուրբանիզացիոն գործընթացով։ 

Նախ պետք է արձանագրենք, որ 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի իրադարձությունները ստիպեցին, որ Սասունում եղած երկու մուսուլման էթնիկ տարրերը՝ քրդերն ու արաբները սկսեն հստակորեն զատվել իրարից։ Այլ կերպ ասած՝ Սասունի արաբները, որոնց մասին մենք պատմագրության մեջ քիչ էինք լսում, ոչ թե նոր եկան Սասուն, այլ նոր սկսեցին «երեւալ»։

Լուսանկարը` Սոֆիա Հակոբյանի

Նախ արաբների գյուղերը սովորաբար եղել են հայերից առանձին, ի տարբերություն քրդերի, որոնք հենց հայկական գյուղերում էին բնակություն հաստատում ու հաճախ բախվում սասունցի հայերի հետ։ Գավառի տնտեսական ուժի՝ փաստացի քուրդ աղաների ձեռքում լինելն ու նրանց կողմից հարկերի հավաքագրումը նույնպես նպաստում էր, որ հայ-քրդական ու հայ-արաբական հարաբերությունները բոլորովին նույնը չլինեին։ Այսպիսով՝ Ցեղասպանության ընթացքում արաբների մի փոքր այլ կեցվածքը ոչ միայն նպաստեց, որ հենց նրանց կողքին ապաստանեն շատ որբեր, այլեւ պատճառ դարձավ քրդերի ու արաբների հստակ տարանջատվելուն։ Բացի այդ, հայերի զանգվածային արտագաղթից հետո երկու մուսուլման խմբերի առանձնահատկությունները նույնպես անխուսափելիորեն ավելի սուր ընդգծվեցին։ Ի վերջո, մինչ այդ Սասունում կային միայն մուսուլմաններ եւ ոչ մուսուլմաններ, իսկ հիմա՝ մուսուլման մեծամասնություն, որն իր հերթին երկու խմբից էր բաղկացած, որոնք այդքան էլ իրար նման չէին։

1938-ի աքսորը, որը վերջանականապես խլեց քրդերի ձեռքից տնտեսական բոլոր առավելությունները՝ Սասունի «արաբացման» առանցքային փուլերից է։ Ճիշտ է, աքսորված շատ ցեղախմբեր հետ վերադարձան համաներմամբ, սակայն ոչինչ այլեւս առաջվանը չէր։ Ճիշտ է՝ Սասունի 1925-37 թթ-ի ապստամբությունը ավելի շատ սոցիալական բնույթ էր կրում ու դրան մասնակցել են նաեւ արաբներ ու հայեր, սակայն քուրդ աղաները, նախկինում ունեցած լինելով ավելի շատ հողատարածքներ, կորցրին դրանք ու ստիպված եղան ենթարկվել հավասար հարկահանության։ Հենց այս պատճառով նրանք ավելի շատ բան ունեին կորցնելու եւ ավելի շատ հետապնդվեցին։ Սա բերեց մի իրավիճակի, երբ Սասունում Հայոց ցեղասպանությունից ու 1938-ի աքսորից հետո «ամենաձեռնտու» ու միջանկյալ ինքնությունը դարձավ արաբականը։ 

Այսօր Սասունում արաբերեն են խոսում ոչ միայն տեղի արաբներն ու «արաբացած» հայերը, այլեւ 1938-ի աքսորով անցած քրդական ցեղեր։ 

Այսպիսով՝ Սասունի հայերը ժամանակի հետ արաբախոս են դարձել թե՛ Ցեղասպանության ժամանակ արաբական , թե՛ հետագայում արաբախոսության անցած քրդական ցեղերի մոտ ապաստանելով։ 

Այստեղ շատ կարեւոր է շեշտել հայ պատմագրության մեջ բազմիցս հիշատակված «Շեկո տան քրդեր» կոչվող ցեղախմբին, որոնց ձեռքում մնացած հայ որբերը ամենաշատն էին։ Դարեր ի վեր արաբախոս եղած քրդական այս ցեղը 1930-ականների ապստամբությունից ու աքսորից հետո նույնպես սկսեց առաջին պլան մղել արաբական, այլ ոչ քրդական ինքնությունը, իսկ այսօր նույնիսկ հերքում են անցյալում «քուրդ» անվանված լինելը։

Ամփոփելով՝ կարող ենք փաստել, որ Սասունի արեւելյան ու հարավ-արեւելյան շրջանների հայության «արաբացումը» ոչ միայն Ցեղասպանության, այլեւ գավառում ընդհանուր զարգացումների արտացոլում էր. ի վերջո, շարունակելով կյանքը Սասունում՝ այս հայերը եղել են տեղի հասարակության անքակտելի մաս ու իրենց վրա կրել հետագա պատմական զարգացումների բոլոր հետեւանքները։

Սոֆիա Հակոբյան