Նախագիծն իրականացրել են Մեդիամաքսն ու Batumelebi & Netgazeti-ն՝ Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի ֆինանսական աջակցությամբ՝ «Անկախ մեդիա բովանդակության ստեղծում» դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակում։

14-ամյա Եվայի կապույտ աչքերը ժպտում են՝ փորձելով թաքցնել մյուս հույզերը։

«Ես Արցախից եմ, Մարտունու շրջանի Բերդաշեն գյուղից», - ծանոթանում ենք։

Այժմ նա Երեւանի Աշոտ Նավասարդյանի անվան թիվ 196 դպրոցի 8-րդ դասարանում է սովորում։

Ըստ ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության 2023թ. դեկտեմբերի տվյալների՝ Հայաստանի Հանրապետության դպրոցներում, ընդհանուր առմամբ, սովորում է Արցախից բռնի տեղահանված ավելի քան 17 հազար աշակերտ։

Եվա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Ամռան սկզբին դատարկվող դպրոցում Եվայի հետ զրուցում ենք ընկերության, կարոտի ու տան մասին։ «Մեծական» զրույց է ստացվում, պարբերաբար հուզվում ենք ու որոշում՝ զգացմունքները թաքցնել պետք չէ, նույնիսկ՝ շատ սիրուն, կապույտ աչքերի հետեւում։

Վարդերով տան բակն ու ընկերական զրույցներն «ամեն ինչից»

«Տանը չորս երեխա ենք։ Երկու տարով փոքր եղբայր ունեմ, 6-րդ դասարանում է սովորում ու զույգ քույր-եղբայր։ Իրենք էլ 5-րդ դասարանում են։ Մայրս ռուսաց լեզվի  ուսուցչուհի է, հայրս զբաղվում է հողագործությամբ», - պատմում է Եվան ու ավելացնում.

«Զույգ քույրս-եղբայրս գնում են այն դպրոց, որտեղ մաման հիմա դասավանդում է, իսկ մյուս եղբայրս ինձ հետ նույն դպրոցում է։ Նա ավելի հեշտ է հարմարվում»։

«Իսկ դո՞ւ», - ուզում եմ հարցնել, բայց փոխարենը խնդրում եմ, որ իր հետաքրքրությունների մասին պատմի.

«Երրորդ դասարանից սկսած անգլերենի խմբակների եմ հաճախում, ուզում եմ թարգմանչուհի դառնալ։ Ամռան ընթացքում անգլերենով գիրք եմ կարդալու ու ֆիլմեր դիտեմ։ Անգլերենից բացի, հանրահաշիվն էլ եմ սիրում, հայոց լեզուն։ Բերդաշենում շատ լավ դպրոց ունեինք, հաճույքով էի գնում ու լավ սովորում բոլոր առարկաները»։

Խնդրում եմ, որ գյուղի, իրենց տան մասին պատմի.

«Տունը շատ լավն էր, գեղեցիկ մեծ բակ ունեինք՝ վարդերով զարդարված։ Պատրաստվում էինք վերանորոգել, բայց չհասցրինք։ Գյուղն էլ մեր շրջանում ամենամեծն էր՝ բազմաթիվ տեսարժան վայրերով։ Ամառները հաճախ էինք ընկերներով հավաքվում ու գնում դրանք տեսնելու։ Կամ էլ խաղում էինք դպրոցի բակում, հետո հատապտուղներ հավաքում, հոգնում, նստում մի տեղ ու զրուցում ամեն ինչից»։

Եվա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Ասում է՝ հիմա էլ է փորձում պահել կապն ընկերների հետ, բայց միայն համացանցով.

«Ամենամոտ ընկերուհիս Վանաձորում է։ Մյուսը՝ Երեւանում՝ Էրեբունի համայնքում։ Շատերը Հոկտեմբերյանում են, Աբովյանում, ամեն տեղ կան»։

«Այնտեղ էինք ու ավելի լավ էր»

2022թ. դեկտեմբերին Ադրբեջանը շրջափակեց Արցախը՝ կտրելով ՀՀ-ի ու ամբողջ աշխարհի հետ կապող միակ՝ «կյանքի ճանապարհը»: Այսպիսով տարածաշրջանը զրկվեց սննդի, դեղորայքի, առաջնային անհրաժեշտության այլ պարագաների, ինչպես նաեւ՝ էլեկտրաէներգիայի եւ գազի մատակարարումից:

Եվան հիշում է՝ դպրոցական դասերը չեն ընդհատվել նույնիսկ բլոկադայի ընթացքում.

«Ուղղակի ավելի կարճ էին տեւում։ Ցուրտ էր, ուտելիքի պակաս կար։ Ես ամենաշատը քաղցրավենիքն էի կարոտում»։

-Քաղցրակեր ես հա՞, - հարցնում եմ։

-Մի՜ քիչ, - ամաչկոտ ժպտում է Եվան ու ավելացնում.

Եվա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Հայրս հող էր մշակում, հացի համար հերթ էինք կանգնում, շատ բան չկար, բայց չէինք բողոքում։ Այնտեղ էինք ու ավելի լավ էր»։

«Պինդ բռնեցի քրոջս ձեռքն ու վազեցինք նկուղ»

2020թ. 44-օրյա պատերազմի ընթացքում ընտանիքի երեխաները մայրիկի հետ տարհանվել են գյուղից, ժամանակավոր բնակվել ՀՀ Արտաշատ համայնքում։

2023թ. սեպտեմբերի 19-ի պատերազմը նրանց համար սկսվել է դպրոցում.

«Այդ օրն առավոտյան լավ տրամադրությամբ արթնացանք, որ գնանք դպրոց։ Երեք ժամ անելուց հետո, մեզ տուն ուղարկեցին։ Ես, քույրս ու դասընկերուհիներս դպրոցից տուն էինք քայլում, երբ սկսեցին հրետակոծել մեր գյուղը։ Առաջին վայրկյաններին չգիտեի՝ ինչ անել։ Հետո պինդ բռնեցի քրոջս ձեռքն ու վազեցինք դպրոցի նկուղ։ Մաման մեր հետեւից էր ուզում գալ...», - Եվան հուզվում է ու դժվարանում շարունակել։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Նույն պահի մասին պատմում է աղջկա մայրը՝ Էլինա Հարությունյանը.  

«Ես ուսուցչուհի եմ, աշխատում էի Եվայի դպրոցում։ Սեպտեմբերի 19-ին ժամը մեկին մոտ էր, երբ լսեցինք առաջին պայթյունը։ Սկզբում չհասկացանք՝ ինչ է կատարվում: Հետո չեմ էլ հիշում՝ ինչպես երկրորդ հարկից իջա առաջին հարկ, որովհետեւ չգիտեի՝ չորս երեխաներիցս ով որտեղ է։ Գիտեի, որ արդեն պետք է տուն գնային, իսկ ճանապարհը պայթյունների ժամանակ ամենավտանգավոր տեղն է։

Առաջին հարկում ինձ ընդառաջ վազեց ավագ դասարանի աշակերտներից մեկը։ Չգիտեմ՝ ինչպես ու ինչու իրեն խնդրեցի, որ վազի երեխաներիս հետեւից։ Հետո եմ վերլուծել՝ ախր ինքն էլ է երեխա, աշակերտ։ Այդ պահին չէի լացում, ուղղակի բղավում էի։ Չեմ կարող բացատրել՝ ինչ զգացում էր։ Հետո երեխաներիս ուղղությամբ գնաց ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչը։ Ես դեպի այդ ճանապարհը մի քանի աստիճան վազեցի ու ընկա։ Այդ վիճակում ինձ գտավ վեցերորդ դասարանցի տղաս։ Առանց բառ ասելու պայուսակը գցեց գետնին ու վազեց քույրերի հետեւից։ Հիշում եմ՝ միայն բղավում էի՝ «Գոռ, հասի՛ր»։ Հիմա անընդհատ մտածում եմ՝ ես իրեն էլ էի վտանգում, ինչպե՞ս չեմ ասել՝ Գոռ, ինձ մոտ արի, գոնե դու ապահով եղի։ Երեւի այն զգացումն էր, որ եղբայրն է, կօգնի, կփրկի քույրերին, չէի գիտակցում՝ փոքր երեխա է, ինչ պատասխանատվություն եմ դնում իր վրա»։

Որոշ ժամանակ անց Եվային ու քրոջը գտնում են դպրոցի նկուղներից մեկում։ Երեխաներն այստեղ էին վազել առաջին պայթյուններից հետո։

Եվա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Չորրորդ տղաս ի սկզբանե նկուղում էր ու այդ ամբողջ ընթացքում զույգ քրոջ մասին էր հարցնում: Իրեն մի կերպ էին պահում, որ նույնպես չվազի քույրերի հետեւից: Չորս երեխայիս գրկելուց հետո միայն սկսեցի լացել, բայց եկավ մեկ այլ սարսափ։ Ես ուսուցիչ եմ, դասղեկական դասարան ունեմ, որտե՞ղ են աշակերտներս։ 15 րոպե դպրոցի երեք նկուղում փնտրելուց հետո գտա բոլորին», - հիշում է Էլինա Հարությունյանը։

Առանց որեւէ ինֆորմացիայի ու սննդի նկուղում անցան ժամեր.

«Մի քանի ուսուցիչով որոշեցինք, որ պետք է տուն գնալ, երեխաների համար գոնե սնունդ ու ծածկոցներ բերել։ Քայլում էինք ու լսում պայթյունների ձայնը։ Վերադառնալուց հետո գիշերն անցավ այստեղ։ Մի պահ եկավ ամուսինս, ասաց՝ դիրքեր է գնում։ Սեպտեմբերի 20-ի կեսօրին իմացանք, որ զինադադար է հայտարարվել»։

«Նկուղից դուրս եկանք ու գնացինք տուն», - զրույցը շարունակում ենք Եվայի հետ.

«Ճանապարհին հանդիպած բոլոր գյուղացիները տխուր էին, գյուղը՝ մռայլ»։

Մի մեքենա մանկություն

Սեպտեմբերի 25-ին ընտանիքը հեռանում է գյուղից.

«Մեզ ասացին՝ պետք է դուրս գանք։ Որոշ իրեր հավաքեցինք։ Երբ նստեցի մեքենան, ներսում տեսա մեր մանկության բոլոր խաղալիքները։ Հարցրեցի՝ ո՞վ է արել։ Պապան ասաց՝ ես։ Ու ավելացրեց՝ «չեմ ուզում թշնամին կպնի ձեր խաղալիքներին»։ Գյուղից Ստեփանակերտ հասանք 6 ժամում, չնայած՝ սովորաբար այդ ճանապարհն ընդամենը 1 ժամ է տեւում։ Այդ օրը նաեւ բենզինի պայթյունն էր (խոշոր պայթյուն Ստեփանակերտ-Ասկերան ճանապարհի բենզինի պահեստում, որի հետեւանքով մահացել է 218 մարդ – հեղ.), ձայնը լսեցինք, բայց անձրեւ էր, մտածեցինք՝ ամպրոպ է։ Գիշերն անցկացրինք Ստեփանակերտում ու վաղ առավոտյան շարժվեցինք Հայաստան: Շուշի չհասած էլի գիշերեցինք ճանապարհին: Թշնամին անընդհատ շրջում էր ոստիկանական մեքենաներով, հատուկ միացնում դրանց ազդանշանները: Սնունդը քիչ էր, զբաղմունք չկար: Երեխաներով թղթից գնդակներ էինք պատրաստում ու խաղում դրանցով։ Հայաստան հասնելուց հետո թեթեւություն զգացինք։

Եվա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Տեղ գյուղում մեզ դիմավորեցին մեր հայրենակիցներն ու սնունդ տվեցին։ Մեզ հետ Արցախից բերել էինք նաեւ 2020թ.-ին զոհված մորեղբորս ընտանիքին»։

«Սպասում եմ ու հավատում»

Եվան ասում է՝ սկզբում շատ դժվար էր հարմարվել նոր քաղաքում եւ դպրոցում.

«Երբ դպրոց էի գալիս, ամեն անգամ ուզում էի լացել։ Ինձ շատ օգնեց դասղեկս, դասընկերներիս վերաբերմունքը։ Հետո ավելացան նաեւ արցախցի աշակերտներ ու մի քիչ ավելի հանգստացա»։

Եվայի մայրն էլ է նշում՝ շատ շնորհակալ է վերաբերմունքի համար, որին արժանացել են դպրոցում։

Հիմա, ցավոք, ընտանիքը ստիպված է փոխել բնակության վայրը ու սեպտեմբերին Եվան նոր դպրոց է գնալու.

Եվա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

«Տխրում եմ, որովհետեւ մտածում եմ՝ էլի դժվար կհարմարվեմ։ Երբ խոսում եմ գյուղի ընկերներիս հետ՝ իրենք էլ ինձ նման, տխրում են, կարոտում։ Ամենաշատը՝ մեր դպրոցը։ Այստեղ բոլորը լավն են, մեզ լավ են ընդունում, բայց ես, միեւնույն է, սպասում եմ ու հավատում, որ նորից գնալու ենք Բերդաշեն»։

Մինչեւ վերջին պահը հույս ունեի, որ կմնանք Ուկրաինայում

«Երբ արթնացա, չգիտեի, որ պատերազմ է սկսվել: Մայրս ասաց՝ պետք է հավաքվենք: Չհասկացա՝ ո՞ւր ենք հավաքվում գիշերվա ժամը 3-ին, բայց մաման պնդեց՝ կրակում են հեռանալ է պետք», - այսպես է 17-ամյա Միրոսլավա Բելոզարովան հիշում Ռուսաստանի լայնամասշտաբ ներխուժումն Ուկրաինա:

Միրոսլավա Բելոզարովան

Լուսանկարը` Batumelebi & Netgazeti

Միրոսլավան Խարկովից է: Պատերազմի սկզբից հետո երկու շաբաթվա ընթացքում հարազատների հետ թաքնվում է քաղաքի մետրոյում, հետո ապրում Լվովում՝ հանրակացարանում: Ի վերջո, կայացվում է Ուկրաինայից հեռանալու որոշումը: Ընտանիքը տեղափոխվում է Վրաստան, քանի որ այնտեղ հարազատներ ուներ:  

«Երբ Խարկովից Լվով էինք գնում, ձնաբուք էր, տեսանելիությունը՝ զրոյական: Մի կողմից սա լավ էր, որովհետեւ հակառակորդի համար դժվար կլիներ կրակել մեզ վրա: Կայարանը դատարկ էր, ոչ ոք չկար»:

Բաթումում ընտանիքը հաստատվում է 2022թ. հունիսի 11-ից:  

«Համակերպվել եմ մտքի հետ, որ այդ պահին Ուկրաինայում մնալու իմաստ չկար: Չնայած՝ մինչեւ վերջին պահը հույս ունեի, որ կմնանք, օրինակ՝ Լվովում: Հեռանալը դժվար էր: Սահմանի մոտ աչքիս առաջ տարբեր հիշողություններ էին գալիս՝ դպրոցական կյանքի, հարազատների մասին...Ուկրաինայում թողնում էինք հայրիկիս, երկու տատիկներիս ու պապիկիս»:

Բաթում տեղափոխվելուց հետո Միրոսլավան առցանց շարունակում է կրթությունը Խարկովի իր դպրոցում: Առաջին հերթին, քանի որ վստահ էր՝ այնտեղ նրան կտրամադրեն ավարտական վկայական: Բացի այդ, ինչպես ասում է աղջիկը, «սա իմ սիրելի դպրոցն է, ցանկանում էի հենց դրա շրջանավարտը լինել»:

Միրոսլավան պատմում է, որ հաճախ դասերը չեղարվում են էլեկտրականության անջատումների պատճառով: Ուսուցիչները փորձում են գտնել էլեկտրամատակարարման այլընտրանքային տարբերակներ, որպեսզի դասերը չընդհատվեն:

Միրոսլավա Բելոզարովան

Լուսանկարը` անձնական արխիվից

«Ինձ շատ է օգնում դասղեկիս ու համատեղությամբ պատմության ուսուցչուհուս հանդարտությունը: Նույնիսկ օդային տագնապի ժամանակ նա ասում է՝ ամեն ինչ կարգին է, դասը պետք է շարունակվի»:

Միրոսլավայի խոսքով՝ իր դասարանը, ցավոք, չի ունենա ավարտական երեկո.

«Խարկովում դասընկերներիցս միայն մի քանի մարդ է: Մյուսները եվրոպական տարբեր երկրներում են: Մտածում էինք գոնե առցանց կազմակերպել ինչ-որ միջոցառում, իսկ հետո որոշեցինք, որ Խարկովում մնացած աշակերտները մեր դասղեկի հետ որեւէ տեղ կգնան, կլինեն կողք կողքի: Դրանում ինչ-որ սիմվոլիկ, հուզական բան կա»:

Վրաստանում հետագա կրթությունն ու դրա հետ կապված դժվարությունները

Միրոսլավան նախատեսում է շարունակել կրթությունը Բաթումում ու փորձել սեփական ուժերը ծովում, չնայած՝ սա ի սկզբանե նրա նպատակը չէր: Խարկովում Միրոսլավան ցանկանում էր ընդունվել բիզնեսի կառավարման ֆակուլտետ.

«Ընտրել էի նույնիսկ համալսարանը, բայց պատերազմն ամեն ինչ խառնեց: Շատ շփոթված էի, չգիտեի՝ ինչ անել: Բաթումի ծովային ակադեմիայում կրթությունս շարունակելու մասին սկսեցի մտածել խորթ հորս խորհրդով: Սկզբում դեմ էի, ոլորտն ինձ չէր հետաքրքրում, բայց հիմա գիտակցում եմ՝ հավանաբար, դեռ երկար ժամանակ չեմ կարողանա վերադառնալ Ուկրաինա ու պետք է սկսել ինքս ինձ ստեղծել այստեղ»:

Զուգահեռ Միրոսլավան ցանկանում է ընդունվել Արվեստների ակադեմիա ու ստանալ պարուսույցի մասնագիտություն: Նույն նպատակը նա ուներ նաեւ Ուկրաինայում: Աղջիկը պարով մանկուց է զբաղվում:

Միրոսլավա Բելոզարովան

Լուսանկարը` անձնական արխիվից

«Պարն իմ կիրքն է արդեն 13 տարի: Խարկովում պարում էի ինչպես ազգային, այնպես էլ՝ ժամանակակից ու դասական պարեր: Բաթումում հաճախում եմ ժամանակակից պարերի խմբակ: Ինձ շատ են դուր գալիս նաեւ վրացական ազգային պարերը: Դեռ Խարկովում փորձել եմ սովորել դրանք ու հիմա պատրաստվում եմ առավել հիմնարար ուսումնասիրել», - պատմում է Միրոսլավան:  

Բաթումի ծովային ակադեմիայում այս պահին Ուկրաինայից երեք ուսանող է սովորում: Երեքն էլ՝ նավիգացիայի ֆակուլտետում: Երկուսի ուսուցումն անգլերենով է, երրորդինը՝ վրացերենով:  

Ինչ վերաբերում է Բաթումի պետական համալսարանին, 2024թ. մարտի տվյալներով՝ այս բուհում սովորում է ուկրաինացի չորս ուսանող: Նրանցից մեկը թուրքագիտության ֆակուլտետում է, մյուսներն՝ անգլերենով ուսումնասիրում են սլավոնական բանասիրություն եւ բժշկություն:

Այս տարի Բաթումի 20-րդ հանրակրթական դպրոցի ուկրաինական բաժինը 14 շրջանավարտ ունի: Դպրոցի տնօրենի պաշտոնակատար Թեա Դավիտաձեի խոսքով՝ ուկրաինական դպրոցներն առցանց ավարտած աշակերտներից ոմանք «պատրաստվում են բուհ ընդունվել մայրաքաղաք Թբիլիսիում, որտեղ կրթությունը հասանելի է նաեւ անգլերենով (օրինակ՝ բժշկական ֆակուլտետում), ոմանք էլ նախատեսում են կրթությունը շարունակել արհեստագործական ուսումնարաններում»:

Նշենք, որ վրացական բուհերից միայն մի քանիսն ունեն անգլերենով ուսումնական ծրագրեր: Սա նշանակում է, որ նույնիսկ անգլերենի լավ իմացության դեպքում ուկրաինացի ուսանողների ապագա մասնագիտության ընտրությունը սահմանափակ է:  

Նպատակներն ու լեզվական խոչընդոտները

Այսօր Միրոսլավայի համար ամենակարեւոր խոչընդոտներից մեկը վրացերենի անբավարար իմացությունն է: Այնուամենայնիվ, աղջիկը որոշել է՝ անպայման խոսելու է վրացերեն:

Բուհի ընդունելության քննությունները Վրաստանում հնարավոր է հանձնել վրացերենով եւ անգլերենով: Միրոսլավան որոշել է ընտրել անգլերենը, բայց կրթությունը շարունակել վրացերենով.

«Քննությունները, հավանաբար, կհանձնեմ անգլերենով, որի իմացությունը պետք է բարելավեմ: Իսկ բուն կրթությունը ցանկանում եմ շարունակել վրացերենով, քանի որ պետք է զարգացնեմ դրա իմացությունը»:

Վրացական օրենսդրությամբ՝ Ուկրաինայի քաղաքացիները պետք է վրացերենին տիրապետեն B2 մակարդակով՝ միջինից լավ, որպեսզի ընդունվեն ու բուհում վրացերենով սովորեն: Պետական համալսարաններն օտարազգի ուսանողներին առաջարկում են վրացերենի մեկամյա դասընթացներ, որոնք, սակայն, վճարովի են:  

Միրոսլավան մասնակցում է ուկրաինացիների համար վրացերենի անվճար դասընթացների: Ասում է՝ սկզբում լեզուն բարդ էր թվում, իսկ հետո շատ արագ սովորել է կարդալ ու հիմա հավատում է, որ անպայման կսկսի նաեւ խոսել վրացերենով:

Միրոսլավա Բելոզարովան

Լուսանկարը` անձնական արխիվից

«Դեռ սկսնակի գիտելիք ունեմ: Լեզվին ավելի լավ կտիրապետեմ կես կամ մեկ տարուց: Ինչ վերաբերում է վրացերենով կրթությունը շարունակելուն, եթե դասերի ընթացքում ինչ-որ բան չհասկանամ, անպայման կհարցնեմ: Չեմ կարծում, որ վրացերենի թերի իմացությունն ինձ կխանգարի: Վստահ եմ՝ մի օր անպայման վարժ կխոսեմ վրացերեն, քանի որ այս լեզվով շփումը շատ հետաքրքիր է: Բացի այդ, սա այն երկրի լեզուն է, որը մեզ շատ է օգնել: Ճիշտ է, սկզբում ինձ դժվար էր պատկերացնել ապագաս այստեղ, բայց հիմա մտածում եմ՝ Վրաստանում բազմաթիվ հնարավորություններ կան: Այս երկիրն ինձ համար երկրորդ տուն է դարձել», - ասում է 17-ամյա ուկրաինուհին:

Մեկ ամիս առաջ Միրոսլավայի մորը հաջողվել է համոզել ու Վրաստան տեղափոխել նաեւ սեփական ծնողներին՝ աղջկա տատիկ-պապիկին:

Նրա հայրն ու մյուս տատիկը դեռ շարունակում են ապրել Ուկրաինայում:

Հեղինակներ՝ Յանա Շախրամանյան, Իյա Ֆրանգիշվիլի

Տեսանյութը՝ Գայանե Ենոքյանի, Իյա Ֆրանգիշվիլիի

Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի