Ներկայացնում ենք Տարտուի համալսարանի կայքում հրապարակված Օլեսյա Վարդանյանի How Statelets Die: Lessons from Nagorno-Karabakh հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Օլեսյա Վարդանյան

Հայ-ադրբեջանական վերջին պատերազմից հինգ տարի անց Լեռնային Ղարաբաղի հուշերը շարունակում են ապրել հիմնականում հայկական կյանքի ծայրամասերում: Անհետացած դե ֆակտո կազմավորման հին դրոշները դեռեւս ծածանվում են Երեւանի կենտրոնում, դեռ կպած են մի քանի խորհրդարանական նստարաններին, որտեղ ամրացված էին ընդդիմադիր պատգամավորների կողմից, որոնք հրաժարվում են հանել դրանք: Այժմ դրանք ոչ այնքան քաղաքական հռչակագրերի են նման, որքան մասունքների, որոնք պահպանում են սովորությունից ելնելով: Յուրաքանչյուր անցնող  տարվա եղանակի հետ դե ֆակտո պետության հիշողությունը մի փոքր մարում է՝ աննկատ տարրալուծվելով քաղաքի աղմուկի մեջ:

Հասկանալ Լեռնային Ղարաբաղի անհետացման պատճառները կարեւոր է ոչ միայն դե ֆակտո կազմավորումներով զբաղվող գիտնականների համար: Ղարաբաղի դասերը վերաբերում են նաեւ նմանատիպ այլ պետական կազմավորումներին, մասնավորապես՝ Աբխազիային, Հարավային Օսիային եւ Մերձդնեստրին: Դրանք էլ ծնվեցին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո եւ այժմ մտնում են դժվարին շրջան, քանի որ դրանց հիմնական արտաքին աջակիցը՝ Ռուսաստանը, կենտրոնացած է Ուկրաինայում իր սեփական պատերազմի վրա եւ կարծես պատրաստ է խոշոր աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի հարեւան տարածաշրջանում:  

Որքա՞ն ժամանակ կարող են նման կազմավորումները գոյատեւել, երբ հովանավորը դադարում է աջակցել նրանց: Ինչպե՞ս կարձագանքի միջազգային համակարգը, եւ ի՞նչ է, ի վերջո, մնում փաստացի պետությունից այս իրավիճակում։ 

Հայկական շրջադարձ

Հայաստանի համար Լեռնային Ղարաբաղից հրաժարվելը չափազանց դժվար քայլ էր: 1990-ականների պատերազմում տարած հաղթանակը եւ այն համոզմունքը, որ Ղարաբաղի հողերը պատկանում են հայերին, ձեւավորեցին արդի հայկական ազգայնականությունը: Ժամանակակից հայկական պետությունը կառուցվել է այս գաղափարի շուրջ, եւ նրա ինստիտուտները վերարտադրել են այն ավելի քան երեք տասնամյակ՝ սովորելով դիմակայել Ադրբեջանին եւ Թուրքիային:

Այս հայեցակարգերին հակառակ՝ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը վերջին երկու տարիներն առաջ է տանում մի գաղափար, որն անվանում է «Իրական Հայաստան»: Նրա տեսլականը կենտրոնանում է ներքին խնդիրների, հայկական պետականության ամրապնդման եւ ազգայնական տարածքային պահանջներից հրաժարվելու վրա: Այս մոտեցման կենսունակությունը մեծապես կախված է Ադրբեջանի հետ Վաշինգտոնում վերջերս կնքված համաձայնագրերով սկսված խաղաղության գործընթացի հաջողությունից:

Հայաստանը 2020 թվականի պատերազմում պարտվելուց գրեթե անմիջապես հետո սկսեց հրաժարվել իր պատասխանատվությունից Լեռնային Ղարաբաղի համար։ Երեւանը շարունակում էր ֆինանսական օգնություն տրամադրել Ստեփանակերտին (չճանաչված կազմավորման նախկին մայրաքաղաքին, որն Ադրբեջանը վերանվանեց Խանքենդի), բայց այլեւս վճռորոշ դեր չէր խաղում անվտանգության հարցերում: Մասամբ դա պայմանավորված էր նրանով, որ Հայաստանը պատերազմում կորցրել էր իր բանակի մեծ մասը եւ պարզապես չէր կարող այլեւս պաշտպանել Ղարաբաղը: Պայմանավորված էր նաեւ օտարերկրյա գործընկերների հետաքրքրության պակասով, ովքեր բավականին արագ ընդունեցին Ռուսաստանի խաղաղապահներին որպես տարածաշրջանում անվտանգության նոր երաշխավորներ: Այդ լույսի ներքո Հայաստանի ընտրությունը տրամաբանական էր եւ համապատասխանում էր ավելի ուժեղ հակառակորդի նկատմամբ զիջումների օրինաչափությանը, եւ վերջին հինգ տարիների ընթացքում Հայաստանը ստիպված եղավ բազմիցս անել դա։ 

Լուսանկարը` Gilad Sade

Որոշ դիտորդներ մատնանշում են նաեւ Փաշինյանի անձնական փորձը: 2018 թվականին իշխանության գալուց հետո եւ մինչեւ 2020-ի պատերազմը նա հանձնարարեց կառավարությանը Լեռնային Ղարաբաղին տրամադրել ցանկացած ֆինանսական կամ ռազմական օգնություն, որը կխնդրեր դե ֆակտո ղեկավարությունը, այդ թվում՝ աջակցություն, որն իր նախորդները նախկինում մերժել էին: Նրա նպատակն էր հավաստիացնել դե ֆակտո իշխանություններին, որ նրանք վախենալու ոչինչ չունեն՝ թե՛ հակամարտության, թե՛ իրենց քաղաքական կարգավիճակի առումով: Սակայն այս ազդանշանը, կարծես, սխալ հասկացան Ստեփանակերտում: Հավատարմություն ցուցաբերելու փոխարեն, դե ֆակտո ղեկավարության որոշ գործիչներ սկսեցին հրապարակավ մարտահրավեր նետել Փաշինյանին, նրա ընտանիքի անդամներին եւ թիմին: Սա սրեց լարվածությունը նաեւ Հայաստանում Փաշինյանի եւ իր ներքին մրցակիցների միջեւ, որոնցից շատերը Լեռնային Ղարաբաղից էին եւ այնտեղ անձնական կապեր էին պահպանում: Երեւանի եւ Ստեփանակերտի միջեւ խնդիրը այդպես էլ չլուծվեց եւ դարձավ եւս մեկ պատճառ, որ Հայաստանը դադարեցրեց իր աջակցությունը: 

Ռուսաստանը հրաժարվում է իր սցենարից 

Ռուսաստանը մյուս արտաքին խաղացողն էր, որի վրա հույս էին դնում Լեռնային Ղարաբաղի դե ֆակտո ղեկավարության որոշ անդամներ: Նրանց ակնկալիքները հիմնված էին այն բանի վրա, որ Մոսկվան փոքրիկ պետությունները որպես քաղաքական գործիք օգտագործելու երկար փորձ ուներ. 2008 թվականի պատերազմից հետո երկու վրացական շրջանների ճանաչում, աջակցություն Մերձդնեստրին, իսկ ավելի ուշ՝ հավակնություններ ուկրաինական տարածքների նկատմամբ: Ղարաբաղում ոմանք կարծում էին, որ մի օր Մոսկվան արժեքավոր կհամարի նաեւ իրենց տարածաշրջանը եւ նմանատիպ ռազմավարություն կկիրառի: Հավատարմությունը ցույց տալու համար պաշտոնյաներն այցելեցին Ռուսաստանի կողմից աջակցվող այլ կազմավորումները, դիտարկեցին ընտրությունները եւ գովեցին դրանց լեգիտիմությունը: Ղրիմի բռնակցումից հետո Ստեփանակերտում ոմանք նույնիսկ տոնական համերգ կազմակերպեցին: 2020-ի պատերազմից հետո ռուս խաղաղապահների ժամանումը ամրապնդեց տեղական ռուսամետ խմբերի համոզմունքը, որ Մոսկվան, ի վերջո, կվերաբերվի նրանց որպես եւս մեկ պաշտպանված անկլավի:

Լուսանկարը` REUTERS

Սակայն շուտով նրանք հասկացան, որ այդ հույսերն ապարդյուն էին: Երբ Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցան առաջին լուրջ միջադեպերը, Մոսկվան ո՛չ միջամտեց, ո՛չ էլ հրապարակավ անդրադարձավ տեղի ունեցածին: Ոմանք այժմ ասում են, որ դա պայմանավորված էր նրանով, որ Ռուսաստանը զբաղված էր Ուկրաինա ռազմական ներխուժմամբ, սակայն ղարաբաղյան հակամարտության գոտում խնդիրները սկսվել էին դեռեւս դրանից առաջ: Մյուս դե ֆակտո շրջանների ներկայացուցիչները ցածրաձայն նշեցին, որ «ռուսները շատ տարբեր էին վերաբերվում հայերին»։ Լեռնային Ղարաբաղում խաղաղապահները ապրում էին ժամանակավոր տնակներում՝ ի տարբերություն Աբխազիայում եւ Հարավային Օսիայում Ռուսաստանի անմիջապես կառուցված ամուր ռազմական շենքերի։ Զինվորներին թույլ չէր տրվում տեղափոխել իրենց ընտանիքները, հաշիվներ բացել տեղական բանկերում կամ ազատորեն շփվել բնակիչների հետ։ Նրանց հրամանատարներն ավելի շատ ջանք էին գործադրում՝ պահանջելով հեռացնել հուշարձանները, որոնք վիրավորական էին համարում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Ռուսաստանի դերի համար, քան փորձելով ազդել տեղական քաղաքականության վրա։

Հնարավոր է, որ եթե Լեռնային Ղարաբաղն ավելի երկար գոյատեւեր, Մոսկվան, ի վերջո, ստիպված կլիներ անցնել իր ավանդական սցենարին։ Սակայն նման ծրագրերը խաթարեց Ռուսաստանի գերիշխող ցանկությունը՝ պահպանել լավ հարաբերություններ Ադրբեջանի հետ։ 2020-ի պատերազմից շատ առաջ որոշ ռուս պաշտոնյաներ ասում էին, որ ցանկանում են խուսափել վրացական սցենարի կրկնությունից, երբ Աբխազիայի եւ Հարավային Օսիայի ճանաչումը ոչնչացրեց Թբիլիսիի հետ հարաբերությունները եւ Վրաստանին վճռականորեն մղեց դեպի Արեւմուտք։ Մոսկվան չէր ցանկանում Բաքուն կորցնելու ռիսկի դիմել, իսկ Ղարաբաղը պարզապես բավարար աշխարհաքաղաքական արժեք չուներ։

«Կույր» միջազգային համակարգ

2020 թվականի պատերազմի ժամանակ տեղացի ակտիվիստը եւ նախկին դե ֆակտո պաշտոնյան, որը մանկության տարիներին կորցրել էր տեսողությունը ականի պայթյունից, քայլեց ադրբեջանական հարձակումներից տուժած վայրերով եւ անգլերենով կարճ հաղորդագրություններ նկարահանեց: Նա կոչ արեց միջազգային հանրությանը «կույր չլինել» տարածաշրջանի հայ բնակչության հետ կատարվողի նկատմամբ: Այն արձագանքը, որին նա սպասում էր, այդպես էլ չեկավ: Մեկ այլ նախկին բարձրաստիճան դե ֆակտո պաշտոնյա ավելի ուշ ասաց ինձ. «Թվում էր՝ աշխարհին ավելի հարմար կլինի, երբ մենք հեռանանք»:

 

Երեսուն տարվա ընթացքում միջազգային կազմակերպությունները եւ օտարերկրյա կառավարությունները աստիճանաբար նվազեցրին եւ ի վերջո դադարեցրին գրեթե բոլոր շփումները Լեռնային Ղարաբաղի հետ: Դե ֆակտո իշխանությունների հետ կապը միշտ դժվար էր, բայց վերջին տասնամյակում գրեթե անհնար դարձավ այցելել տարածաշրջան կամ նույնիսկ հանդիպել դրա ներկայացուցիչներին: Յուրաքանչյուրն, ով այցելում էր, կարող էր Ադրբեջանի սեւ ցուցակում հայտնվել:

Լեռնային Ղարաբաղը միակ դե ֆակտո կազմավորումը չէր, որը մեկուսացման բախվեց: Մյուսներն էլ էին պայքարում մայր պետության ճնշման եւ չհարմարվող միջազգային համակարգի դեմ: Սակայն, ի տարբերություն վրացական հակամարտությունների, երբ ԵՄ-ն ստեղծեց «Համագործակցություն առանց ճանաչման» շրջանակներ, նման գաղափարներ Ղարաբաղի համար ի հայտ չեկան: Որոշ արեւմտյան կառավարություններ ֆինանսավորեցին քաղաքացիական հասարակության նախաձեռնություններ եւ մարդասիրական նախագծեր, սակայն դրանց իրականացումը տարեցտարի ավելի դժվարանում էր, մինչեւ ի վերջո ընդհանրապես դադարեց։ Վերջին տարիներին տարածաշրջանը համարվում էր եզակիորեն դժվար եւ քաղաքականապես չափազանց զգայուն նոր մոտեցումների համար։ Ադրբեջանի համար վտանգն այն չէր, որ Ղարաբաղը կարող է օրինականություն ձեռք բերել, այլ այն, որ արտաքին ներգրավվածությունը կխաթարի հայկական օկուպացիայի մասին պատումը։  

Մյուս կարեւոր տարբերությունը մշտական միջազգային ներկայության բացակայությունն էր։ Ի տարբերություն Եվրասիայի այլ հակամարտությունների՝ 1990-ականների սկզբի պատերազմից հետո Ղարաբաղում խաղաղապահներ կամ դիտորդական առաքելություններ չտեղակայվեցին։ ԵԱՀԿ-ն ուներ սահմանափակ մանդատով հատուկ ներկայացուցիչ, որի շրջանակում պարբերաբար այցելում էր շփման գծի երկայնքով համաձայնեցված դիրքերը։ Քչերն էին լուրջ վերաբերվում այդ մեխանիզմին։ Մինսկի խմբի համանախագահները դեռ կարող էին այցելել Լեռնային Ղարաբաղ եւ խոսել դե ֆակտո պաշտոնյաների հետ, բայց դա չէր օգնում տարածաշրջանի աճող մեկուսացումը չեզոքացնելու համար։

Առանց կանոնավոր միջազգային ներգրավվածության՝ Ղարաբաղը դուրս մնաց ամենօրյա ուշադրությունից։ Տեղական ձայներն այլեւս չէին լսվում արեւմտյան մայրաքաղաքներում կամ համաշխարհային հաստատություններում։ 

Լուսանկարը` Aris Messinis

Քարոզչությունը հիմնականում գալիս էր համախոհ օտարերկրյա քաղաքական գործիչներից եւ հայկական սփյուռքից, ինչը հաճախ նյարդայնացնում էր Բաքվին, ոչ թե օգնում էր իրավիճակին։ Ժամանակի ընթացքում տարածաշրջանը դարձավ պարզապես քարտեզի վրա վատ համբավ ունեցող մի անուն, եւ այն վիճարկելու որեւէ միջոց չկար։ Երբ վերսկսվեց լայնածավալ պատերազմը, խոշոր համաշխարհային խաղացողները իրավիճակին մոտեցան բացառապես տարածքային ամբողջականության տեսանկյունից։

Ներքին համակարգերը նշանակություն չունեին

Հատկանշական է, որ Լեռնային Ղարաբաղի անհետացման մասին քննարկումները հազվադեպ են անդրադառնում նրա կառավարման որակին, քաղաքական ազատություններին կամ ժողովրդավարական արժեքներին: Տարիներ շարունակ այս հայեցակետերը մանրամասն ուսումնասիրվել են՝ գնահատելու համար, թե արդյոք դե ֆակտո կազմավորումները նման են գործող պետությունների: 

Ազատական տեսանկյունից շատերը համարում էին, որ կառավարման բարելավումը ճանաչման պահանջը արդարացնելու միջոց է: Ղարաբաղի անկումից հետո այս ամենը փոխարինվեց իրավական պատումով, որը կենտրոնանում էր բացառապես դե ֆակտո իշխանությունների եւ Հայաստանի պատասխանատվության վրա՝ ադրբեջանական տարածքը գրավելու եւ դրա ռեսուրսներն առանց թույլտվության օգտագործելու համար: Այլ խոսույթ ի հայտ չեկավ: 

Այս արագ տեղաշարժը ենթադրում է, որ, ի տարբերություն ճանաչված պետությունների, դե ֆակտո կազմավորումների կայունությունը շատ քիչ է կախված ներքին կայունությունից կամ կատարողականից: Լեռնային Ղարաբաղը կարող էր տնտեսական հաջողության հասնել, սակայն այժմ այն գրեթե բացառապես նկարագրվում է որպես քրեական եւ հովանավորչական անկլավ, որն արժանի էր անհետանալուն: Սա չի խրախուսում այլ դե ֆակտո շրջաններին ձգտել ազատական բարեփոխումների կամ ավելի լավ կառավարմանը, քանի որ նրանք դիտարկվում են որպես «գորշ գոտիներ»՝ անկախ իրենց առաջընթացից: 

Եթե ոչ ոք չի ճանաչում բարելավված ընտրությունները կամ մարդու իրավունքները, ինչո՞ւ ջանք թափել: Հիմնական չափանիշը սեփական բնակչության ակնկալիքներն են, ինչը լուրջ սահմանափակումներ է դնում երկարաժամկետ զարգացման համար: Դատելով Լեռնային Ղարաբաղի դեպքից՝ առանց համակարգված միջազգային մշտադիտարկման եւ ազատությունների ու իրավունքների գծով համագործակցության, դե ֆակտո կազմավորումները շատ մեծ հավանականությամբ չկայացած պետություններ կդառնան։ 

Ուժ՝ հակառակորդի հետ երկխոսության միջոցով

Լեռնային Ղարաբաղի պատմությունը ցույց է տալիս նաեւ հակամարտության կարգավորման գործում սեփական դերակատարության կարեւորությունը: Տարածաշրջանի դե ֆակտո առաջնորդները շատ ավելի լավ դիրքում կլինեին, եթե ավելի վաղ սկսեին ուղիղ բանակցությունները Ադրբեջանի հետ՝ խաղաղության գործընթացի արդյունքի վրա ազդելու համար։ 

Բաքվի հետ կապ հաստատելու իմաստալից ջանքերը սկսվեցին միայն 2020-ի պատերազմից հետո, երբ Լեռնային Ղարաբաղն արդեն շրջապատված էր ադրբեջանական նոր ռազմական դիրքերով եւ կորցրել էր գրեթե բոլոր լծակները: Եթե դե ֆակտո ղեկավարությունը սկսեր այս գործընթացը գոնե մի քանի տարի առաջ, ընթացքը կարող էր շատ տարբեր լինել: Օրինակ՝ 2015 թվականին Ռուսաստանն առաջարկեց վերանայված խաղաղության ծրագիր, որը ենթադրում էր առնվազն որոշ հարակից տարածքների վերադարձը Ադրբեջանին: Եթե Ստեփանակերտը չխոչընդոտեր գործընթացը եւ փոխարենը լրջորեն ներգրավվեր, բանակցությունները գուցե ամբողջությամբ չլուծեին հակամարտությունը, բայց կարող էին ընդլայնել երկխոսության հնարավորությունները եւ կհասցնեին ավելի կայուն համաձայնության։

Նախկին դե ֆակտո պաշտոնյաները հաճախ պնդում են, որ միշտ աջակցել են երկխոսությանը եւ մատնանշում են վստահության ամրապնդման առաջարկների երկար ցանկը, որը փոխանցվել էր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին։ Սակայն այս գաղափարների մեծ մասի նպատակը իրական ներգրավվածությունը չէր, այլ գործընթացի դանդաղեցումը եւ սեփական կարգավիճակի ամրապնդումը։ 

Եթե Ստեփանակերտը ճանաչեր իրական բանակցությունների անհրաժեշտությունը եւ պատրաստ լիներ ռիսկի դիմել, դրանք տեղի կունենային։ Նույնիսկ այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են տարիներ շարունակ Ղարաբաղում ձերբակալված էթնիկ ադրբեջանցիները, կարող էին դառնալ իմաստալից բանակցությունների մեկնարկային կետ, բայց դե ֆակտո իշխանությունները հրաժարվեցին ազատ արձակել նրանց՝ չնայած Բաքվի դեսպանորդների բազմաթիվ այցելություններին։

Լուսանկարը` Gilad Sade

Լեռնային Ղարաբաղի անհետացման հիմնական դասը, թերեւս, իրականությանը բաց աչքերով նայելու եւ մյուս կողմի հետ բանակցելու իրական հնարավորություններ փնտրելու անհրաժեշտությունն է։ Փոքր պետությունների շուրջ ստեղծված ստատուս քվոն կարող է արագ փոխվել համաշխարհային քաղաքականության փոփոխությունների պատճառով։ Դե ֆակտո կազմավորումները չեն կարող իրենց թույլ տալ հապաղել՝ հատկապես հաշվի առնելով դրանց խոցելիությունը եւ միջազգային կարգավիճակի թերի լինելը։ Հանկարծակի փլուզումից խուսափելու նրանց հնարավորությունը մեծանում է, երբ նրանք արդյունավետորեն շփվում են իրենց հակառակորդների հետ, լսում նրանց պահանջները եւ պատրաստ են զիջումներ ու նոր գաղափարներ առաջարկել։ Ամեն ինչ կորցնելուց խուսափելու համար պետք է պատրաստ լինել զիջել գոնե ինչ-որ բան։

Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի

Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: